تفسیر تلخیص البیان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تلخیص البیان فی مَجازات القرآن،
کتابی به
عربی در بیان
مفاهیم مجازی و
استعاری قرآن ،
تألیف ابوالحسن محمد بن حسین شریف رضی، از نوادگان
ابراهیم مجاب فرزند
امام موسی کاظم (علیه‌السّلام)،
دانشمند امامی نیمه دوم
قرن چهارم (متوفی ۴۰۶) می‌باشد.
تفسیر تلخیص البیان عن مجازات القرآن اثـر ابـوالـحسن محمد (۳۵۹ - ۴۰۶ ق) فرزند ابواحمد الحسین از نوادگان
ابراهیم مجاب فرزند
امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) معروف به
شریف رضی از بزرگان
شیعه و ائمه ادب و جامع کتاب گران قدر
نهج البلاغه (
شریف رضی). محمد از خاندانی برخاست که همه از بزرگان
دین و عالمان و عابدان و زاهدان و پرهیزکاران کم مانند روزگار بودند.
پدر و
مادر سید
رضی هر دو از
سادات علوی و از نوادگان سرور آزادگان
حسین بن علی (علیه‌السّلام) بودند. نسبت وی از جانب پدر با پنج واسطه به
امام هفتم می‌رسد.
از این رو گاهی
شریف رضی را «موسوی» می‌خوانند.
تفسیر مورد بحث در یک جلد به
زبان عربی در
تفسیر آیات
قرآن کریم مخصوصا واژه‌ها و عبارات و تعبیرات مجازی و کنایی و استعاری است. نخستین شخصی که نسخه این تفسیر را معرفی نمود
علامه نوری (م ۱۳۲۰ ق) بود که چند برگ آن را مشاهده کرده بود.
شیخ آقابزرگ تهرانی در
الذریعه به نقل از تکمله
سید حسن صدر به این مساله اشاره دارد. سـپـس نسخه کهن و بسیار قدیمی متعلق به
قرن ششم هجری جزء مخطوطات کتابخانه اهدائی سید محمد مشکوة به دانشگاه
تهران شناسائی گردید. که از آغاز آن افتادگی دارد که به همان کیفیت و عینا در سال ۱۳۷۲ ق در
تهران به طبع رسید.
سپس نسخه کامل متعلق به قرن سیزدهم هجری در
عراق به دست آمد و مجددا به طور کامل در سال ۱۳۷۵ ق در چاپخانه المعارف
بغداد و مجددا در
بیروت به طبع رسید.
این
کتاب نخستین
اثر مستقل در باره
مجازها و
استعاره‌های قرآن است و خود
مؤلف در
المجازات النبویة به این نکته اشاره کرده است، هر چند کتاب
مجاز القرآن ابوعبیده مَعمر بن مثنّی (متوفی ۲۰۹) عنوان مجاز دارد، اما مجاز در نزد وی معنایی
عام داشته و
مراد از آن راه‌هایی بوده که
قرآن برای بیان مقاصد خود بر گزیده است.
ازین‌رو مَجاز با کلمات
تفسیر ،
معنی ،
تقدیر و
تأویل مترادف شده است و
معنای بلاغی آن مورد نظر نیست.
تلخیص‌البیان کتابی ارزشمند و به نوشته
ابن خلّکان در نوع خود
نادر است.
مؤلف در المجازات النبویّة
و
ابن عنبه و
امین ،
نام کتاب را تلخیص‌البیان عن مجازات‌القرآن آورده‌اند، اما در پاره‌ای منابع نام آن تلخیص‌البیان من مجازات‌القرآن آمده است.
برخی نیز به دلیل
موضوع کتاب، آن را با
عنوان مجاز یا
مجازات القرآن ذکر کرده‌اند،
ولی عنوان آن در تمام چاپ‌ها، تلخیص‌البیان فی مجازات‌القرآن است.
با توجه به
نثر زیبای
شریف رضی و عبارت‌های
فصیح و ترکیب‌های
اصیل که استادی وی را نشان می‌دهد،
در سیر
علوم بلاغی ، این کتاب از مهم‌ترین آثار تحقیقی
سده چهارم است
که مجازها و استعاره‌ها و
کنایه‌های قرآن کریم را، به
ترتیبِ سوره‌ها و
آیات و با
استشهاد فراوان از
اشعار عربی، با عنوان کلی مجاز آورده است
و می‌توان آن را
تفسیر بیانی قرآن کریم دانست که برای نشان دادن جنبه
اعجاز بلاغی و
بیانی قرآن نوشته شده است.
از جمله، بحث از
آیه : «اَللّهُ یَسْتَهزِی ُ بِهِمْ...»
قابل ذکر است که «
استهزاء » مجازاً به
خداوند اسناد داده شده است، زیرا
خداوند حلیم و
حکیم است و استهزاء، عکس این‌هاست؛ ازین‌رو در این آیه جزای استهزاء که
مؤاخذه و
عِقاب است، استهزاء نامیده شده است.
شریف رضی همچنین ضمن بحث از آیه «...مِنْ بَعْدِ ما کادَ یَزیغُ قُلُوبُ فَریقٍ مِنْهُم...»
آن را
استعاره دانسته و
معنای حقیقی زیغ را
اعوجاج و
کجی ذکر کرده است.
به
نظر او در این آیه حالت درونی و روانی آنانی که از شدت
ترس نزدیک بوده است خود را ببازند، به موجود محسوسی
تشبیه شده که پس از
استقامت و
راستی به کجی گراید و بعد از
ثبات و
استواری ،
منحرف شود.
شریف رضی برای
اثبات گفته خود آیه بعد را
دلیل آورده که می‌گوید: «...حَتّی اِذا' ضاقَتْ عَلَیْهِمْ الاَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَیهِم اَنْفُسُهُمْ...»
و افزوده است که این نیز استعاره است و در واقع
تشبیه معقول به محسوس است، زیرا
توصیف نفس به تنگی و گشادگی،
حقیقی نیست بلکه
مجازی است.
شریف رضی در تلخیص البیان از
پدر خود،
ابواحمد حسین بن موسی ، با عبارت «
رضی اللّه عنه و أرضاه» یاد کرده است
با توجه به
سال درگذشت پدرش (۴۰۰) و سال
وفات خودش (۴۰۶)، وی باید
کتاب را در شش سال آخر زندگی‌اش نوشته باشد.
او در این کتاب از برخی
استادانش نام برده است، از جمله از
ابن جنّی ،
قاضی عبدالجبار معتزلی و
ابوبکر محمد بن موسی خوارزمی .
برخی از ویژگی‌های تلخیص‌البیان عبارت است از: ذکر
قرائت‌های مختلف بنا بر نظر
قاریان هفت‌گانه بحث از معانی
واژگان و ترکیب‌های قرآنی
برطرف کردن مشکلات شواهد
شعری که به آن‌ها
استناد کرده و اظهار نظر در مسائل اختلافی
و استفاده از
احادیث در بیان مجازها و ترکیب‌های قرآنی.
به
تصریح مؤلف در این کتاب، برخی سوره‌ها
معانی مجازی ندارند، مانند
سوره عبس و
سوره انفطار .
او در کتاب خود، از
شاعران دوره عباسی شاهدی نیاورده، زیرا در گذشته
اصالت شعر عربی را تا پایان
دوره اموی می‌دانسته‌اند.
نخستین بار
سیدمحمد مشکوة نسخه‌ای از این کتاب را شناسایی و
عکس آن را با
مقدمه و فهرست‌های مختلف در ۱۳۲۹ در
تهران چاپ کرد.
سپس
محقق مصری ،
محمدعبدالغنی حسن ، همین نسخه را به شیوه‌ای
بدیع تحقیق و در ۱۳۷۴/۱۹۵۵ در
مصر چاپ کرد و چاپ افست آن را نیز در
بیروت منتشر نمود.
پس از این دو چاپ، نسخه دیگری از کتاب در
کتابخانه سید محمد جزائری در
نجف به دست آمد و
مکی سید جاسم چاپ کامل آن را در ۱۳۷۵ در
بغداد انتشار داد که اساس چاپ دیگری در تهران در ۱۴۰۷ شد.
سید محمدباقر سبزواری آن را در ۱۳۳۰ش در
تهران به
فارسی بر گرداند و با
استشهاد از
اشعار فارسی به چاپ رساند.
سه تفسیر دیگر اثر مرحوم
شریف رضی ذکر شده است که عبارتند از:
۱) حقائق التاویل فی متشابه التنزیل، تفسیری است که به نظر شیخ آقابزرگ تهرانی بزرگتر از
تفسیر تبیان شیخ طوسی و فعلا چـنـد نـسخه از مجلد پنجم آن در کتابخانه‌های
ایران و عراق موجود است که نسخه
آستان قدس رضوی بـه شـماره ۱۳۲۰ از همه قدیمی‌تر است و این نسخه نزد مصنف آن خوانده شده و به خط
شـریـف رضـی چـنـین نوشته شده است: قری علی هذا الجزء من اوله الی آخره و صح الا ما اغفل القاری من تصحیحه و فی شعبان من سنة اثنتین و اربعمائة (۴۰۲). این نسخه در ۱۹۳۶ م در
نجف اشرف به چاپ رسیده است.
۲) مجازات القرآن، که مؤلف بزرگوار آن در کتاب دیگر خود به نام (المجازات النبویه) یا (مجازات الاثار الوارده عن رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)) از این تفسیر بسیار نقل نموده است. و
ابن خلکان در
وفیات الاعیان در وصف آن شرحی بیان داشته و تبحر مؤلف آن را در
نحو و
لغت ستوده است. ولی اکنون نسخه‌ای از آن در دست نیست.
۳) معانی القرآن، تفسیری بوده در معانی بدیع
آیات قرآنی که مورد توجه
ابن شهر آشوب در
معالم العلماء و ابن خلکان در وفیات الاعیان
قرار گرفته و از این تفسیر با وصف (یتعذر وجود مثله) یاد کرده‌اند و فعلا وجود ندارد.
(۲) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة.
(۳) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادرعطا و مصطفی عبدالقادرعطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۴) ابن خلّکان.
(۵) ابن شهرآشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱.
(۶) ابن عنبه، عمدة الطّالب فی انساب آل ابی طالب، چاپ محمدحسن آل طالقانی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
(۷) معمر بن مثنّی ابوعبیده، مجاز القرآن، چاپ محمدفؤاد سزگین، قاهره ۱۹۸۸.
(۸) امین.
(۹) علی بن حسن باخرزی، دمیة القصر و عصرة اهل العصر، چاپ محمد تونجی، ج ۱، دمشق (۱۳۹۱/۱۹۷۱).
(۱۰) محمدتقی تستری، قاموس الرجال، تهران ۱۳۷۹ـ۱۳۹۱.
(۱۱) محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الا´مل، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ش.
(۱۲) محمد بن حسین
شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۲۹ـ۱۳۳۲ش.
(۱۳) محمد بن حسین
شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۴) محمد بن حسین
شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ترجمه محمدباقر سبزواری، تهران ۱۳۳۰ش.
(۱۵) محمد بن حسین
شریف رضی، المجازات النبویّة، چاپ طه محمد زینی، قاهره ۱۹۶۸، چاپ افست قم (بی تا).
(۱۶) شوقی ضیف، البلاغة تطور و تاریخ، قاهره ۱۹۸۷.
(۱۷) محمد علوی مقدّم، «مقایسة مجازالقرآن ابوعبیده و تلخیص البیان سیدرضی»، در یادنامة علامه
شریف رضی، به اهتمام ابراهیم سیدعلوی، تهران ۱۳۶۶ش.
(۱۸) عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج ۳، بیروت ۱۹۸۹.
(۱۹) آدام متز، الحضارة الاسلامیّة فی القرن الرابع الهجری، نقله الی العربیة محمد عبدالهادی ابوریدة، قاهره ۱۳۷۷/۱۹۵۷.
(۲۰) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تلخیص البیان فی مَجازات القرآن»، شماره۳۸۲۹. سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن پنجم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۴/۱۲.
