تفاسیر قرن دوم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ژتفاسیر
قرن دوم هجری چهل و یک مورد است. از جمله آنها
تفسیر فرات کوفی، تفسیر
عکرمه،
مجاهد بن جبر،
ابوحمزه ثمالی،
ابان بن تغلب،
فضیل بن یسار، تفسیر منسوب به
امام صادق (علیه‌السلام)، تفسیر منسوب به
امام باقر (علیه‌السلام) و ... می‌باشد.
تفسیر عکرمه اثـر ابـوعبدالله
عکرمه (۲۰ - ۱۰۰ یا ۱۰۵ ق) فرزند
عبدالله بربری مدنی غلام
ابن عباس از مفسران
تابعین و مشاهیر دانشمندان
علوم قرآن در
قرن اول هجری. وی از مـردم
مغرب بود تفسیر و علوم قرآن را از مولای خویش ابن عباس و
حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) و به قول
ابن حجر در
تهذیب التهذیب از حضرت
امام حسن (علیه‌السّلام) نیز فراگرفته است.
هـنـگـامی که ابن عباس مرد عکرمه همچنان غلام او بود سپس علی بن عباس عکرمه را به چهار هزار
دینار به
خالد بن یزید فروخت. عـکـرمـه بـه او گفت
علم پدر خود را به چهار هزار دینار فروختی علی بن عباس
معامله را فسخ نمود و عکرمه را آزاد کرد. عـکرمه می‌گفت چهل سال کسب علم نمودم و نیز من درب منزل ابن عباس
فتوا می‌دادم و ابن عباس در درون
خانه بود.
ابن عساکر از قول الشعبی نقل نموده.
مـا بـقـی احد اعلم بکتاب الله عزّوجلّ من عکرمة و همچنین از قول
قتاده می‌نویسد: اعلم الناس بالحلال و الحرام الحسن (علیه‌السّلام) و اعلمهم بالمناسک عطاء ابی ریاح و اعلمهم بالتفسیر عکرمة.
عـکرمه در بسیاری از بلاد اسلامی به سیر و سیاحت پرداخت و در اکثر شهرها
تفسیر و علوم قرآن تدریس می‌کرد و شاگردان بسیاری در مدرس او
تربیت یافتند.
تفسیر عکرمه مانند بسیاری از تفاسیر صدر اول
اسلام به شیوه روائی است و طی تفسیرهای
سنی و
شیعه بسیاری نقل گردیده است.
تفسیر مجاهد اثر ابوالحجاج
مجاهد (۲۱ - ۱۰۴ یا ۱۰۵ ق) فرزند جبر و یا جبیر مکی مخزونی از مفسران تابعین و علمای
علوم قرآنی شیعه.
عـلـوم و فـنون تفسیر را از ابن عباس اخذ کرد و
ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب
افـزون بر ابن عباس وی را از شاگردان حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) ضبط کرده است
ابن عساکر در
تاریخ دمشق و سایرین می‌نویسند که مجاهد سی مرتبه
قرآن کریم را بر ابن عباس عرضه نمود و تفسیر
آیات قرآن را یکان یکان سؤال کرد.
وی بـه سـیـر سـیـاحـت در بـلاد اسـلامـی پرداخت و در اکثر شهرها فضلا از محضر او بهره‌مند می‌گشتند و نیز مدتی در کوفه تفسیر قرآن تدریس می‌نمود.
او بـخـاطـر تـشـیعش سال‌ها مورد
بغض و
کینه بنی امیه بود و به زندان افتاد و همچنان در زندان
حجاج بن یوسف ثقفی بود تا اینکه حجاج در سال ۹۶ ق وفات یافت و مجاهد آزاد گردید. تفسیر مجاهد به
زبان عربی به شیوه روائی در هشت جلد موجود می‌باشد.
ایـن تـفسیر در طی کتب معتبر
سنی و
شیعه بسیار نقل گردیده است اکثر آنرا
طبری در تفسیر خویش و نیز
بخاری و
شافعی و سایرین از
عامه در کتب خود ضبط کرده‌اند و همچنین در تفسیرها و کتب معتبر شیعه مانند
کتب اربعه از او بسیاری نقل گردیده است. مجاهد بسیاری از فضائل حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) و خاندان
عصمت و
طهارت را (علیه‌السّلام) را که در قرآن کریم نازل گردید نقل می‌نماید.
امـروز نـسـخـه‌ای از تـفـسیر مجاهد مورخه سال ۵۴۴ ق به شماره ۱۰۷۵ ثبت در دفتر کتابخانه دارالکتب المصریه در هشت جلد موجود است: مجلد اول از
سوره بقره تا
آیه ۴۳
سوره نساء.
مجلد دوم از
آیه ۴۶
سوره نساء
تا
سوره انفال. مجلد سوم از
سوره توبه تا
آیه ۴۴
سوره بنی اسرائیل.
مجلد چهارم از
آیه ۲۵
سوره بنی اسرائیل
تا
آیه ۲۵
سوره فرقان.
مجلد پنجم از
آیه ۲۷
سوره فرقان
تا پایان
سوره یس. مجلد ششم از
سوره صافات تا پایان
سوره نجم. مجلد هفتم از
سوره قمر تا پایان
سوره عم یتساءلون. مجلد هشتم از
سوره و
النازعات تا پایان
سوره الناس .
ایـن نـسـخـه تـوسط مجمع الابحاث الاسلامیه
پاکستان عکس‌برداری گردید سپس با مقدمه و تـحـقیق عبدالرحمن الطاهر
سورتی و با نفقه شیخ خلیفه آل ثانی امیر دولت
قطر در دو مجلد به طبع رسید و مجدد در
بیروت تجدید چاپ گردید.
لازم بـه یـادآوری اسـت که مصحح اختلافات متن تفسیر و آنچه را که در
تفسیر طبری ذکر شده است در پاورقی ضبط کرده که بسیار نافع است.
مـجـاهد پس از آزادی از زندان مجددا به
مکه مکرمه بازگشت و در حال
سجده دار فانی را وداع گفت.
تفسیر سعید مخزومی اثر ابومحمد سعید (م ح ۱۰۵ ق) فرزند المسیب بن حزن قرشی مدنی.
مـی گـویـنـد در سـن هـفـتـاد و پـنج سالگی وفات یافت وی تفسیر و تاویل را از محضر حضرت‌امـیـرالـمؤمنین (علیه‌السّلام) و ابن عباس اخذ کرد و تربیت یافته
امام بود و در تمام جنگهای حضرت (علیه‌السّلام) شرکت داشت.
روایات وی در کـتب معتبر شیعه نقل شده است و
سید حسن صدر در
تاسیس الشیعه می‌نویسد تفسیر را از امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) و ابن عباس اخذ کرد و در کلیه جنگهای حضرت شرکت داشت و امـام را ترک نکرد و نیز
حضرت امام صادق و
علی بن موسی الرضا (علیهم‌السّلام) تصریح به
تشیع وی کرده‌اند.
تفسیر طاووس یمانی اثر
ابوعبدالرحمن طاووس (م ۱۰۶ ق) فرزند کیسان یمانی، نقل روایات تفسیری او در تفسیرهای دیگر به معنای موجود بودن تفسیرش نیست.
وی از
مفسرین شیعه و فقهای
امامیه بود.
وی تـفـسـیـر و علوم قرآن را از ابن عباس فراگرفت و
ابن قتیبه در کتاب خود
المعارف تصریح به تشیع وی کرده است.
سیوطی او را در طـبـقه
تابعین از مفسرین یاد کرده و قول
ابن تیمیه را که اعلم الناس در علم تفسیر بود تاکید می‌دارد.
صـاحـب
کشف الظنون وی را در عداد مفسرین از تابعین ضبط کرده و روایات وی در تفاسیر اصحابنا الامامیه آمده است از جمله در
تفسیر فرات در تفسیر
سوره ن و القلم. تفسیر وی به شیوه روائی است که مفسرین دیگر از آن نقل کرده و خود تفسیر اکنون وجود ندارد.
(صفة الصفوة).
تفسیر عطیه عوفی اثـر ابـوالـحسن عطیة (م ۱۱۱ ق) فرزند سعد بن جنادة عوفی کوفی معروف به
جدلی از
شیعیان معروف
کوفه و مفسران امامیه.
ولادت وی در عـصـر
حضرت امیر علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) بوده و نام او را امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) عطیه نهاد و تفسیر و تاویل را از ابن عباس و
زید بن ارقم و
عکرمه و
عدی بن ثابت و دیگران اخذ کرد. تـفـسیری وی در پنج جلد بوده است (که فعلا موجود نیست) و آنرا بر استادش ابن عباس عرضه نمود.
عطیه از اصحاب
حضرت باقر (علیه‌السّلام) بوده است.
ابن عماد حنبلی در
شذرات الذهب او را به عالمی نبیل و زاهدی رفیع مقام یاد کرده است و
ذهبی در
میزان الاعتدال او را بخاطر تشیع‌اش تضعیف نموده و می‌گوید (کان عطیة یتشیع). (جز آنچه در متن آمده است.)
تفسیر ابی الجارود (تفسیر امام
باقر (علیه‌السّلام))، منسوب به
امام محمد باقر (علیه‌السّلام) (۵۷ - ۱۱۴ ق)
ابن ندیم در الفهرست این تـفسیر را به عنوان نخستین تفسیر در کتب تفاسیر ذکر می‌کند و آن را از تصانیف حضرت
باقر (علیه‌السّلام) می‌داند که حضرت (علیه‌السّلام) آنرا برای ابی الجارود املاء فرموده‌اند.
نـام
ابی الجارود زیاد بن منذر (م ۱۵۰) است وی در حال تولد نابینا بود و از اصحاب سه تن از
ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) حضرت علی بن الحسین و محمد بن علی و
جعفر بن محمد (علیهم‌السّلام) بوده است. او مؤسس فرقه
زیدیه جارودیه است. ظـاهرا حضرت
باقر (علیه‌السّلام) در ایام استقامت او و قبل از گرایش وی به زیدیه این تفسیر را بر وی املاء فرموده‌اند.
راوی ایـن تـفسیر از ابی الجارود در طریق شیخ الطائفه
شیخ طوسی و ابوالعباس
نجاشی، ابوسهل کثیر بن عیاش قطان است و او از روات ضعیف می‌باشد.
ولی
علی بن ابراهیم بن هاشم قمی که این تفسیر را در تفسیر خود (که به چاپ رسیده است) به اسـناد از
ابی بصیر یحیی بن ابی القاسم اسدی (م ۱۵۰ ق)
روایت کرده که به توثیق او تصریح شده است و او از ابی الجارود روایت می‌کند.
آقابزرگ تهرانی در
الذریعه این تفسیر را تحت عنوان تفسیر ابی الجارود ذکر می‌کند سپس تحت عـنوان تفسیر الامام
الباقر (علیه‌السّلام) یاد کرده و
سید حسن صدر در
تاسیس الشیعه تحت عنوان تفسیر ابوجعفر
الباقر (علیه‌السّلام) ثبت کرده است.
تفسیر قتادة از
قتاده (۶۱ - ۱۱۷ ق) فرزند دعامه سدوسی بصری از مفسرین و علمای
بصره.
وی اطـلاع وسیع در
شعر و لغت عربی داشت و اعلم علمای عصر خویش در
عراق بود و از مشاهیر مفسرین
تابعین است مفسرین اقوال او در تفسیر
آیات قرآن در تفاسیر خود نقل کرده‌اند. ولی تفسیر او فعلا وجود ندارد.
داودی در
طبقات المفسرین خـود و
ذهبی در
تذکرة الحفاظ به شرح حال وی در تفسیر پرداخته‌اند.
تـفسیر القرآن الکریم لزید الشهید، مفسر ابوالحسین
زید (۷۹ - شهادت ۱۲۱ یا ۱۲۲ ق) فرزند
امام زین العابدین (علیه‌السّلام) معروف به زید
شهید از
فقهاء مفسران به نام
شیعه در
قرن دوم هجری.
تفسیر و علوم قرآن را از پدرش حضرت سجاد (علیه‌السّلام) و برادرش حضرت امام محمدباقر (علیه‌السّلام) و حضرت صادق (علیه‌السّلام) و دیگران فراگرفت و در
فقه و
تفسیر و
کلام و
خطابه وحید عصر خویش بود
ابوحنیفه در حق وی می‌گفت (ما رایت فی زمانه افقه منه و لا اسرع جوابا و لا ابین قولا). هنگام قیام وی ابوحنیفه به او پیوست.
تـفـسیر مورد بحث به
زبان عربی در یک جلد به شیوه روائی است که اکثر مفسران شیعه آن را طی تـفـسیرهای خود نقل نموده‌اند از جمله
فرات کوفی در تفسیر خود بیست و هفت مورد در تفسیر آیات
قرآن کریم از وی نقل نموده است که تمامی آنها در فضائل خاندان
عصمت و
طهارت ( علیهم‌السّلام) می‌باشد.
و نیز چند تفسیر دیگر به زید نسبت می‌دهند که آنها نیز موجود هستند:
۱ ـ تفسیر قرائت زید.
۲ ـ تفسیر مدخل الی القرآن لمواضع مختارة منه.
۳ ـ تفسیر غریب القرآن المجید.
تفسیر عاصم اثر ابوبکر
عاصم (م ۱۲۷ یا ۱۲۸ ق) فرزند ابی النجود بهدالله اسدی کوفی از مفسران شیعه و یکی از
قراء هفت گانه معروف
قرن دوم هجری.
وی ایرانی تبار و از هم پیمان‌های
قبیله بنی اسد بود. او فنون قرآن کریم و قراءات را از عبدالرحمن سلمی فرا گرفت.
سـلمی خود از شاگردان
حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) بود و در علوم قرآن مخصوصا در قراءات مقام شامخی داشت.
او مورد وثوق
سنی و
شیعه می‌باشد.
و نـیـز دو
روایت در تفسیر و قراءات عاصم مشهور است نخست
روایت حفص بن سلیمان بزاز که فـرزنـد هـمـسـر دوم او بـود و روایـت دوم :
ابی بکر بن عیاش حفص می‌گوید که عاصم به من می‌گفت قرائتی را که به تو آموختم همان قرائتی است که از عبدالرحمن سلمی فراگرفتم و او از حـضـرت امـیـرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) روایت کرده است و هر آنچه را که به ابوبکر بن عیاش آموختم همان قرائتی است که از زربن حبیش فراگرفتم و او از ابن مسعود نقل می‌کند.
تـفـسـیـر مـورد بحث به
زبان عربی است و در اکثر تفسیرهای
عامه و
خاصه مخصوصا در قسمت قـراءات ذکـر شـده اسـت و مـورد
اعتماد فحول علمای شیعه می‌باشد
علامه حلی در کتاب خود
المنتهی می‌نویسد: بهترین قراءات نزد من قراءت عاصم از طریق روایت ابوبکر عیاش می‌باشد.
این تفسیر در کتب فقهی
امامیه کتاب صلاة باب قراءات بسیار نقل شده است.
بحرالعرفان بسیاری از باب قراءات از عاصم نقل کرده است.
ابن ندیم در الفهرست عاصم را در طبقه سوم کوفیان بعد از
یحیی بن وثاب یاد کرده است.
وفات او را سال ۱۲۸ ق ضبط نموده است.
همچنین
آیت‌الله خوئی در
معجم رجال الحدیث می‌گوید یکی از قاریان هفتگانه مشهور می‌باشد و نـیـز قـرائت او از طـریق حفص بسیار معروف است و هرچه از مصاحف قدیم و جدید را مشاهده نموده‌ام تمامی آنها رسم الخط خود را بر مبنا و اساس قرائت عاصم نهاده‌اند.
تفسیر سدی (تـفـسـیـر السدی الکبیر)، از ابومحمد اسماعیل (۱۲۷ ق) فرزند عبدالرحمن القرشی هاشمی تـابـعـی کـوفـی مـعروف به سدی کبیر، از مفسرین امامیه و از اصحاب سه تن از
ائمه اطهار (علیه‌السّلام) حضرت سجاد و
امام محمد الباقر و
امام جعفر الصادق (علیهم‌السلام).
ابن حجر در
تقریب التهذیب می‌گوید... انه صدوق متهم بالتشیع... و داودی در
طبقات المفسرین از او و تفسیرش و گرایشش به
تشیع یاد کرده است.
سیوطی در
الاتقان تفسیر وی را از بهترین تفاسیر می‌داند. و نیز ائمه حدیث مانند:
ثوری و
شعبه از وی روایت کرده‌اند.
آقابزرگ تهرانی در
الذریعة می‌نویسد که اسماعیل بن موسی فزاری سدی کوفی (م ۱۴۵ ق) که با ابن سـدی در نـام و
کنیه و
لقب و
مذهب مشارکت دارد و با او معاصر است غیر از اوست، و مفسر نیست.
از احفاد وی محمد بن مروان بن عبدالله بن اسماعیل معروف به سدی صغیر است (م ۱۸۶ ق) که راوی تفسیر ابن عباس از محمد بن سائب کلبی (م ۱۴۶) می‌باشد.
تفسیر جابر الجعفی اثـر
ابوعبدالله جابر (م ۱۲۷ یا ۱۲۸ یا ۱۳۲ ق) فرزند یزید بن الحرث بن عبد یغوث جعفی تابعی از مفسران
شیعه و محدثین
تابعین بود. حـدیـث و تفسیر را از محضر امام محمد
باقر (علیه‌السّلام) اخذ کرد و از خواص و ملازمین امام (علیه‌السّلام) بود.
ابـن حجر در
تهذیب التهذیب وی را از ضعفا و رافضی دشنام دهنده به
اصحاب النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وصف کرده است.
در
کتب رجالی شیعه او را توثیق و
عدل می‌خوانند و
ابوالعباس نجاشی (م ۴۵۰ ق) وی را از اصحاب حضرت امام
باقر و حضرت صادق (علیه‌السّلام) ذکر نموده است و نیز تفسیر وی را با پنج واسطه از او روایت نموده است.
شیخ طوسی در
رجال خود وی را از اصحاب حضرت
باقر (علیه‌السّلام) و حضرت ابی عبدالله جعفر الصادق (علیه‌السّلام) ضبط کرده است.
تـفـسـیر مورد بحث به
زبان عربی و به شیوه منقول و ماثور است و این تفسیر از املاء حضرت امام ابی جعفر محمد
الباقر (علیه‌السّلام) است.
فرات کوفی در تفسیر خویش معروف به
تفسیر فرات سی و دو عنوان اسناد تفسیر
آیات را از وی نقل کرده است که تمامی آنها در شان و فضایل
حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) و خاندان عصمت و طهارت است.
از جـمله در تفسیر
آیه ۴۸
سوره النساء «ان الله لا یغفر ان یشرک به ویغفر ما دون ذلک لمن یشاء»
به نقل از جابر از حضرت
باقر (علیه‌السّلام) قال (علیه‌السّلام): یا جابر ان الله لا یغفر ان یشرک بولایة علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) و طاعته و اما قوله : و یغفر مادون ذلک لمن یشاء: فانه ولایة علی بن ابی طالب. (علیه‌السّلام)
و هـمـچنین
علی بن ابراهیم قمی در تفسیر خود معروف به
تفسیر القمی در تفسیر
آیه ۳۴
سوره بقره «واذ قلنا للملائکة اسجدوا لآدم»
به نقل از جابر بن یزید جعفی از ابی جعفر محمد بن علی (علیه‌السّلام) روایت نموده و به تفسیر
آیه می‌پردازد. بعضی از
عامه او را توثیق و
روایات او را در کتب تفسیر و حدیث خویش ضبط نموده‌اند.
تفسیر ابن ابی شعبه اثـر ابـوجـعفر محمد (م ۱۳۵ ق)
علی بن ابی شعبه حلبی از ثقات مفسرین
امامیه و از برجستگان علمای خاندان آل ابی شعبه حلبی (
آل ابی شعبه حلبی). وی حدیث تفسیر و تاویل را از حضرت امام جعفر الصادق (علیه‌السّلام) اخذ کرده است.
در کـتـب رجـالی بر توثیق وی اتفاق نظر است و تفسیر او به شیوه آن عصر روائی است و مفسرین دیگر از آن نقل کرده‌اند ولی اکنون وجود ندارد.
ابوالعباس نجاشی (م ۴۵۰ ق) پس از توثیق ابی شعبه تفسیر وی را ضبط کرده و آن را توسط اسـتـادانـش در روایـت
محمد بن جعفر نحوی تمیمی و
ابن نوح سیرافی به سه واسطه روایت می‌نماید.
تفسیر ابن ابی هند از
ابوبکر داوود (م ۱۳۹ ق) فرزند ابی هند دینار قشیری سرخسی متوفی در راه
مکه معظمه از مفسرین و محققین و از اصحاب
حضرت ابی جعفر محمد الباقر (علیه‌السّلام). وی تفسیر و حدیث را از امام محمد
الباقر (علیه‌السّلام) اخذ کرد.
ابن ندیم در فهرست در فصل کتب تفاسیر به کتاب تفسیر داوود بن ابی هند اشاره می‌کند. تفسیر وی به
زبان عربی به شیوه صدر اول
اسلام روائی است و متاسفانه وجود ندارد.
تفسیر القرآن اثر
ابی سعید ابان (م ۱۴۱ ق) فرزند تغلب بن رباح بکری جریری کوفی شیخ قراء و مفسرین
شیعه و از
اصحاب ائمه ثلاثه
حضرت زین العابدین و محمد
باقر و
جعفر الصادق (علیهم‌السّلام) بوده و نزد آن بزرگواران مقامی ارجمند داشته است. وی را فریقین عامه و خاصه توثیق کرده‌اند.
وی بـه امـر حـضـرت صادق (علیه‌السّلام) در
مدینه کرسی
فتوی را به دست گرفت و از مؤسسین در علم قراآت
قرآن کریم و از اعاظم علمای شیعه می‌باشد که به تالیف چهار تفسیر پرداخته است.
تفاسیر او در تفسیرهای چاپی و خطی به تفصیل تا عصر حاضر نقل شده است.
تفاسیر وی عبارتند از:
۱ ـ معانی القرآن اللطیف.
۲ ـ تفسیر القرآن.
۳ ـ الغریب فی القرآن.
۴ ـ تفسیر القراآت.
(تفسیر کنز العرفان خطی.)
تفسیر الاحمسی اثر
ابوالحسن مالک (م ح ۱۴۵ ق) فرزند
عطیة بجلی احمسی کوفی از محدثین و مفسرین
شیعه.
وی عـلـوم قرآن و تفسیر و حدیث را از
حضرت سجاد زین العابدین (علیه‌السّلام) و
حضرت ابی جعفر محمد الباقر (علیه‌السّلام) و حضرت
ابی عبدالله جعفر الصادق (علیه‌السّلام) اخذ کرد. تفسیر مورد بحث به
زبان عربی و به شیوه روائی است.
فرات کوفی در تفسیر خویش معروف به
تفسیر فرات الکوفی هنگام تفسیر
آیه ۳۳
سوره محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) (یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله واطیعوا الرسول ولا تبطلوا اعمالکم).
مالک بن عطیه توسط
یزید بن فرقد نهدی از
امام صادق (علیه‌السّلام) سؤال کرد چه چیزی پس از اطاعت از خـداوند و
رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اعمال را باطل می‌کند؟ امام فرمودند: دشمنی با ما باطل کننده عمل آنان است.
در کـتـب مـهم حدیث
شیعه از جمله
کتب اربعه و نیز توسط روات بزرگ شیعه از آن
روایت شده است.
تفسیر زید عدوی اثـر
ابوعبدالله زید (م
۱۳۶ یا ۱۴۰ یا ۱۴۵ ق) فرزند اسلم عدوی مدنی از مفسرین شیعه و محدثین
امامیه.
شـیـخ الطائفه
شیخ طوسی وی را از
اصحاب حضرت سجاد (علیه‌السّلام) سپس در اصحاب حضرت صادق (علیه‌السّلام) یاد کرده است وی از ثقات مفسرین است و فریقین
سنی و
شیعه او را توثیق نموده‌اند.
ابن ندیم در کتاب خود الفهرست کتاب تفسیر زید بن اسلم را که به خط سکری نحوی لغوی بوده جزء کتابهای تفسیر ضبط کرده است.
تفسیر فضیل بصری اثـر
ابوالقاسم فضیل (م ح ۱۴۵ ق) فرزند یسار نهدی عربی بصری از مفسران و محدثین شیعه و اصحاب امام پنجم و امام ششم (علیهماالسلام). علوم قرآن و حدیث را از حضرت امام محمد
باقر (علیه‌السّلام) و حضرت امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) اخذ کرد.
ابوالعباس نجاشی پس از توثیق وی می‌نویسد در حیات حضرت صادق (علیه‌السّلام) وفات یافت.
ابن حجر عسقلائی در کتاب خود
لسان المیزان او را
رافضی کذاب و لا یعتمد علیه می‌خواند. اما در
کتب رجالی امامیه اتفاق کلمه در توثیق اوست. تفسیر مورد بحث به زبان عربی و به شیوه روایی است. و در کتب حدیث و تفسیرهای شیعی منقول است.
ابـی الـحسن
علی بن ابرهیم قمی در تفسیر خود معروف به
تفسیر القمی در بحث از
آیه ۷۱
سوره بنی اسرائیل «یوم ندعو کل اناس بامامهم»
از فضیل بن یسار به نقل از حضرت ابی جعفر محمد
الباقر (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که: رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
حضرت علی و
امام حسن و
امام حسین (علیهم‌السّلام) هریک با فرقه‌ای می‌آیند و همه
شیعیان همراه ایشان هستند.
شیخ مفید در رساله عددیه خود او را از فقهای اعلام و صاحبان
فتوا می‌خواند و طریق
روایت وی را صحیح دانسته است.
تفسیر محمد بن فرات از
محمد (م ۱۴۵ ق) فرزند فرات از روات و محدثین امامیه. وی عـلـوم قـرآن و تـفـسیر و حدیث را از حضرت ابی جعفر محمد
الباقر (علیه‌السّلام) اخذ کرد. و نیز عصر حضرت ابی عبدالله جعفر الصادق (علیه‌السّلام) را درک کرد و از حضرت صادق (علیه‌السّلام) روایت می‌نماید.
کتب رجالی وی را توثیق نموده‌اند.
کشی در
رجال خود می‌نویسد که او
اصبغ بن نباته را ملاقات نموده بود. سـپـس حـدیـثـی را که وی از اصبغ بن نباته و او از حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) شنیده بود یاد می‌کند. وی غیر از محمد بن فرات جعفی می‌باشد که در عصر
حضرت رضا (علیه‌السّلام) می‌زیست و کتب رجالی او را تضعیف کرده و کذاب می‌خوانند و امام هشتم (علیه‌السّلام) او را ذم نموده است.
تـفـسیر مورد بحث به زبان عربی و به شیوه روائی است و در طی کتب تفسیرهای شیعی و اسناد کتب معتبر
حدیث امامیه نقل گردیده است. اکثر تفسیر او در فضائل حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) و خاندان
عصمت و
طهارت می‌باشد.
فرات کوفی در تفسیر خویش در تفسیر
آیه ۱۴
سوره واقعة «ثلة من الاولین وقلیل من الآخرین»
می‌نویسد که محمد بن فرات از امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) در تفسیر
آیه مذکور سؤال می‌کند.
امـام (علیه‌السّلام) مـی‌فـرمایند قال: ثلة من الاولین: ابن آدم المقتول و مؤمن آل فرعون و حبیب النجار صاحب یس، و قلیل من الاخرین: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) می‌باشند.
وی بـا محمد بن فرات حرامی که
شیخ طوسی در کتاب
رجال خود از اصحاب حضرت ابی عبدالله جـعـفـر الـصادق (علیه‌السّلام) یاد کرده است متحد هستند و
آیت‌الله خوئی نیز همین احتمال را در
معجم رجال الحدیث داده است.
آیات الاحکام، تفسیر احکام القرآن اثـر ابـوالـنـصر
محمد بن السائب بن بشر کلبی (م ۱۴۶ ق) از مفسران معروف
شیعه و از اصحاب حضرت امام محمد
الباقر و امام جعفر الصادق (علیه‌السّلام).
ابن ندیم در کتاب الفهرست خود هنگام ذکر کتاب‌هائی که درباره علوم قرآن تالیف گردیده است از این تفسیر به نام احکام القرآن کلبی یاد کرده است و جمعی به نام آیات الاحکام ضبط کرده‌اند و هر دو تفسیر متحد هستند.
آقابزرگ تهرانی در
الذریعة از این تفسیر به نام آیات الاحکام نام برده و از قول
ابن عدی می‌نویسد کلبی صاحب تفسیر کبیر است که از بزرگترین تفاسیر معروف می‌باشد. با این ترتیب کلبی صاحب دو تفسیر می‌باشد به نام تفسیر کبیر و تفسیر آیات الاحکام.
گـفـتـه‌اند که نخستین کسی است که در این فن در
اسلام کتابی تالیف نموده است، و
ابن حجر عسقلانی در کتاب خویش
تهذیب التهذیب پای خود را فراتر گذاشته و ابوالنصر کلبی را به خاطر تشیع‌اش به
کفر و
زندقه متهم کرده است.
تـفسیرهای مورد بحث به زبان عربی و چنان چه از متون تاریخ استفاده می‌گردد در تفسیر
آیات و در
فقه و آیات احکام
قرآن کریم و به شیوه روائی است و متاسفانه اکنون موجود نمی‌باشد.
تفسیر امام جعفر صادق (۸۰ - ۱۴۸ ق)،
حضرت صادق (علیه‌السّلام) مشهورترین اهل زمان خود در
علم و فضل بود محدثین از هیچ یک از
ائمه معصومین (علیه‌السّلام) به مقدار وی روایت نقل نداشته‌اند. صـاحبان حدیث و
کتب رجالی اسماء شاگردان او را از ثقات با اختلاف آراء و گفته‌های آنان بیش از چهار هزار
محدث و
عالم ضبط کرده‌اند.
جنابذی در
معالم العترة الطاهرة به نقل از
صالح بن الاسود می‌نویسد هیچ کس جز
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) و حضرت صادق (علیه‌السّلام) نگفته است سلونی قبل ان تفقدونی.
در فهرست چاپی کتابخانه
علی پاشا در
استانبول تفسیری منسوب به امام جعفر الصادق (علیه‌السّلام) به نام تـفسیر الامام جعفر بن محمد الصادق ذکر شده است و آقابزرگ تهرانی آنرا در الذریعه یاد کرده و می‌نویسد: چنین تفسیری در کتب
فقها اصحاب، و علمای امامیه یاد نشده و آنچه که قریب بـه
ظن اسـت ایـن تـفـسیر توسط بعضی از اصحاب ائمه (علیهم‌السّلام) نگاشته شده مانند کتاب
بحارالعلوم که منسوب به امام حضرت الصادق (علیه‌السّلام) است و توسط یکی از اصحاب ائمه (علیهم‌السّلام) تالیف شده است. مـؤلـف کـه یـکی از اصحاب ائمه (علیهم‌السّلام) بوده روایات صحیح را جمع نموده است چون
ایمان قطعی داشته است که این اقوال از ابی عبدالله جعفر الصادق (علیه‌السّلام) است مستقیما آنها را به امام نسبت داده و از خود نام نبرده است. ولـی آنـچـه مسلم است اکثر اسناد احادیث در تفسیر قرآن کریم به امام جعفر الصادق (علیه‌السّلام) منتهی می‌گردد.
تـصـحـیح انتقادی قابل توجهی از تفسیر امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) به کوشش پل نویا در مجموعه آثار ابـوعـبدالرحمن سلمی (گردآورده نصرالله پورجوادی، تهران، مرکز نشر، ۱۳۶۹، ۱، ص۵ - ۶۳) آمده است.
(تفسیر بحرالعرفان برغانی (خطی).)
التحریف و التبدیل اثـر
ابوجعفر محمد (۸۳ - ۱۴۸ ق) فرزند حسن صیرفی کوفی از محققین
شیعه و مفسران
امامیه در
قرن دوم هجری و از اصحاب حضرت امام جعفر الصادق (علیه‌السّلام). مفسر،
علم حدیث و تفسیر را از ابی عبدالله جعفر الصادق (علیه‌السّلام). اخـذ نـمـوده و از
التحریف و التبدیل چنین استفاده می‌گردد که این تفسیر که فعلا وجود ندارد ردی بـوده اسـت بـر اقوال
فرقه حشویه و اصحاب حدیث که در صدر اول اعتقاد غلطی نسبت به
قرآن داشتند و تلفیقاتی به
کرامت قرآن کریم نسبت داده‌اند این تفسیر از جمله تفاسیر و ردهائی می‌باشد که مانند:
شریف مرتضی و
شیخ طوسی و
شیخ صدوق بر آن اقوال نوشته‌اند.
تفسیر ابی حمزة الثمالی اثـر ابـوحمزه ثابت (م ۱۵۰ ق) فرزند ابی صفیه دینار ثمالی کوفی ازدی معروف به
ابوحمزه ثمالی شیخ شیوخ شیعه در عصر خویش و از اخیار و ثقات معتمدین در
روایات و [[حدیث].
از اصحاب
حضرت سجاد (علیه‌السّلام)،
امام باقر (علیه‌السّلام)،
امام صادق (علیه‌السّلام) و
امام کاظم (علیه‌السّلام) بود و نیز علماء
عامه و
خاصه روایات و احادیث او را در تفاسیر خود نقل کرده‌اند.
ابـن الـنـدیم در الفهرست در ذکر کتب تفاسیر قرآن تفسیر او را ضبط کرده و چنین یاد می‌کند کـتـاب تـفـسـیر ابی حمزة الثمالی و نام او ثابت بن دینار و
کنیه پدرش دینار ابوصفیه است و نیز ابوحمزه از اصحاب
علی (علیه‌السّلام) بوده و از نجباء ثقات و از مصاحبین اباجعفر (علیه‌السّلام) ....
از جمله کسانی که از تفسیر ابی حمزه ثمالی نقل نموده‌اند.
ابوالقاسم فرات از اعلام مفسرین شیعه در عصر
غیبت صغری در تفسیر خویش به نام
تفسیر فرات در بیش از چهارده مورد از ابی حمزه ثمالی نقل می‌نماید.
و نیز
ثعلبی (م ۴۲۷ ق) در تفسیر خود به نام الکشف و البیان فی تفسیر القرآن و
ابن شهر آشوب (م ۵۸۸ ق) در تفسیر خود اسباب و النزول و کتاب دیگرش
المناقب و
ملامحمد صالح البرغانی (م ۱۲۷۱ ق) در تـفـسیر خود
کنزالعرفان و جمعی دیگر و
حاجی خلیفه در
کشف الظنون و در ضمن ذکـر تـفاسیر آن را نیز ضبط کرده‌اند و
نجاشی می‌نویسد، سه فرزند وی نوح و منصور و حمزه در قیام و خروج زید
شهید گردیده‌اند.
(تفسیر کـنـزالـعـرفـان (خطی). تفسیر بحرالعرفان و معدن الایمان، ملامحمد صالح برغانی (خطی).)
تفسیر ابن ابی زیاد (تـفـسـیـر سکونی)، اثر
اسماعیل (م ب ۱۴۸ ق) فرزند ابی زیاد مسلم شعیری سکونی کوفی از دانشمندان و مفسران شیعه و از اصحاب حضرت امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) و ثقات محدثین
امامیه.
ابن ندیم در الفهرست، تفسیر قرآن وی را ضبط کرده است.
ابوالعباس نجاشی (م ۴۵۰ ق) آن را توسط استاد و شیخش در روایات ابی العباس
احمد بن علی بن نوح سیرافی با پنج واسطه روایت می‌کند.
میرداماد در کـتـاب خـود
الرواشح السماویة فی شرح الاحادیث الامامیه پس از توثیق وی قول تـضـعـیـف او را چـون از
سکونیه است رد می‌کند و اظهار می‌دارد که
اجماع اصحاب به توثیق او تصریح دارند. تـفـسـیـر مورد بحث به
زبان عربی و بر شیوه همان عصر یعنی روائی می‌باشد و در کتب تفسیر و حدیث معتبر شیعه از تفسیر وی بسیاری نقل گردیده است.
تفسیر الاعمش از
ابومحمد سلیمان (۶۱ - ۱۴۸ یا ۱۴۹ ق) فرزند مهران الاعمش اسدی کاهلی از اکابر مفسران و خواص اصحاب
امام محمدباقر (علیه‌السّلام) و از قاریان مشهور [[شیعه].
ابن سعد در
الطبقات الکبری او را اعرف مردم در تفسیر و فنون قرآن می‌خواند سپس اضافه کرده است که
ابوحیان تیمی قرآنی را با خود داشت که آن را بر اعمش عرضه می‌کرد و تصحیح می‌نمود بر قراات او و این صحیح‌ترین مصاحف بود.
ابن عماد حنبلی او را در کتاب خود
شذرات از شیوخ محدثین
کوفه و
عالم رئیس می‌خواند که سند ۱۳۰۰ حدیث در تفسیر و سایر موارد به او منتهی می‌گردد.
تـفسیر اعمش به
زبان عربی و شیوه روائی است و منقولاتی از آن در بسیاری از تفسیرهای
سنی و
شیعه آمده است که در فضائل
حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) و خاندان
عصمت و
طهارت می‌باشد.
مـانند تفسیر
آیه ۳۷
سوره بقره «فتلقی آدم من ربه کلمات فتاب علیه»
اعمش از ابی صالح از
ابن عباس روایت می‌کند که چون
آدم دچار خطیئه شد
جبرئیل به او
تعلیم کرد که خداوند را به حق
خمسه طیبه سوگند دهد تا بخشوده شود و او چنین کرد پس بخشوده شد.
تفسیر ابی بصیر از
ابوبصیر یحیی (م ۱۴۸ یا ۱۵۰ ق) فرزند ابی القاسم اسدی نام پدرش را به اختلاف نقل کرده‌اند.
شیخ طوسی در
الفهرست یحیی بن القاسم ذکر نموده در رجال خود یحیی بن ابی القاسم. حدیث و تفسیر را از حضرت ابی جعفر محمد
الباقر و امام جعفر الصادق (علیهماالسلام) اخذ کرد.
کشی در
رجال خود در شرح حال او به نقل از
محمد بن مسعود می‌نویسد که از علی بن حسن بن فضال درباره او سؤال کردم گفت که از هم پیمانان
بنی اسد بود. سپس مجددا سؤال کردم آیا متهم به
غلو بود؟ گفت خیر. وی دارای تفسیر قرآن است.
سید حسن صدر در
تاسیس الشیعه می‌نویسد
اجماع بر توثیق اوست و تقدیم وی در
فقه است. وی دارای کتابی است در تفسیر قرآن. احـتـمـالا با ابوبصیر فرزند قاسم که اسناد بیش از ۲۷۵ روایت به او منتهی می‌گردد یکی است و روایات او در
کتب اربعه ضبط است.
تفسیر (های) مقاتل بن سلیمان اثر ابوالحسن
مقاتل بن سلیمان بن زید بلخی خراسانی (م ۱۵۰ ق)، از اصحاب امام محمدباقر (علیه‌السّلام) و
امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) و با یک واسطه از طریق
ضحاک بن مزاحم از ابن عباس روایت کرده است.
شافعی گفته است همه مردم در تفسیر نیازمند به مقاتل هستند.
از او آثار قرآن پژوهی متعددی باقی مانده است. از جـمـلـه کتابی در زمینه متشابهات قرآن (نسخه مکتوب به سال ۵۸۶ ق در کتابخانه راقم این سطور در [[قزوین]). کتابی در وجوه و نظایر قرآن مجید که به طبع رسیده است. کتابی در زمینه [[ناسخ و منسوخ]. کتابی به نام تفسیر الجوابات فی القرآن، همچنین نوادر التفسیر، تفسیر الخمسمائة آیة من القرآن (نسخه محفوظ در کتابخانه موزه بریتانیا به شماره ۸۰۳۳.
تفسیر ابومریم انصاری اثـر
ابومریم عبدالغفار (م ح ۱۵۰ ق) فرزند القاسم بن قیس بن فهد انصاری
فقیه مفسر شیخ المحدثین و از اصحاب امام محمدباقر (علیه‌السّلام) و امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) .
ابن حجر در
لسان المیزان مفسر را
رافضی و غیر ثقه و از رؤس الشیعة وصف نموده و از قول
احمد بن حنبل می‌نویسد هرگاه ابوعبیده حدیثی را از قول ابن مریم نقل می‌کرد، مردم فریاد می‌زدند که لا نریده (او را نمی‌خواهیم). سپس از
بخاری از مفسر با ذکر سند از
ابن عباس از
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حدیث علی مولی من کنت مولاه را ضبط کرده است. تفسیر مورد بحث در یک جلد به شیوه روائی به
زبان عربی است که طی
کتب معتبر حدیث شیعه و تفسیرهای امامیه منقول است.
از جمله
فرات کوفی در کتاب تفسیر خود در تفسیر
آیه ۳۶
سوره نساء«واعبدوا الله ولا تشرکوا به شیئا وبالوالدین احسانا وبذی القربی»
می‌نویسد وی از حضرت صادق (علیه‌السّلام) نقل می‌نماید که مراد از الـوالـدیـن، رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) است و همچنین در تفسیر
آیه ۸۲
سوره انعام «الذین آمنوا ولم یلبسوا ایمانهم بظلم اولئک لهم الامن وهم مهتدون»
از حضرت صادق (علیه‌السّلام) نقل نموده که امام (علیه‌السّلام) فرمودند یا ابامریم هذه و الله نزلت فی علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) خاصة.
تفسیر فضیل رسانی از
فضیل (م ح۱۵۰ق) فرزند زبیر بن عمر بن درهم رسانی اسدی کوفی، از اصحاب امامین
حضرت باقر (علیه‌السّلام) و
حضرت صادق (علیه‌السّلام) و مفسرین و محدثین
شیعه در
قرن دوم هجری. تـفسیر مورد بحث به
زبان عربی به شیوه روائی که قسمتی از این تفسیر طی کتب تفسیر و کتب حدیث نقل گردیده است.
از جمله مفسران شیعه که تفسیر او را نقل نموده‌اند فرات کوفی در تفسیر خود بیش از پنج عنوان از تـفـسـیـر
آیات خـویـش را اسـنـاد به این مفسر نموده است که تمامی آنها در فضائل حضرت‌امـیـرالـمـؤمنین علی (علیه‌السّلام) و خاندان
عصمت و
نبوت است و چهار عنوان آن را مفسر از زید شهید
روایت نـمـوده اسـت از جمله در تفسیر
آیه ۳۶
سوره نور «فی بیوت اذن الله ان ترفع ویذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدو والآصال»
می‌نویسد که فضیل بن زبیر از
زید بن علی (علیه‌السّلام) درباره این
آیه پرسید، گفت
رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرموده است مراد از بیوت بیوت
انبیاء است.
ابوبکر مـی پـرسـد آیا بیت علی (علیه‌السّلام) هم از آنهاست. حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پاسخ می‌دهند آری از برترین آنهاست.
مجله تراثنا (شماره ۲ سال اول).
تفسیر منخل اثـر
منخل (م ح ۱۵۰ ق) فرزند جمیل اسدی کوفی از مفسران شیعه و اصحاب حضرت امام جعفر الصادق (علیه‌السّلام) و از دانشمندان
امامیه در
قرن دوم هجری. مـفـسـر را از غـلاة شـیـعه می‌خوانند و نیز تفسیر وی را
محمد بن سنان و
احمد بن میثم روایت کرده‌اند.
نجاشی تفسیر او را در کتاب
رجال خود ضبط کرده است. ایـن تـفسیر به شیوه روائی است و در تفسیر
آیات قرآن کریم از اقوال
ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) بهره گرفته است. روایات مفسر در
کتب اربعه و تفاسیر مهم
شیعه نقل شده است. تفسیر فرات کوفی. تفسیر بحرالعرفان برغانی (خطی).
تفسیر حسن مروزی اثر حسن (م ح ۱۵۰ ق) فرزند واقد مروزی کوفی از مفسران امامیه
فقیه [[محدث]. وی از اصـحـاب حضرت ابی عبدالله جعفر الصادق (علیه‌السّلام) بوده و نیز
ابن ندیم در الفهرست می‌نویسد دارای مـؤلـفـات از جمله کتاب تفسیر قرآن و تفسیر الناسخ و المنسوخ و کتاب تفسیر الوجوه فی القرآن است. تـفـسـیر مروزی به شیوه مفسران اصحاب روائی است و در تفسیر آیات قرآن از روایات و احادیث خاندان
عصمت بهره گرفته است ولی متاسفانه فعلا موجود نیست. طی تفسیرهای روائی از آن نقل گردیده است.
تفسیر هاشمی (تفسیر
سوره القدر)، اثر
عبدالرحمان فرزند کثیر هاشمی (م ح ۱۵۵ ق)
فقیه محدث و مفسر، از اصحاب امامین حضرت
امام باقر (علیه‌السّلام) و حضرت
امام جعفر صادق (علیه‌السّلام).
ابن قولویه او را توثیق می‌نماید و
شیخ صدوق توسط محمد بن الحسن از
محمد بن الحسن الصفار از
علی بن حسان واسطی از عمویش
عبدالرحمان بن کثیر هاشمی روایت می‌کند. تـفـسیر وی به
زبان عربی و به شیوه روائی است و طی کتب تفسیر و حدیث معتبر شیعه از جمله
کتب اربعه بسیاری نقل گردیده است. هـمچنین نام وی در اسناد بیش از چهل و دو روایت ضبط شده است که سند آنها به او می‌رسد از جمله در
تهذیب و
من لا یحضره الفقیه و
کامل الزیارات و سایر کتب حدیث.
تفسیر ابن زیات کوفی اثـر
ابوعماره حمزة (۸۰ - ۱۵۰ یا ۱۵۴ یا ۱۵۸ ق) فرزند حبیب بن عمارة بن اسماعیل زیات کوفی تمیمی که مزارش در شهر حلوان
عراق معروف است. از شیوخ مفسران
امامیه و یکی از قراء نامدار قرآن مجید که به امام القراء معروف است.
تفسیر و تاویل قرآن را از امام صادق (علیه‌السّلام) و قراآت و سایر علوم قرآنی را از شیوخ
شیعه و اکابر علمای عصر خویش از جمله
سلیمان الاعمش و
حمران بن اعین برادرزاده ابن اعین و دیگران فراگرفت
ابن ندیم تفسیر متشابه القرآن او را در الفهرست یاد کرده است.
بـعضی دیگر از آثار قرآن پژوهی او عبارت است از: عدد آی القرآن، اسباع القرآن (که در این رشته صاحب ابتکار بوده است). کتاب الوقف و الابتداء. حدود آی القرآن. مقطوع القرآن و موصوله.
ملامحمدصالح برغانی حائری (م ۱۲۷۱ ق) در کتاب [[موسوعة البرغانی فی فقه الشیعة]، در فصل الصلوة فی ماهیة القراء از او به نیکی یاد کرده است.
تفسیر علی بن حمزه اثـر ابـوالـحسن علی (م ۱۸۵ یا ۱۸۹ ق) فرزند حمزة بن عبدالله بن بهمن بن فیروز کوفی اسدی معروف به [[کسایی]، از مفسران و قراء
شیعه و علماء
لغت و
نحو.
شمس الدین محمد ذهبی مشایخ او را
امام صادق (علیه‌السّلام) و
اعمش و
سلیمان بن ارقم نام برده است.
آثـار قرآن پژوهی او عبارتند از: تفسیر الهاآت، یا هاء القرآن. القراآت. المتشابه فی القرآن (تفسیر مـا تشابه من الفاظ القرآن و تناظر من کلمات الفرقان) (نسخه‌ای از آن به شماره ۱۵ در مجموعه کتابخانه قوله محفوظ است). مقطوع القرآن و موصوله. تفسیر معانی القرآن.
تفسیر جوالیقی از
هاشم (م ح ۱۸۳ ق) فرزند سالم جوالیقی جوزجانی (و
جوزجان از نواحی
بلخ است)، از شیوخ شـیـعـه در
قرن دوم هجری و اعلام
امامیه در
علم کلام و تفسیر و از اصحاب امام جعفر الصادق و
امام موسی الکاظم (علیهماالسلام).
وی ایـرانـی تـبـار بوده و
نجاشی و شیخ الطائفه
شیخ طوسی او را توثیق نموده‌اند. نجاشی تفسیر جوالیقی و سایر کتب او را به چهار واسطه روایت کرده است. تـفـسـیر مزبور به زبان عربی و شیوه روائی است و در تفسیر آیات
قرآن کریم از روایات و احادیث خاندان
عصمت و
طهارت بهره گرفته است.
مفسرین دیگر از این تفسیر نقل کرده‌اند ولی اکنون وجود ندارد.
تفسیر سدی صغیر اثـر
محمد سدی صغیر (م ۱۸۶ ق) فـرزنـد مروان بن عبدالله بن اسماعیل سدی کبیر بن عبدالرحمن بن ابی کریمه قرشی سدی کوفی، فقیه مفسر محدث، وی از احفاد ابومحمد
اسماعیل سدی کبیر (م ۲۷ ق) می‌باشد.
تـفـسیر وی به
زبان عربی به شیوه روائی طی تفسیرهای شیعه و کتب حدیث منقول است و شیخ
آقابزرگ تهرانی در
الذریعة هنگام ذکر تفسیر جدش اسماعیل بن عبدالرحمن سدی کبیر به تفسیر وی نـیـز اشـاره نـموده است و نیز قسمتی از این تفسیر را
فرات کوفی در تفسیر خود در بیش از هـفـده مـورد طی سـلسله اسناد خود از این مفسر نقل نموده است و اکثر آنها در فضائل
حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) و خاندان
عصمت و
نبوت می‌باشد.
در تـفسیر
آیه ۲۴۸
سوره بقره: «بقیة مما ترک آل موسی وآل هارون»
به نقل از
محمد بن مروان سدی از
ابان بن عیاش از
سلیم بن قیس می‌گوید:
پس از
جنگ صفین و قبل از [[جنگ نهروان]، ما در
مسجد نـشسته بودیم که امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) وارد گردید و مسجد مملو از مردم بود و خطبه معروف را خواند که در ضمن آن عبارت معروف سلونی قبل ان تفقدونی را بیان فرمود.
و در تـفـسیر
آیه ۲۷۴
سوره بقره «الذین ینفقون اموالهم باللیل والنهار سرا وعلانیة... ،»
از محمد بن مروان سدی به نقل از
کلبی از ابی صالح می‌نویسد در حق علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) نازل گردیده است.
شـیـخ طـوسی و
برقی در کتب رجالی خود وی را از اصحاب امام محمد
الباقر (علیه‌السّلام) یاد می‌کنند و حائری اردبیلی در جامع الرواة او را از اصحاب حضرت امام محمد
باقر (علیه‌السّلام) و امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) ضبط کرده‌اند و نیز قسمت بسیاری از روایات امامین را ذکر نموده است و نیز از وی به نام
محمد بن مروان کلبی یاد می‌کند.
تفسیر وهیب اثر
ابوعلی وهیب (م ب ۱۸۸ ق) فرزند حفص جریری کوفی معروف به المنتوف، از
مفسران شیعه و از اصحاب امام جعفر صادق و
امام موسی کاظم (علیهماالسلام).
نجاشی پـس از توثیق او را
واقفی می‌خواند و می‌نویسد: وی دارای مصنفاتی است از جمله آنها کتابی در تفسیر قرآن.
صدوق او را در مـشـیـخه خود یاد کرده و می‌نویسد کوفی و معروف به المنتوف بوده او بیش از شـصـت و یـک روایـت از
ابوبصیر نقل کرده و جمعی از بزرگان
شیعه از وی
روایت کرده‌اند. همچنین مفسران شیعه از جمله
قمی در تفسیر خود و سایرین و نیز روایات او در
کافی و
تهذیب و
الاستبصار ذکر شده است.
تفسیر معانی القرآن اثـر
شیخ ابوجعفر محمد (م ح ۱۹۰ ق) فرزند حسن بن ابی ساره رواسی کوفی نیلی، از نحویین
کوفه و مفسران شیعه.
وی عـلوم عربی و
نحو و
لغت را ااز
اعمش و دیگران اخذ کرد و تفسیر و حدیث را از محضر امامین
ابی جعفر الباقر (علیه‌السّلام) و ابی عبدالله جعفر الصادق (علیه‌السّلام). وی نخستین شخصی است که از علمای کوفه کتابی را در نحو تالیف نمود و نیز وی استاد
کسائی و
فراء می‌باشد. تـفـسـیر موردد بحث در یک جلد به زبان عربی است و مفسر با مشرب ادبی و نحو خود به معانی کلمات و مشکل
قرآن کریم پرداخت.
نجاشی در
رجال خود
نام این تفسیر را اعراب القرآن ذکر کرده است. (
آل ابی ساره).
تفسیر احمد بن صبیح (تفسیر ابن صبیح) اثر
ابوعبدالله احمد (م ح ۱۹۰ ق) فرزند صبیح اسدی کوفی [[فقیه]، مفسر و محدث شیعه. گـفته شده که
زیدیه او را از خود می‌دانند ولی این موضوع صحیح نیست و زیدی بودن وی نفی شده است. تفسیر وی به
زبان عربی در یک جلد به شیوه روائی است. ابـوالعباس نجاشی (م ۴۵۰ ق) در رجال خود پس از توثیق وی و نفی زیدی بودن او کتاب تفسیر مذکور را ضبط کرده است.
شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق) آن را در
الفهرست ضبط نموده است و
سید حسن صدر در
تاسیس الشیعه وی را توثیق نموده سپس تفسیر او را ذکر کرده و این مفسر را در طبقه ابن عیسی که عصر
حضرت امام رضا (علیه‌السّلام) را درک نمود می‌شمارد.
تفسیر مذکور را مفسران شیعه طی کتب تفسیرهای خویش نقل کرده‌اند.
فرات کوفی در تفسیر خود معروف به
تفسیر فرات کوفی در تفسیر
آیه ۱۹۹
سوره بقره «ثم افیضوا من حیث افاض الناس»
به نقل از استادش
حسین بن علوان از حضرت صادق (علیه‌السّلام) می‌نویسد:
سوگند به پروردگار و
کعبه که آنان را به
علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) هدایت کرده است، که هرکس به او راه یافت، ره یافته شد، و هرکس نیافت، گمراه شد.
تفسیر ابی روق اثر
ابی روق عطیة (م ۱۹۰ ق) فرزند
حارث همدانی کوفی، از مفسران و [[تابعین]. فریقین
عامه و
خاصه او را توثیق نموده‌اند.
علامه حلی در
رجال خود (۱۳۱) از قول
ابن عقده می‌نویسد ابی روق به
ولایت اهل بیت (علیهم‌السّلام) قائل بوده و اعتقاد جازم داشت.
نجاشی در
رجال خود
در شرح حال
ابان بن تغلب می‌گوید: محمد بن عبدالرحمن فتحی کوفی بین تفاسیر ابان بن تغلب، ابی روق و
محمد بن السائب جمع نموده و از آن سه تفسیر، تفسیر واحدی را تالیف نموده است
داودی (م ۹۴۵ ق) در
طبقات المفسرین خود پس از ذکر تفسیر وی ابی روق را در طبقه پنجم مفسران ضبط کرده است.
ابن تفسیر نیز از جمله تفسیرهای روائی بوده ولی از بین رفته است.
غریب القرآن اثر شیخ
ابوفید مؤرج (م ۱۹۵ ق) فرزند عمرو بن ثور سدوسی بصری از علمای
نحو و لغت عربی و
ادیب و مفسر.
وی از شاگردان مدرسه شیعی
بصره است. وی هـنـگـام اقامت در
خراسان محضر
حضرت رضا (علیه‌السّلام) را درک کرده ولی در کتب حدیث او هیچ گونه روایتی از امام (علیه‌السّلام) نقل نشده است. تـفـسـیـر مـورد بحث در یک جلد به زبان عربی است که مفسر با مشرب ادبی و نحو خود به
آیات متشابه و کلمات غریب
قرآن کریم پرداخته و تفسیر کرده است.
تفسیر الهلالی (تـفسیر جوابات القرآن)، اثر مفسر
ابومحمد سفیان (کوفه ۱۰۷ - مکه ۱۹۸ ق) فرزند عیینة بن ابـی عـمـران مـیـمـون هلالی، از مفسران
شیعه و محدثین و متکلمین عصر خویش و از
اصحاب حضرت صادق (علیه‌السّلام). از محضر بسیاری از محدثین فریقین سنی و شیعة و زیدی بهره‌مند گشت.
تـفـسـیـر مورد بحث به زبان عربی به شیوه روائی است و در دل تفسیرهای
سنی و شیعه و
زیدیه منقول است.
ابوالعباس نجاشی تفسیر مذکور را از حضرت صادق (علیه‌السّلام) دانسته است و آن را توسط استادش
احمد بن علی بن العباس السیرافی با چهار واسطه نقل می‌کند. این تفسیر در عصر
ابن ندیم از
شهرت بسزائی برخوردار بوده است.
ذهبی (م ۷۴۸ ق) در
سیر اعلام النبلاء پس از ذکر مشایخ و جمع کثیری از شاگردان مفسر اقوال تمام
فقهاء و محدثینی که مفسر را ستوده‌اند نقل می‌کند و در مورد تفسیر می‌نویسد
عبدالله بن و هب گفته است: در
علم تفسیر هیچ کس را داناتر از ابن عیینه نمی‌شناسم سپس اضافه نموده که
امام شافعی گفته است اگر مالک و سفیان بن عیینة نبودند علم
حجاز از بین رفته بود.
شـمـس الـدین محمد داودی (م ۹۴۵ ق) در کتاب خود طبقات المفسرین پس از اینکه او را امام مجتهدین و شیخ الاسلام می‌خواند به شرح حال وی پرداخته و تفسیری به نام جوابات القرآن به او نسبت داده است که احتمالا با تفسیر الهلالی متحد باشد.
فرات کوفی در تفسیر خود بخشی از تفسیر سفیان را در تفسیر
آیه اول از
سوره معارج «سال سائل بعذاب واقع»
به نقل از حسین بن محمد الخارفی نقل کرده است.
و نـیـز
علی بن ابراهیم قمی در تفسیر خود در تفسیر
آیه ۲۰۰
سوره بقره «فاذا قضیتم مناسککم فاذکروا الله کذکرکم آباءکم او اشد ذکرا فمن الناس من یقول ربنا آتنا فی الدنیا وما له فی الآخرة من خلاق»
به نقل از سفیان بن عیینة از حضرت صادق (علیه‌السّلام) به تفسیر
آیه می‌پردازد.
همچنین احادیث وی در
کتب اربعه.
محسن امین عاملی در
اعیان الشیعة به
تشیع او تصریح دارد و نیز تمام مورخین تفسیر او را جـزء مـؤلـفات وی ضبط کرده‌اند و
بغدادی در
ایضاح المکنون این تفسیر را ضبط کرده است و از معاصرین،
خیرالدین زرکلی و
عمر رضا کحاله این تفسیر را یاد کرده‌اند.
تفاسیر قرن اول؛
تفاسیر قرن سوم؛
تفاسیر قرن چهارم؛
تفاسیر قرن پنجم؛
تفاسیر قرن ششم؛
تفاسیر قرن هفتم؛
تفاسیر قرن هشتم؛
تفاسیر قرن نهم؛
تفاسیر قرن دهم؛
تفاسیر قرن یازدهم؛
تفاسیر قرن دوازدهم؛
تفاسیر قرن سیزدهم؛
تفاسیر قرن چهاردهم؛
تفاسیر قرن پانزدهم.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن دوم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۳/۵.
