تاریخچه پرچم در اسلام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پرچم ، از نمادهای اصلی اقوام و ملت‌ها و دولت‌ها می‌باشد.
سابقه کاربرد
پرچم ملی با
مفاهیم امروزی آن در
اروپا به
سده دوازدهم/ هجدهم
و در کشورهای اسلامی به سده سیزدهم/ نوزدهم، بویژه نیمه دوم این سده، بازمی گردد.
استعمار اروپایی که به ظهور و تقویت
ملی گرایی در
کشورهای اسلامی انجامید در شکل گیری پرچم‌های جدید در کشورهای
مسلمان تأثیر فراوانی داشت.
شکل و ترکیب بندی
پرچم هر کشور ــ بویژه رنگ‌های آن ــ معمولاً از وضع اقلیمی و نمادهای تاریخی، فرهنگی، سیاسی و دینی همان کشور الهام می‌گیرد.
طرح اولیه پرچم در برخی از کشورهای مسلمان از سابقه دیرینه ای برخوردار است، مانند
اندونزی که پرچم آن میان سال‌های ۱۲۰۰ـ ۱۴۷۵ در
امپراتوری ماجاپاهیت به کار می‌رفته است
و یا پرچم کشور
اتیوپی که طرح اولیه آن به ۱۳۱۵/۱۸۹۷ بازمی گردد، پرچم‌ها گاه به مسائل تاریخی اشاره دارند، چنانکه شباهت پرچم
تونس و
ترکیه یادگار تسلط عثمانی‌ها بر آن سرزمین است.
پرچم
لبنان نیز زمانی که در قیمومیت فرانسه بود به پرچم این کشور شباهت داشت، با این تفاوت که در وسط پرچم لبنان درخت سدری نقش بسته بود.
در پی
جنبش ملی عرب به رهبری
شریف حسین ،
حاکم حجاز ، در ۱۳۳۴/۱۹۱۶ و اعلام استقلال کشورهای عربی از عثمانی،
شریف حسین پرچمِ جنبش ملی عرب را با چهار رنگ قرمز، سبز، سفید و سیاه برگزید.
در ۱۳۳۵/ ۱۹۱۷ مردم
فلسطین این پرچم را به عنوان پرچم «جنبش ملی عرب» به رسمیت شناختند و در ۱۳۲۶ش/ ۱۹۴۷
حزب بعث آن را نماد آزادی و اتحاد ملت عرب دانست، فلسطینی‌ها در ۱۳۲۷ ش/ ۱۹۴۸ در
کنفرانس غزه این پرچم را برافراشتند و اتحادیه عرب آن را به عنوان پرچم رسمی فلسطین به رسمیت شناخت.
به این ترتیب این رنگ‌ها با مضامین دینی و سیاسی به عنوان رنگ‌های جنبش
پان عربیسم شناخته شدند.
در این پرچم، قرمز نماد شریف‌های حجاز بود که از نسل
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بودند (
لقب هاشمی اشاره به تبار آن‌ها دارد) این رنگ، همچنین نشان طغیان در برابر عثمانی نیز شمرده می‌شد؛ سفید نماد امویان بود؛ سیاه رنگی بود که عباسیان از آن به عنوان نماد عزاداری برای پیامبر و نیز یادآوری واقعه
کربلا استفاده می‌کردند.
سه پسر شریف حسین که در
اردن ،
سوریه و
عراق حکم راندند پرچم یادشده را با همان ترکیب و با تغییرات جزئی به کار گرفتند، در پرچم اردن و فلسطین یک ستاره، در پرچم عراق دو ستاره و در پرچم سوریه سه ستاره اضافه شد.
در پی
انقلاب و سرنگونی پادشاهی در مصر در ۱۳۳۲ ش/ ۱۹۵۳، «پرچم آزادسازی عرب» شکل گرفت که در آن سه رنگ پان عربیسم یعنی قرمز و سفید و سیاه تفسیری جدید یافت و سیاه نماد گذشته پر از ظلم و تعدی بیگانگان، سفید نماد آینده روشن و قرمز مظهر فداکاری‌های خونین برای رهایی از سیاهی و دستیابی به سپیدی تفسیر شد در ۱۳۳۷ ش/ ۱۹۵۸ در
جمهوری عربی متحده (شامل
سوریه و
مصر ) نیز پرچم جدیدی شکل یافت که ترکیبی از سه رنگ قرمز و سفید و سیاه با دو ستاره سبز در نوار سفید بود
رنگ پرچم‌ها بیانگر آرمان‌ها و فرهنگ سیاسی کشورها نیز بود، مثلاً رنگ قرمز در پرچم
سودان ،
کویت ،
اتیوپی ،
لبنان ،
بورکینافاسو ،
چاد و
بنگلادش نشان مبارزه و
شهادت در راه آزادی است، رنگ زرد در
مالزی رنگ سلطنتی به شمار می‌رود
و زمینه آبی در پرچم اتیوپی اشاره به
صلح و
دموکراسی دارد رنگ‌ها گاه مفهوم نژادی دارند مانند رنگ سیاه در پرچم کشورهای افریقاییِ
اوگاندا و
تانزانیا .
نماد ستاره در پرچم کشورهای اسلامی کاربرد بسیار داشته است.
پرچم شریف‌های حجاز دارای ستاره هفت پر بود که نشانه
سوره حمد (اولین
سوره قرآن با هفت
آیه ) است.
پرچم آزادسازی عرب ستاره ای پنج پر داشت.
در ۱۳۴۱ش /۱۹۶۲
جمهوری عربی یمن (یمن شمالی) از ستاره ای به نشان اتحاد و
استقلال در پرچم خود استفاده کرد.
پرچم جمهوری
دموکراتیک مردم
یمن جنوبی در ۱۳۴۶ش /۱۹۶۷ دارای ستاره ای قرمز بر روی یک مثلث آبی روشن بود که ستاره نماد هدایت مردم برای آزادی ملی و رنگ آبی نماد مردم بود.
در ۱۳۴۲ ش/ ۱۹۶۳ سوریه و عراق از سه ستاره برای نشان دادن پان عربیسم استفاده کردند.
در ۱۳۵۱ ش/ ۱۹۷۲ سوریه و لیبی و مصر فدراسیون جمهوری‌های عرب را تشکیل دادند و از علامت قوش به جای ستاره استفاده کردند که نماد
قبیله قریش است.
این اتحاد مدتی بیش پایدار نماند و سوریه در ۱۳۵۹ ش/ ۱۹۸۰ در پرچم خود از دو ستاره پرچم جمهوری عربی متحده استفاده کرد و
لیبی نیز در ۱۳۵۶ش /۱۹۷۷ از یک پرچم یکپارچه سبز برای نشان دادن انقلاب سبز (کشاورزی) استفاده کرد تحولات سیاسی داخلی و خارجی کشورها مهمترین عامل در تغییر پرچم‌ها بوده است.
برای مثال درپی معاهده میان
بحرین و
بریتانیا در ۱۲۳۵/۱۸۲۰، نوار سفید عمودی به نشانه ترک
مخاصمه و صلح به پرچم بحرین اضافه شد.
سپس در ۱۳۱۲ش/ ۱۹۳۳ این کشور برای متمایز ساختن پرچم کشور خود از پرچم کشورهای
عمان ،
دبی و
ابوظبی نوار سفید عمود را دندانه دار کرد همچنین در پرچم
برونئی ، رنگ‌های زرد، سفید و سیاه در واقع نماد
سلطان و دو
وزیر اوست که در ۱۳۲۴/ ۱۹۰۶ قراردادی با بریتانیا امضا کردند
رویدادهای سیاسی داخلی نیز گاه سبب تغییر پرچم می‌شود.
در میان کشورهای اسلامی پرچم
افغانستان به دلیل درگیری‌های داخلی و تغییر پی درپی حکومت‌ها بارها تغییر کرده است و نمادهای دینی و سیاسی، بتناوب، جایگزین یکدیگر شده‌اند.
قدیمترین پرچم افغانستان دارای نوارهای افقی سبز، سفید و سبز بود.
در دوره
حکومت امیر عبدالرحمان خان (۱۲۹۷ـ ۱۳۱۹)
مسجد ،
منبر و
محراب و دو پرچم و چند تفنگ و شمشیر در اطراف به آن افزوده شد.
در ۱۹۲۸، در دوره
شاه امان الله (۱۳۳۷ـ۱۳۴۷) پرچم جدید دارای سه نوار عمودی سیاه، قرمز و سبز و شامل دو بافه
گندم ، رشته کوه‌های طلایی، یک ستاره و خورشیدی در حال طلوع بود، این پرچم علایم جدیدی را جایگزین نمادهای مذهبی کرد و سه رنگ آن از پرچم‌های اروپا پس از
انقلاب فرانسه اقتباس شده بود.
وقتی افغانستان در پی کودتای
محمد داودخان به جمهوری تبدیل شد (۱۳۵۲ـ۱۳۵۷ ش)، در پرچم جدید عقابی که روی سینه آن ترکیبی از محراب و منبر نقش بسته بود، پدیدار شد که نشانه طرح مجدد علایم مذهبی بود.
عقاب نماد حاکمیت ملی آن کشور و حلقه ای از خوشه گندم مظهر حرفه بیش‌تر مردم یعنی کشاورزی بود.
پس از انقلاب دموکراتیک افغانستان در ۱۳۵۷ش، پرچم قرمزی با علامتی طلایی به تقلید از پرچم
شوروی سابق اختیار شد، ستاره پنج پر که در بالای علامت قرار داشت، نماد پنج قوم اصلی این کشور بود و در مرکز علامت واژه خلق نوشته شده بود.
با کودتای بَبْرَک کارمل در ۱۳۵۸ش پرچم جدید با همان رنگ‌های سنتی سیاه، قرمز و سبز دوباره معمول شد، سیاه مظهر درفش
ابومسلم خراسانی ، قرمز نماد پرچم
غزنویان و سبز رنگ معمول
اسلام بود، در این پرچم علایم کتاب گشوده، محراب، منبر، خورشید، ستاره پنج پر و چرخ دنده منقوش بود.
در ۱۳۷۱ ش که مبارزان افغان کابل را تصرف کردند و جمهوری اسلامی افغانستان تأسیس شد، از پرچم جدیدی با رنگ‌های سبز، سفید و سیاه و با مضامین
تکبیر و
شهادتین استفاده کردند که بعد به آن مسجد با دو پرچم در طرفین و بافه‌های گندم و دو شمشیر متقاطع اضافه شد.
در ۱۳۷۵ ش، با تصرف کابل به دست
طالبان ، پرچم ساده سفیدی انتخاب شد که شهادتین را با رنگ سبز به آن افزودند، هرچند هنوز پرچم قبلی به رسمیت شناخته می‌شود.
فروپاشی نظام کمونیستی وتشکیل جمهوری‌های مسلمان نشین آسیای مرکزی باعث طرح پرچم‌های جدید گردید.،
ازبکستان اولین جمهوری آسیای مرکزی بود که پس از کسب استقلال نمادهای کمونیستی را کنار گذاشت و علایم جدیدی را در پرچم خود به کار گرفت؛ علایمی مانند هلال ماه که هم نماد اسلام تلقی می‌شود و هم نشان از تولد جدید یک ملت است.
پرچم جدید آذربایجان نیز همان پرچم جمهوری دموکراتیک آذربایجان در ۱۲۹۷ ش/ ۱۹۱۸ است، هشت ستاره آن نماد هشت گروه قوم ترک و آبی روشن نیز رنگ سنتی مخصوص این قوم است پرچم
قزاقستان نیز در ۱۳۷۰ش/ ۱۹۹۱ شکل گرفت .
در ۱۳۷۱ش/ ۱۹۹۲
تاجیکستان آخرین جمهوری شوروی سابق بود که پرچم جدیدی اختیار کرد.
در گذشته، پرچم‌های تاجیکستان به قیام‌ها و حکومت‌های مختلفی که در آسیای مرکزی تشکیل می‌گردید تعلق داشت؛ مانند
قیام باسماچیان و جمهوری خلق
بخارا که پس از تصرف بخارا به دست ارتش سرخ در ۱۳۰۰ش /۱۹۲۱ تشکیل شد و جمهوری سوسیالیستی شوروی خودمختار تاجیکستان که در ۱۳۰۸ ش/ ۱۹۲۹ شکل گرفت.
در ۱۳۱۴ ش/ ۱۹۳۵، اولین پرچم رسمی تاجیکستان با نشان ستاره و داس و چکش و خورشید با خوشه‌های جو و ساقه‌های پنبه و درخت مو تصویب شد پرچم جدید تاجیکستان همرنگ پرچم ایران است، که در آن سفید نماد
پنبه (محصول عمده کشاورزی تاجیکستان) و سبز نماد سایر فرآورده‌های کشاورزی است
در پرچم
بوسنی وهرزگوین نقشه این کشور به رنگ زرد نقش شده است، رنگ آبی در این پرچم، رنگ پرچم اتحادیه اروپاست و ستارگان نماد ترقی و اصلاح و کمال‌اند.
کاربرد نمادهای دینی در پرچم‌های کشورهای اسلامی بسیار موردتوجه بوده است.
به کارگیری این گونه نمادها در پرچم‌های
یهودیان و
مسیحیان نیز سابقه داردبسیاری از کشورهای اسلامی به اظهار
اسلام در پرچم کشورشان تمایل دارند و از نقوشی که با احکام اسلامی مغایرت داشته باشد احتراز می‌کنند؛ مثلاً نشان پرچم
مالی تا ۱۳۴۰ش /۱۹۶۱ کاناگا، نماد یک انسان سیاه بود، اما از آن‌جا که استفاده از تصویر
انسان نزد مسلمانان معمول نیست، این علامت حذف شد رنگ سبز در بسیاری از پرچم‌های کشورهای مسلمان دیده می‌شود، مثلاً در پرچم
جیبوتی سبز نشان مسلمانان و آبی نشان مسیحیانی است که در این کشور زندگی می‌کنند؛ گاه نیز از رنگ‌های دیگر به عنوان نماد اسلام استفاده شده است، مثلاً در پرچم
سودان و
قَطَر رنگ سفید به این
مفهوم است «علم دولة قطر»، یادداشت مورخ ۳۱/۵/۷۹ ارسالی از سفارت قَطَر).
مهمترین نماد دینی در پرچم‌های اسلامی هلال ماه و ستاره است که در پرچم بسیاری از کشورهای اسلامی و گاه در پرچم‌های خاص مانند پرچم ریاست جمهوری (برای مثال در مالدیو) استفاده شده است در گذشته از نمادهای اِعلام پیروزی و ظفر بوده است.
در اوایل قرن سیزدهم
سلطان سلیم سوم هلال ماه و ستاره را بر زمینه ای قرمز، برای پرچم پادشاهی انتخاب کرد امروز نیز پرچم
ترکیه به همین شکل است، هرچند برخی هلال آن را نماد امپراتوری
روم شرقی می‌دانند که عثمانی‌ها آن را حفظ کردند و بعدها ستاره ای که
الهام از مفهوم النجم در
قرآن است، به آن اضافه شد.
در پرچم
تونس نیز علامت ماه و ستاره در داخل دایره سفیدی قرار دارد که نشانه خورشید است امروزه نیز بسیاری از کشورهای مسلمان، مانند
موریتانی و
الجزایر و
پاکستان و
مالزی ، ماه و ستاره را در پرچم خود به کار می‌برند که ماه اشاره به
پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه وآله وسلّم دارد که چون ماه بر
جهان اسلام پرتو افکند، و ستاره نماد النجم است.
از طرفی پنج پر ستاره اشاره به پنج ستون دین دارد ظاهراً از نظر نمادشناسان ترکیب هلال و ستاره نماد
بهشت نیز محسوب می‌شود در پرچم لیبی، پس از تشکیل دولت لیبی در ۱۳۳۰ ش/ ۱۹۵۱، هلال ــ که نماد آغاز ماه قمری در میان مسلمانان است ــ به داستان
هجرت پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلم و تعلیم اصول و
اخلاق او اشاره دارد و ستاره نشان
امید به
خداوند و هدف متعالی است
از دیگر نمادهای دینی درخت سدر (اَرْز) است که در ۱۳۲۲ ش/ ۱۹۴۳ در پرچم لبنان ظاهر شد
و اشاره به زیباترین و مشهورترین
درخت این سرزمین دارد و نماد پاکی و صلح نیز به شمار می‌آید از نمادهای دیگر دینی ـ اسلامی،
محراب و
مسجد در پرچم افغانستان، خنجر و شمشیر در پرچم
عمان و شمشیر در پرچم
عربستان است که ظاهراً دلالت بر
جهاد در راه
اسلام دارد.
گاه لوله‌های توپ یا تفنگ جانشین شمشیرها شده است واژه‌ها و عبارت‌های دینی چون
الله ،
محمد ،
شهادتین ،
تکبیر در پرچم
کومور ، عربستان و عراق و عبارت «الدائمون المحسنون بالهدی» در پرچم برونئی از صریحترین نمادهای اسلامی‌اند که در پرچم‌ها به کار رفته اند.
بخش دیگری از مفاهیم در پرچم‌ها از وضع اقلیمی و طبیعی و فرهنگی کشور الهام گرفته‌اند، برای مثال در غالب پرچم‌های کشورهای
مسلمان افریقا از رنگ‌های قرمز و سبز و زرد به عنوان رنگ‌های خاصِ این
قاره استفاده شده است.
به گفته
سکوتوره ، نخستین رئیس جمهور
گینه ، رنگ قرمز نشان مبارزه با استعمارگران و تلاش برای پیشرفت است؛ رنگ زرد نماد طلای گینه و نشان خورشید و عدالت است؛ رنگ سبز نشان سرسبزی و خوشبختی در افریقاست به این ترتیب برخی رنگ‌ها نماد عوامل طبیعی اند، چنانکه رنگ سبز رمز سرسبزی گیاهان و جوانی و نماد فراوانی و کشاورزی است رنگ آبی نیز گاهی نماد پدیده‌های طبیعی مانندرود،
دریا ،
آسمان و
امید است نیز در پرچم چاد نشانه‌ای از خورشید و ثروت‌های زیرزمینی، در
اتیوپی نماد طبیعت غنی، در گابون رمز خط استوا، در
اوگاندا نماد خورشید، در
بورکینافاسو نماد توانگری و در پرچم
تانزانیا نشان ثروت معدنی است.
ستاره‌های چهارگانه پرچم
کومور نیز به چهار جزیره این کشور اشاره دارد، دایره نارنجی در پرچم نیجر نماد خورشید و نوار نارنجی آن نماد صحراست
پرچم‌ها گاه نمایانگر آمال و اهداف معنوی یک ملت و آداب و رسوم کهن آن‌ها هستند.
پرچم اتیوپی از سه رنگ سبز، زرد و قرمز تشکیل شده است.
این رنگ‌ها در آثار هنری و فرهنگی این کشور نیز به کار می‌رود، سبز نشان امید، زرد نماد صلح، طبیعت، ثروت و
عشق ، و قرمز مظهر قدرت و
ایمان است سبز در پرچم
نیجریه به معنای برادری و امید است.
سفید در پرچم سودان نشانه خوش بینی و عشق، در پرچم نیجریه نماد پاکی و امید و در پرچم لبنان مظهر پاکی است سفید و سبز در پرچم
پاکستان نشان صلح و خوشبختی، ستاره پنج پر علامت نور و دانش و هلال ماه نشان پیشرفت است.
به طورکلی رنگ‌ها و علایم در پرچم‌ها بر مفاهیم متنوع دینی، سیاسی، فرهنگی، تاریخی اشاره دارند و تعیین مرز دقیق میان مفاهیم دینی و سیاسی و تاریخی کاری دشوار است.
در برخی از کشورهای جهان اسلام افزون بر پرچم ملی، برخی از مناصب مهم کشوری و نهادها نیز پرچم ویژه ای دارند، مانند پرچم پادشاهی، ریاست جمهوری، نیروی دریایی و نظامی.
همچنین در برخی کشورها اقوام پرچم ویژه ای دارند، مانند ترکمن‌های عراق علاوه بر این، جنبش‌ها و اتحادیه‌ها و سازمان‌های اسلامی که مهمترین آن‌ها
سازمان کنفرانس اسلامی است، پرچم ویژه ای دارند.
پرچم این سازمان مشتمل است بر تکبیر و بخشی از آیه ۱۰۳
سوره آل عمران که به وحدت و یکپارچگی فرامی خواند و زمینه آن هلال
ماه و چندین
ستاره و نقشی است که اشاره به چهار طرف دارد و مجموعاً
دین اسلام را به عنوان عامل وحدت جهانی معرفی می‌کند.
(۱) کتاب مقدس.
(۲) رسول خیراندیش و سیاوش شایان، ریشه یابی نام و پرچم کشورها، تهران ۱۳۷۰ش.
(۳) حجت الله درویش پور، بررسی پدیده ناسیونالیسم در جهان عرب، تهران ۱۳۷۴ش.
(۴) غلامرضا علی بابائی و بهمن آقایی، فرهنگ علوم سیاسی، تهران ۱۳۶۵ـ ۱۳۶۸ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «پرچم»، شماره۲۶۹۵.
