تاریخ الکوفة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ الکوفه، تالیف
مورخ بزرگ عراقی
حسین بن احمد حسنی ، مشهور به سید
حسین براقی نجفی متوفی ۱۳۳۲ است که در آن
تاریخ کوفه را احیا نموده و آن را از جنبه‌های مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، تاریخی و سیاسی بررسی کرده است.
وی نگارش کتاب را در
سال ۱۳۵۷ قبه انتها رسانده است.
علامه مظفر در مقدمه اش بر کتاب چنین می‌نگارد: هر یک از ما، مطالبی درباره اهمیت تاریخی کوفه... می‌دانیم و یا با مطالعه این کتاب، که در برابر ماست، به اهمیت آن از جهات دیگری پی می‌بریم، لکن تاکنون کتاب دیگری سراغ نداریم که زوایای مختلف تاریخ کوفه در آن ذکر شده باشد تا مشوق پژوهش گران و مورخان باشد. به گفته ایشان از آنجا که در کتاب اصلی نویسنده تاریخ کوفه به طور کامل بررسی نشده بود، تصحیح آن توسط
سید محمد صادق آل بحرالعلوم انجام شد و مطالب مهمی به آن افزوده شد، به گونه‌ای که آن را می‌توان اثر مشترک این دو نویسنده دانست؛ اما سید به دلیل
اعتقاد به فضیلت مؤلف و نیز پدید آوردن موضوعی جدید این کتاب را به مؤلف اصلی آن نسبت داد.
نویسنده در ابتدای کتاب در این باره چنین می‌نگارد: هنگامی که از تالیف کتاب
البقعة البهیه فیما ورد الکوفة الزکیه فراغت یافتم و در این کتاب، مطالبی درباره فضیلت
مسجد کوفه و بنای آن، وارد شدن قبیله‌ها به آن جا و ویرانی آن نقل شده آوردم، علاقه مند بودم برای کسی که می‌خواهد تاریخ کوفه را به دقت بررسی کند، رساله مختصر و سودمندی بنویسم و این نکته را که کوفه و به ویژه
مسجد آن، قدیمی و باستانی است بیان کنم. محصول اشتیاق وی در نوشتن این رساله، کتابی ارزشمند و مورد توجه دانشمندان و پژوهش گران بود.
این اثر که علامه محمدرضا مظفر از آن با عنوان ارزشمندترین مجموعه کم نظیر یاد می‌کند، گفتار
علما ،
احادیث و سنن را گردآوری و با سبکی متفاوت با سبک‌های رایج در
زمان خود ارائه نموده است. وی در بخش‌های مختلف کتاب با ذکر منبع و غالبا با ذکر سلسله
سند روایت ، به شیوه کتب حدیثی اخبار و نظرات علما در ارتباط با موضوع مورد بحث را نقل می‌کند. او هر کجا که قصد اظهار نظر، تحلیل و نقد مطلبی و یا ارائه گزارشی از وضعیت زمان خود را دارد آن مطلب را با عبارت
براقی گوید می‌آورد.نویسنده در ابتدای مباحث کتاب با توجه به اهمیت مسجد کوفه و علاقه ویژه اش به این مکان شریف به طور جداگانه به مباحث مرتبط با آن پرداخته است. وی سپس به روایاتی که در
مدح تربت کوفه و دفع
بلا از آن و... وارد شده است، اشاره می‌کند، گو اینکه مسجد کوفه همان گونه که در روایت آمده، قطعه‌ای از
بهشت است و آن را نباید تکه‌ای از
خاک دانست. اگر چه کتاب در
عصر خود شیوه نوی را عرضه نموده است؛ اما با این وصف یک نوع پراکندگی در ارائه مطالب دیده می‌شود، به عنوان مثال در صفحه ۸۹ کتاب با عنوان بازگشت به ابتدا، مطلبی را در رابطه با مسجد کوفه می‌آورد
و یا پس از ذکر مساجد مبارک و نامبارک، سایر مساجد مبارک را می‌آورد که البته آمیختگی موضوعات مختلف را نیز باید به آن افزود. به هر حال مباحث کتاب را بدین گونه می‌توان دسته بندی نمود:
۱. مسجد کوفه: فضیلت، قدمت،
آداب مسجد .
۲.
آیات و
روایات در مدح کوفه.
۳. اماکن مقدس و یا تاریخی: مساجد، آرامگاه. ها و
قصر اماره .
۴. کوفه در
عصر ظهور.
۵. کوفه در لغت نامه‌ها.
۶. نگاه تاریخی:
سفرنامه ابن جبیر ،
ابن بطوطه و تاریخ کوفه
۷. مباحث جغرافیایی:
مرزهای کوفه، طرحریزی کوفه،
رودخانه‌ها ، روستاها و محله‌ها.
۸. مباحث اجتماعی و مردم شناسی: روحیه
مردم ،
عشایر و قبایل، سران سادات، قاضیان، خاندان‌ها و
صحابه .
۹.
سیاست : زمامداری، حوادث و
آشوب‌ها .
۱۰. اقتصاد و دارائی‌ها.
۱۱.
تمدن ،
علم و
فرهنگ :
مکتب کوفه ، مسکوکاک، نحویان، زبان شناسان، شاعران.
۱. بخش اول مطالب به مسجد کوفه اختصاص دارد. در فضیلت مسجد کوفه که پیش از
خلقت حضرت آدم علیه‌السّلام
عبادتگاه ملائکه و مخلوقات
خداوند بوده،
روایات فراوانی وارد شده است. اینکه محل عبادت
انبیا ،
اولیا و صدیقان بوده و اگر
مردم بدانند که مسجد کوفه چه فضیلتی دارد، حتی با کشیدن خود بر روی
زمین به آنجا می‌روند؛ حکایت از فضیلت فوق العاده این مکان شریف دارد. درباره وسعت این مسجد و کاسته شدن حدود دوازده هزار
ذراع از وسعت آن، این کاستن را با تحلیلی از نزدیک
مقام یونس می‌داند. در تعیین مقامات مسجد کوفه پس از اقوال علما کلام
ابن بطوطه را نقل کرده و وضعیت مسجد در زمان خود را با گزارشات او تطبیق می‌دهد. درباره مباحث دیگری که در رابطه با این مسجد آورده است، می‌توان به فهرست مراجعه نمود. اما این نکته قابل ذکر است که در برخی؛ مانند
کراهت خروج از مسجد پیش از
ظهر روز جمعه تنها به یک روایت اکتفا نموده و در فضیلت اقامه
نماز در مسجد روایات متعددی را ذکر کرده است. در این کتاب در مدح کوفه به دو
آیه از قرآن کریم استناد شده است که در آیه دوم،
پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله وسلّم
طور سینین را
نفیسیر به شهر کوفه کرده است. در ادامه نیز روایاتی در مدح کوفه و اهل آن و دفع بلا از آن آمده است. از نکات عجیبی که بر گرفته از روایات است، دسته بندی مساجد به مبارک و نامبارک است. مساجدی؛ مانند اشعث که به سبب کینه از حضرت علی علیه‌السّلام و ثقیف که بر قبر یکی از
فراعنه بنا شده است، از جمله مساجد نا مبارک آمده است. از جمله مساجد مبارک
مسجد سهله است که خانه
ادریس پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بوده است و
امام صادق علیه‌السّلام آنجا را محل اقامت
امام زمان عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف در زمان
قیام می‌داند.
۲. در بخش بعد به مراقد علویان و آرامگاه‌های بزر گانی؛ چون
هانی بن عروة ،
میثم تمار در کوفه و اطراف آن پرداخته شده است. در تعیین آرامگاه
مسلم عقیل ، مکان فعلی را با این استدلال که اگر جز این بود ائمه علیهم‌السّلام به مردم می‌گفتند و شبهه و تردید را از بین می‌بردند، صحیح می‌داند. از جمله گزارشات مفید
براقی، عملیات اکتشاف قصر اماره است که در ضمن آن وضعیت جغرافیایی و ویژگی‌های بنا به تفصیل آمده است. در عناوینی مانند کوفه در عصر ظهور و لغت نامه‌ها تنها به نقل عبارات دیگران اکتفا شده است.
۳. نویسنده در بخش کوفه از نگاه تاریخ به کثرت آثار و اماکن کوفه اشاره و چنین می‌نگارد: اگر پژوهشگر بخواهد همه آثار و زندگینامه‌های کسانی را که به کوفه وارد شده‌اند یا در آن اقامت کردند یا حوادث و رویدادهایی را که در آن به وقوع پیوست مورد برررسی قرار دهد، با مشکل مواجه خواهد شد. ما نیز مطالب اندکی را که با بحث و تحقیق از آن آگاهی یافتیم و آنچه را که
نفس بدان آرامش می‌یابد و قرائن به آن
دلالت دارند، بیان می‌کنیم. وی سپس به تفصیل سخن مورخان راجع به کوفه را می‌آورد. به گزارش
اثرم طرح ریزی کوفه در سال ۱۸ قصورت گرفت؛ اما
ابن اثیر آن را جزو حوادث سال ۱۷ ق آورده است. وی همچنین نخستین چیزی را که در این شهر پی ریزی شد، را دو مسجد می‌داند.
براقی در آخر این بخش، مورد نزاع مورخان را احداث کوفه و دو سؤال پیرامون آن می‌داند: مسئولیت احداث به چه کسی سپرده شد؟ در چه سالی احداث شد؟ وی نسبت به سؤال اول سکوت می‌کند؛ اما سال ۱۷ ق را مستدل تر و مشهورتر می‌داند.حدود مرزهای کوفه که در تواریخ اشاره اجمالی به آن شده است، در این کتاب به چهار مرز آن به روشنی اشاره شده است.
۴. بخشی که به
اعتراف نویسنده با تاریخ کوفه ارتباطی ندارد، فرهنگ الفبایی اسامی کوفه، روستاها، مناطق،
آب‌ها ، کاخ‌ها و... است که عینا از
معجم البلدان و
مراصد الاطلاع نقل شده است. در ابتدای کتاب نقشه شهر کوفه به نقل از کتاب
تاریخ کوفه اثر
ماسینیون خاورشناس مشهور فرانسوی آمده است که کوفه را در قرن‌های اول و دوم هجری نشان می‌دهد و می‌توان اطلاعات کتاب را با این نقشه مطابقت داد و تغییرات و تحولات این شهر را به دست آورد. از دیگر سؤالاتی که پاسخ آن را در کتاب می‌توان مشاهده نمود علت شهرت
خط کوفی در ابتدای ظهور اسلام است.
۵. از ابتکارات نویسنده احصاء و شمارش اصناف مختلف اجتماعی است. وی اسامی تمامی زمامداران،
قضات ،
صحابه ، خاندان‌ها، نحویان، زبان شناسان و شعرای کوفه را با مختصر توضیحی ذکر کرده است. در کوفه حوادث و آشوب‌های گوناکونی رخ داده است که بخش اعظمی از کتاب نیز به نقل این اتفاقات از منابع معتبر اختصاص یافته است. نویسنده درباره روحیه
مردم کوفه چنین می‌نگارد: با وجود شهرت این شهر بزرگ، موقعیت خاص تاریخی آن در ابتدای آبادانی و... تاریخ درباره بزرگان این شهر مطلبی ثبت نکرده است، گویا کسی پس از آبادی کوفه به آن جا می‌رود و به منظور ترویج خصومت و دشمنی در آن اقامت می‌کند یا در اطراف آن بذر نفاق می‌افشاند و میان آن، عوامل فساد راپنهان می‌کند از این رو هنگامی که رشد کرد و شاخه‌های آن بلند شد، به جز انحراف از حق و اهل آن و تمایل به ظلم و ستم و توجه به مبلغان گمراهی، ثمرهای در بر نداشت. این
اخلاق و روحیه مردمی است که آن را از دوران علویان آشکار کردند. وی سپس به جنگ‌های
جمل و
نهروان و خیانت‌های آنان به
امام حسن و
امام حسین علیهماالسلام اشاره کرده و می‌افزاید که آنان
گناهان توجیه ناپذیر بسیار و جنایت‌هایی مرتکب شدند که عذری برای انجام دهنده آنها نیست و تاریخ آنها را به ثبت رسانده است، حکایت خواری و
ذلت آنان همیشه باقی و عذاب
قیامت ، شدید و جاودان است.
۶.
براقی در پایان کتاب چنین آورده است: به گمان ما کوفه تا
قرن هشتم قمری آباد بود. پس از آن ویرانی و خرابی آن را فرا گرفت و ساکنانش آنجا را ترک کردند و تا سال ۱۲۹۰ ق خالی از سکنه بود. سپس برخی از مسافران در آنجا سکونت کردند و خانه‌هایی در
ساحل راست فرات و نزدیک مقام
حضرت یون علیه‌السّلام ساختند... و به تدریج شهر آباد شد. سپس تاریخ و متولیان ایجاد ابنیه مختلف در شهر را ذکر می‌کند.
براقی در آخرین گزارش خود چنین می‌نگارد: کوفه امروز بخشی از شهرستان
نجف است که هفت
میل از آن فاصله دارد... طبق سر شماری اخیر دارای ۱۵۰۰۰
نفر جمعیت است و
مسجد جامع بزرگ نیم میلی از شهر کوفه فاصله دارد.
نویسنده در این کتاب دو کار انجام داده است که در این موضوع نوآوری بوده و پیش از او انجام نشده بود:
۱. گردآوری اطلاعات و مباحث پراکنده در کتاب‌های مختلف با موضوعات گوناگون.
۲. نقل و گزارش وضعیت
کوفه در
زمان خود.
کتاب توسط استاد سید محمد صادق آل بحرالعلوم تحقیق و تصحیح شده است و بخش‌هایی نیز به متن کتاب افزوده شده است؛ اما به قطع نمی توان گفت که چه مطالبی از ایشان است؛ تنها پاورقی‌هایی را که با لفظ المصحح آمده است می‌توان به ایشان نسبت داد. نسخه موجود چاپ چهارم این اثر می‌باشد. در سال ۱۳۸۱ ترجمه‌ای از این اثر به قلم سعید راد رحیمی به چاپ رسید.
ترجمه حاضر، معمولا به صورت تحت اللفظی بدون توضیحات صورت گرفته است. مترجم متن را سلیس و روان ترجمه کرده است و در گزینش معادل‌ها نهایت دقت را نموده است. اگر چه در این ترجمه رعایت امانت صورت گرفته، اما در فهرست کتاب اسامی حوادث و آشوب‌ها را که نویسنده آورده است، حذف نموده و تنها به یک عنوان کلی اکتفا نموده است. لازم به ذکر است که پاورقی‌هایی که با لفظ م آمده است، از مصحح کتاب بوده و نباید با مترجم اشتباه گردد.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
