بستانالسیاحه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بستان السیاحه، کتابی از
حاج زین العابدین شیروانی مشتمل بر اطلاعات بسیار و متنوع جغرافیایی، تاریخی، آرا و عقاید فرقههای گوناگون مذهبی است.
بستان السیاحه، کتابی از
حاج زین العابدین شیروانی مشتمل بر اطلاعات بسیار و متنوع جغرافیایی، تاریخی، آرا و
عقاید فرقههای گوناگون مذهبی و نحلههای فکری و برخی مطالب متفرقه دیگر.
شیروانی (۱۱۹۴ـ۱۲۵۳)
متخلص به
تمکین با عنوان طریقتی
مَستعلی شاه در شَماخی زاده شد و تا هفده سالگی در
کربلا پرورش یافت.
او پس از
تحصیل در محضر آقا
محمد باقر بهبهانی،
میرسید علی اصفهانی،
میرزا مهدی شهرستانی،
مولانا عبدالصمد همدانی و
سید مهدی نجفی به
تصوف گرایید و در حلقه مریدان
سید معصوم شاه دکنی،
انورعلی شاه اصفهانی و
رونقعلی شاه کرمانی حضور یافت
و برای آشنایی بیواسطه و تحقیق بیطرفانه در مذاهب و آرای پیروان طریقتهای گوناگون، سفری ۳۷ ساله آغاز کرد.
شیروانی در مسیر طولانی خود، از
بغداد،
عراق عجم،
گیلان،
شیروان،
مغان،
طالش و
آذربایجان گذشت و در ۱۲۱۱ به
خراسان رسید و سپس
سفر خود را به سوی
هرات،
زابل،
کابل،
پنجاب،
بنگاله،
گجرات و
دکن ادامه داد و از طریق
دریا جزایر
هندوستان و سواحل
سودان را
سیاحت کرد و پس از سیر و سفری در
سند، مُلتان،
جبال و
کشمیر از طریق
مظفرآباد،
طخارستان و
بدخشان به
خراسان بازگشت؛ سپس از طریق جنوب
ایران و
یمن رهسپار
جده و
حجاز شد و مراسم
حج به جا آورد؛ آنگاه راهی
مصر،
شام،
روم،
آناطولی و
آسیای صغیر شد و از طریق
آذربایجان به
ایران بازگشت.
در
ایران از
همدان،
اصفهان،
فارس و
کرمان دیدن کرد
و چون در کرمان ابراهیم خان، حاکم آن شهر، موجب
آزار او شد،
به
فارس بازگشت و در ۱۲۳۵ به اشاره مراد خود،
مجذوبعلی شاه همسر گزید
و صاحب فرزندی به نام جلال الدین شد.
شیروانی در ۱۲۵۳، در
سفر حج، در گذشت.
از شیروانی چهار اثر بر جا مانده است:
حدائق السیاحه (که آن را
حدیقه السیاحه مینامد)؛
ریاض السیاحه به نام
محمد میرزا که هر دو به چاپ رسیده است
کشف المعارف،
بستان السیاحه.
بستان السیاحه حاصل سفری ۳۷ ساله (۱۲۱۰ـ۱۲۴۷) است که
تألیف آن، به تصریح نویسنده، در ۱۲۴۷،
در دوره سلطنت فتحعلی شاه برای محمد میرزا آغاز شد و در رجب ۱۲۴۸ پایان یافت.
نویسنده نخست یادداشتهایی فراهم آورده بود و هر چه را شگفت مییافت «به قید کتابت» میآورد،
اما متأسفانه این یادداشتها در ۱۲۴۱، شش سال پیش از آغاز تألیف کتاب در سفر نویسنده و خانواده اش به قمشه اصفهان،
به دست محمد قاسمخان پسر سلیمان خان قاجار، حاکم قمشه، نابود شد
و وی ناگزیر مطالب را از حافظه خود نگاشت.
او انگیزه خود را از پدید آوردن این کتاب و پیمودن این
سفر مخاطره آمیز، «خدمت اهل تحقیق هر دیار و دانستن حقیقت احوال طوایف امم» ذکر کرده
و کوشیده است با دوری از «اغراض نفسانی» حاصل مشاهدات و تحقیق خود را در باب مذاهب و فِرَق مختلف عرضه بدارد.
با اینهمه، کتاب کاملاً بر مشاهدات شخصی نویسنده متکی نیست و اتکا بر نقل، بویژه در وصف سرزمینهای دور که در مسیر
سفر او نبوده، در مواردی مشهود است (وصف قطب و استوا، ص ۱۳ و ۳۲).
نویسنده در جای جای اثر خود به منابع متعدد آن اشاره کرده است که برای نمونه
نزهة القلوب (ص ۸۰ و۳۲۶)،
معجم البلدان ( ص ۳۸۴)،
فارسنامه (ص ۹۳)،
حبیب السیر (ص ۳۸۴) و همچنین آثار غیر جغرافیایی مانند
آتشکده آذر بیگدلی (ص ۸۱)،
نفحات الانس جامی،
الفصول التامة مرتضی رازی (ص ۲۴ـ۲۵) را میتوان نام برد.
نثر بستان السیاحه روان و
استشهاد به آیات و اشعار فارسی در آن چشمگیر است.
از نظر فصل بندی، مشتمل بر چهار باب، یک «سَیْر»، ۲۸ «گلشن» و یک «بهار» مشتمل بر چهار «گلزار» است؛ اما این ترتیب در فصل بندی متن دقیقاً رعایت نشده است؛ در واقع، ابواب چهارگانه آن شرح حال
پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلّم و ائمه علیهمالسلام؛ سرگذشت علما، عرفا و حکما و بعضی شاعران و دانشمندان؛ بیان مذاهب و
عقاید؛ اسامی جغرافی شهرها و دهات
ایران و
ترکستان و مطالب دیگر است که در ضمنِ ۲۸ گلشن آمده است و نَه مقدّم بر آن.
در گلشنهای بیست و هشتگانه و نیز در گلزار نخست از گلزارهای چهارگانه که به
تعبیر خواب اختصاص یافته، ترتیب الفبایی رعایت شده است.
موضوعات سه
گلزار دیگر بترتیب در
منازل سیاحت، اخبار متفرقه و خاتمه کتاب است.
بستان السیاحه را عمدتاً مأخذی جغرافیایی و سپس تاریخی به شمار میآورند، اما گوناگونی و تنوع مطالب آنکه تقریباً تمام اشتغالات فکری و ادبی دو
قرن پیش ایران را در بر میگیرد، به حدی است که اثر را شبیه
دایرة المعارف کرده است؛ گرچه بسیاری از اصول و شیوههای دایرة المعارف نویسی از قبیل تناسب حجم هر مطلب با اهمیت مدخل آن یا نظم و دسته بندی موضوعی مطالب یا ترتیب دقیق الفبایی در آن رعایت نشده است.
نگاهی گذرا به موضوعات کتاب از جمله: بحثی درباره طبیعت
انسان،
اشاراتی به
علم حجر و
میزان،
کیمیا و تاریخچه آن،
اطلاعاتی درباره
حروف جُمَل و
حساب ابجد،
کواکب سبعه نجوم و اصطلاحات آن،
خواص حروف،
تاریخ طب و تحول روشهای
درمان و معرفی خواص داروها،
مذاهب و زبانهای متداول در
آناطولی که با مشاهدات و برآوردهای آماری نویسنده همراه است،
بخوبی این گستردگی و تنوع را نمایان میسازد.
به این ترتیب، بستان السیاحه در ترسیم سیمای بخشی از
جهان در دو قرن پیش و سیر در آن بسیار سودمند است (برای نمونه:
ایروان زمان نویسنده شهری شیعی مذهب با اقلیتی عیسوی است،
، و در کمتر از دو قرن، ایروان کنونی مرکز جمهوری عیسوی نشین
ارمنستان است).
در این کتاب هم مباحث نظری جغرافیایی، همانند روشن کردن مفهوم اقلیم،
موردتوجه است و هم طرح اطلاعات نسبتاً تازهای همانند مطالبی درباره
آمریکا و یا نظرات درباره تکامل و
تحولات زیست محیطی.
به دلیل نزدیکی و ارادت شیروانی به چهرههای برجسته
تصوف دوره خود، در این اثر اطلاعات قابل توجهی در این زمینه وجود دارد؛ از جمله مباحث کلی و نظری صوفیانه همچون ذکر مقامات
اهل سلوک،
شرح خصوصیات
انسان کامل،
وحدت وجود ترجمه حال صوفیان، بویژه متأخران، همانند
مشتاقعلی شاه و
نورعلیشاه و
معصومعلیشاه و مجذوبعلی شاه
و بسیاری دیگر.
نویسنده با اشاره به این نکته که
تسامح صوفیان آنان را نزد غربیان و مسیحیان محبوبترین مسلمانان کرده است، دیدگاه غربیان را درباره
اسلام از دو
قرن پیشتر روشن میکند.
کنجکاوی نویسنده درخصوص ادیان و مذاهب گوناگون، بستان السیاحه را به منبع جالبی برای مطالعه ادیان و فرق بدل ساخته است.
در دوره
ناصرالدین شاه و به دستور و هزینه
علی اصغرخان امین السلطان،
عبدالله مستوفی بر اساس نسخه اصلی، که برای محمدشاه تهیه شده بود، و پس از دو سال کار و مقابله با مآخذ و منابع دیگر، نسخه منقّح بستان السیاحه را فراهم کرد.
این نسخه تازه که کتابت آن در ۳ شوال ۱۳۱۰ به خط
میرزا شریف بن زین العابدین پایان یافته بود، همان زمان با چاپ سنگی و قطع رحلی منتشر شد.
بعدها همین نسخه در تهران به چاپ افست رسید.
(۱) عباسقلی آقا باکیخانوف، گلستان ارم، چاپ عبدالکریم علیزاده (و دیگران)، باکو ۱۹۷۰.
(۲) محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران ۱۳۱۴ ش.
(۳) زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، یا، سیاحتنامه، چاپ عبدالله مستوفی، تهران ۱۳۱۵، چاپ افست تهران.
(۴) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۵) خانبابامشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ ـ ۱۳۵۵ ش.
(۶) احمد منزوی، فهرست نسخههای خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ ۱۳۵۳ ش.
(۷) نامه دانشوران ناصری، قم (تاریخ مقدمه ۱۳۳۸ ش).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بستان السیاحه»، شماره۱۳۱۵.