اهل (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
أَهْل (به فتح الف و سکون هاء) از
واژگان قرآن کریم به معنای خانواده و خاندان است.
بنابر استعمال
قرآن مجید و گفته اهل لغت، اهل در صورتی استعمال می‌شود که میان یک عده افراد، پیوند جامعی همراه با انس و الفتی وجود داشته باشد.
قرآن کریم آنان را که با پیغمبری هم‌عقیده باشند و به او
ایمان آورند اهل او و
ذرّیّه او می‌داند.
یکی از آیات مشهوری که اهل در آن آمده
آیه تطهیر است که به گفته
مفسرین منظور از آن
پنج تن آل عبا هستند.
کلمه‌ی اهل البیت فقط دو بار در قرآن مجید آمده است:
أَهْل به معنای خانواده و خاندان است.
در
مفردات گوید: اهل الرجل در اصل کسانی‌اند که با او در یک خانه زندگی می کنند، بعد به طور مجاز به کسانی که او و آنها را یک نسب جمع می‌کند اهل بیت آن مرد گفته‌اند.
در
قاموس گوید: اهل مرد،
عشیره و اقربای اوست و اَهْل الامر والیان امرند، اهل خانه، ساکنان آن است و اهل مذهب، عقیده‌مندان آن می‌باشد و...
در قرآن مجید آمده:
(اَهْلِ الْکِتابِ... اَهْلُ الْاِنْجِیلِ، ... اَهْلَ الْقُری، ... اَهْلِ- الْمَدِینَةِ، ... اَهْلَ الْبَیْتِ، ... اَهْلَ الذِّکْرِ، ... اَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَةِ، ... اَهْلِ النَّارِ، ... اَهْلُ- التَّقْوی وَ اَهْلُ الْمَغْفِرَةِ.)
ناگفته نماند بنا بر استعمال قرآن مجید، و گفته اهل لغت، اهل در صورتی استعمال می‌شود که میان یک عده افراد، پیوند جامعی بوده باشد مثل پدر، شهر، کتاب، علم و غیره و میان جامع و آن افراد انسی و الفتی لازم است و کلمه اهل به آن جامع اضافه می‌شود مثل اهل الکتاب.
قرآن کریم آنان را که با پیغمبری هم‌عقیده باشند و به او ایمان آورند اهل او و ذرّیّه او می‌داند و کسانی را که فرزند نسبی وی باشند در صورت ایمان نیاوردن از اهل او بیرون می‌داند درباره
حضرت نوح آمده که:
نوح بعد از طوفان و غرق شدن پسرش گفت:
(رَبِّ اِنَّ ابْنِی مِنْ اَهْلِی وَ اِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ) یعنی: «خدایا پسرم از اهل من است و وعده تو
حق است وعده داده بودی که اهل مرا از غرق نجات دهی پس چرا پسرم غرق شد؟»
خدا در جواب فرمود:
(اِنَّهُ لَیْسَ مِنْ اَهْلِکَ) یعنی «او حتما از اهل تو نیست او عمل غیر صالح است.»
در اینجا ملاحظه می‌کنیم که فرزند نوح در اثر
کفر از اهل او خارج می‌شود و در جای دیگر چنین آمده:
(فَاَنْجَیْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ • ثُمَّ اَغْرَقْنا بَعْدُ الْباقینَ) (ما او و كسانى را كه با او بودند در آن كِشتى كه پُر از انسان و انواع حيوانات بود رهايى بخشيديم. سپس باقى‌ماندگان را غرق‌كرديم.)
این دو
آیه صریح‌اند در اینکه نوح و آنان که با او بودند همه نجات یافتند و دیگران همه هلاک شدند. و در
سوره صافات آمده:
(وَ نَجَّیْناهُ وَ اَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظیمِ • وَ جَعَلْنا ذُرِّیَّتَهُ هُمُ الْباقینَ) (و او و خاندانش را از اندوه بزرگ رهايى بخشيديم، و فرزندانش را همان بازماندگان روى زمين قرار داديم.)
و
(ثُمَّ اَغْرَقْنَا الْآخَرِینَ) (سپس ديگران (دشمنان او) را غرق كرديم.)
در اینجاست که پیروان نوح، اولاد او و اهل او شمرده شده‌اند، می‌گوید: فقط فرزندان او را باقی گذاردیم حال آنکه در دو آیه قبل خواندیم تمام آنان که با او بودند نجات یافتند، می‌گوید او و اهل او را از غصّه بزرگ نجات دادیم حال آنکه تمام پیروان او را نجات داد.
در جای دیگر آمده:
(فَنَجَّیْناهُ وَ اَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظیمِ وَ نَصَرْناهُ مِنَ الْقَوْمِ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا اِنَّهُمْ کانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَاَغْرَقْناهُمْ اَجْمَعینَ) (و او و خاندانش را از اندوه بزرگ رهايى بخشيديم. و او را در برابر گروهى كه آيات ما را
تکذیب كرده بودند يارى داديم؛ چرا كه بدگروهى بودند؛ از اين رو همه آنها را غرق كرديم.)
در اینجا نیز فقط از نجات اهلش صحبت شده می‌دانیم که پیروان داخل در اهل‌اند.
کلمه‌ی اهل البیت فقط دو بار در قرآن مجید آمده است:
یکی درباره حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) که
ملائکه به زنش گفتند:
(رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ اَهْلَ الْبَیْتِ اِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِیدٌ) (اين
رحمت خدا و بركاتش بر شما خانواده است؛ چرا كه او ستوده و داراى
مجد و
عظمت است.)
دیگری درباره اهل بیت رسول خدا (صلّی‌اللَّه‌علیه‌و‌آله):
(اِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (خداوند فقط مى‌خواهد پليدى
گناه را از شما اهل بيت دور كند و كاملًا شما را پاک سازد.)
و این همان آیه تطهیر است و مراد از آن پنج تن آل
عبا (صلوات‌اللَّه‌علیهم) هستند. مسلمانان به تبعیّت از قرآن، کلمه اهل بیت را در اهل بیت حضرت رسول استعمال کرده‌اند و به طوری شهرت یافته که اراده دیگری از این کلمه محتاج به قرینه است.
در
تفسیر ابن کثیر و غیره نقل شده که
عکرمه در بازار ندا می‌کرد و می‌گفت: آیه‌ی تطهیر در شان
زنان حضرت رسول (صلّی‌اللَّه‌علیه‌و‌آله) است و نیز نقل می‌کند که عکرمه می‌گفت: هر کس بخواهد با او
مباهله می‌کنم که این آیه درباره زنان آن حضرت است.
ناگفته نماند: عکرمه از
خوارج و از دشمنان
علی و اهل بیت (علیهم‌السّلام) است و این سخن از فرومایه‌ی مثل عکرمه بعید نیست.
در اینجا به سه مطلب اشاره می‌کنیم:
آیه تطهیر در سیاق آیات زنان حضرت رسول (صلّی‌اللَّه‌علیه‌و‌آله) آمده ولی علی رغم عکرمه و
مقاتل، خود آیه بیان می‌کند که در باره زنان آن حضرت نیست زیرا چند آیه پیش از آیه تطهیر را می‌خوانیم می‌بینیم، در آنها زنان آن حضرت مخاطبند و همه به صورت جمع مؤنّث آمده مثل:
(کُنْتُنَّ، تُرِدْنَ، ... فَتَعالَیْنَ، اُمَتِّعْکُنَ، ... اُسَرِّحْکُنَ، ... مِنْکُنَ، لَسْتُنَ، ... اتَّقَیْتُنَّ، فَلا تَخْضَعْنَ...، قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَ، ... اَقِمْنَ الصَّلاةَ، ... آتِینَ الزَّکاةَ، ... )اَطِعْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ، بعد از این همه جمع مؤنث‌ها یک مرتبه وضع کلام عوض می‌شود و به صورت جمع مذکر می‌آید و می‌فرماید:
(اِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً)می‌بینیم که در آیه از جمع مؤنّث خبری نیست بلکه
(عَنْکُمُ... وَ یُطَهِّرَکُمْ) هر دو جمع مذکّر آمده، از این تغییر وضع یقین می کنیم که مراد از
(عَنْکُمُ وَ یُطَهِّرَکُمْ) جمعی است که همه‌شان و یا اکثرشان مرداند وگرنه مثل
سیاق قبل می‌فرمود «لیُذْهِبَ عَنْکُنَّ الرجْسَ وَ یُطَهّرَکُنَّ» قابل توجّه است که بعد از این آیه باز سیاق عوض شده و راجع به زنان آن حضرت جمع مؤنّث آمده و آن، چنین است:
(وَ اذْکُرْنَ ما یُتْلی فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیاتِ اللَّهِ) (آنچه را در خانه‌هاى شما از
آیات خداوند و
حکمت و
دانش خوانده مى‌شود ياد آور شويد.)
اگر دشمنی با
حق، چشم عکرمه را کور کرده، ما بحمد اللَّه از خود قرآن واقعیّت را درک کرده‌ایم.
بیشتر از هفتاد حدیث از طرق
شیعه و
اهل سنّت نقل شده که این آیه درباره پنج تن آل
عبا (علیهم‌السّلام) است، برای نمونه به
کتاب الدرّ المنثور ،
تفسیر طبری ،
تفسیر ابن کثیر ،
صواعق محرقه ابن حجر آیه اوّل از آیات نازله در شان اهل بیت،
صحیح ترمذی تفسیر
سوره احزاب و در ابواب مناقب باب مناقب اهل البیت،
صحیح مسلم کتاب فضائل الصحابه باب فضائل اهل بیت النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)
و کتاب‌های دیگر رجوع کنید، و از کتاب‌های
شیعه کافی است که به کتاب
الکلمة الغرّاء تالیف
شرف‌الدین فصل ثانی
رجوع فرمائید.
نگارنده گوید: این سخن را با نقل یک روایت از صواعق محرقه ابن حجر بپایان می‌بریم، او در ذیل آیه اوّل از آیات نازله در شان اهل بیت (علیهم‌السّلام) از ابوسعید خدری
صحابی مشهور نقل کرده که گفت: این آیه (آیه تطهیر) درباره پنج نفر نازل شده: حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) علی و
فاطمه و حسن و
حسین (علیهم‌السّلام).
عکرمه و مقاتل و غیر آنها هرچه می‌خواهند بگویند، حق بر اهل حقّ و بر اهل انصاف و تحقیق مثل آفتاب روشن است، در پای هر حقیقت و واقعیّتی قلم‌های خطا - کار و زبان‌های دروغگو و عکرمه‌های- فرومایه، دیده خواهند شد.
(لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ) (تا آنها كه گمراه مى‌شوند، از روى
اتمام حجّت باشد؛ و آنها كه
هدایت مى‌يابند، از روى دليل روشن باشد.)
کلمه‌ی اهل البیت فقط دو بار در قرآن مجید آمده است.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «اهل»، ج۱، ص۱۳۵-۱۳۷.
