اهل (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
أَهْل (به فتح الف و سکون هاء) از واژگان بکار رفته در
قرآن کریم به معنای خانواده و خاندان است. کاربرد اهل در صورتی است که میان عده‌ای از افراد پیوند جامعی باشد. همچنین قرآن کریم آنان را که با پیغمبری هم‌عقیده باشند و به او
ایمان آورند اهل او می‌داند. یکی از
آیات مشهوری که اهل در آن آمده
آیه تطهیر است که به گفته مفسرین منظور از آن
پنج تن آل عبا هستند.
أَهْل به معنای خانواده و خاندان است. در
مفردات گوید: اهل الرجل در اصل کسانی‌اند که با او در یک خانه زندگی می‌کنند، بعد به طور مجاز به کسانی که او و آنها را یک نسب جمع می‌کند اهل بیت آن مرد گفته‌اند.
در
قاموس گوید: اهل مرد، عشیره و اقربای اوست و اَهْل الامر والیان امراند، اهل خانه، ساکنان آن است و اهل مذهب، عقیده‌مندان آن می‌باشد و...
در قرآن مجید آمده:
(اَهْلِ الْکِتابِ... اَهْلُ الْاِنْجِیلِ، ... اَهْلَ الْقُری، ... اَهْلِ- الْمَدِینَةِ، ... اَهْلَ الْبَیْتِ، ... اَهْلَ الذِّکْرِ، ... اَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَةِ، ... اَهْلِ النَّارِ، ... اَهْلُ- التَّقْوی وَ اَهْلُ الْمَغْفِرَةِ.)
نا گفته نماند بنا بر استعمال
قرآن مجید، و گفته اهل لغت، اهل در صورتی استعمال می‌شود که میان یک عده افراد، پیوند جامعی بوده باشد مثل پدر، شهر، کتاب، علم و غیره و میان جامع و آن افراد انسی و الفتی لازم است و کلمه اهل به آن جامع اضافه می‌شود مثل اهل الکتاب.
قرآن کریم آنان را که با پیغمبری هم‌عقیده باشند و به او
ایمان آورند اهل او و ذرّیّه او می‌داند و کسانی را که فرزند نسبی وی باشند در صورت ایمان نیاوردن از اهل او بیرون می‌داند درباره
حضرت نوح آمده که: نوح بعد از طوفان و غرق شدن پسرش گفت:
(رَبِّ اِنَّ ابْنِی مِنْ اَهْلِی وَ اِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ) یعنی «خدایا پسرم از اهل من است و وعده تو حق است وعده داده بودی که اهل مرا از غرق نجات دهی پس چرا پسرم غرق شد؟» خدا در جواب فرمود
(اِنَّهُ لَیْسَ مِنْ اَهْلِکَ) یعنی «او حتما از اهل تو نیست او عمل غیر صالح است».
در اینجا ملاحظه می‌کنیم که فرزند نوح در اثر
کفر از اهل او خارج می‌شود و در جای دیگر چنین آمده
(فَاَنْجَیْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ ثُمَّ اَغْرَقْنا بَعْدُ الْباقِینَ) این دو آیه صریح‌اند در اینکه نوح و آنان که با او بودند همه نجات یافتند و دیگران همه هلاک شدند. و در
سوره صافات آمده
(وَ نَجَّیْناهُ وَ اَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ وَ جَعَلْنا ذُرِّیَّتَهُ هُمُ الْباقِینَ) و
(ثُمَّ اَغْرَقْنَا الْآخَرِینَ) در اینجاست که پیروان نوح، اولاد او و اهل او شمرده شده‌اند، می‌گوید: فقط فرزندان او را باقی گذاردیم حال آنکه در دو آیه قبل خواندیم تمام آنان که با او بودند نجات یافتند، می‌گوید او و اهل او را از غصّه بزرگ نجات دادیم حال آنکه تمام پیروان او را نجات داد، در جای دیگر آمده
(فَنَجَّیْناهُ وَ اَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ وَ نَصَرْناهُ مِنَ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا اِنَّهُمْ کانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَاَغْرَقْناهُمْ اَجْمَعِینَ) در اینجا نیز فقط از نجات اهلش صحبت شده می‌دانیم که پیروان داخل در اهل‌اند.
کلمه‌ی اهل البیت فقط دو بار در قرآن مجید آمده است یکی در باره
حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) که
ملائکه به زنش گفتند
(رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ اَهْلَ الْبَیْتِ اِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِیدٌ) (اين رحمت خدا و بركاتش بر شما خانواده است؛ چرا كه او ستوده و داراى مجد و عظمت است.)
دیگری در باره اهل بیت
رسول خدا (صلّی‌اللَّه‌علیه‌و‌آله) (اِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (خداوند فقط مى‌خواهد پليدى گناه را از شما اهل بيت دور كند و كاملًا شما را پاک سازد.)
و این همان
آیه تطهیر است و مراد از آن
پنج تن آل عبا (صلوات‌اللَّه‌علیهم) هستند. مسلمانان به تبعیّت از قرآن، کلمه اهل بیت را در
اهل بیت حضرت رسول استعمال کرده‌اند و به طوری شهرت یافته که اراده دیگری از این کلمه محتاج به قرینه است.
در
تفسیر ابن کثیر و غیره نقل شده که
عکرمه در بازار ندا می‌کرد و می‌گفت: آیه‌ی تطهیر در شان زنان حضرت رسول (صلّی‌اللَّه‌علیه‌و‌آله) است و نیز نقل می‌کند که عکرمه می‌گفت: هر کس بخواهد با او
مباهله می‌کنم که این آیه در باره زنان آن حضرت است.
نا گفته نماند: عکرمه از
خوارج و از دشمنان
علی و اهل بیت (علیهم‌السّلام) است و این سخن از فرومایه‌ی مثل عکرمه بعید نیست.
در اینجا به سه مطلب اشاره می‌کنیم:
آیه تطهیر در سیاق آیات زنان حضرت رسول (صلّی‌اللَّه‌علیه‌و‌آله) آمده ولی علی رغم عکرمه و
مقاتل، خود آیه بیان می‌کند که در باره زنان آن حضرت نیست زیرا چند آیه پیش از آیه تطهیر را می‌خوانیم می‌بینیم، در آنها زنان آن حضرت مخاطبند و همه بصورت جمع مؤنّث آمده مثل:
(کُنْتُنَّ، تُرِدْنَ، ... فَتَعالَیْنَ، اُمَتِّعْکُنَ، ... اُسَرِّحْکُنَ، ... مِنْکُنَ، لَسْتُنَ، ... اتَّقَیْتُنَّ، فَلا تَخْضَعْنَ...، قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَ، ... اَقِمْنَ الصَّلاةَ، ... آتِینَ الزَّکاةَ، ... )اَطِعْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ، بعد از این همه جمع مؤنث‌ها یک مرتبه وضع کلام عوض می‌شود و به صورت جمع مذکر می‌آید و می‌فرماید
(اِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) می‌بینیم که در
آیه از جمع مؤنّث خبری نیست بلکه
(عَنْکُمُ... وَ یُطَهِّرَکُمْ) هر دو جمع مذکّر آمده، از این تغییر وضع یقین می کنیم که مراد از
(عَنْکُمُ وَ یُطَهِّرَکُمْ) جمعی است که همه‌شان و یا اکثرشان مرداند و گرنه مثل سیاق قبل می‌فرمود «لیُذْهِبَ عَنْکُنَّ الرجْسَ وَ یُطَهّرَکُنَّ» قابل توجّه است که بعد از این آیه باز سیاق عوض شده و راجع به زنان آن حضرت جمع مؤنّث آمده و آن، چنین است
(وَ اذْکُرْنَ ما یُتْلی فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیاتِ اللَّهِ) (آنچه را در خانه‌هاى شما از آيات خداوند و حكمت و دانش خوانده مى‌شود ياد آور شويد.)
اگر دشمنی با حق، چشم عکرمه را کور کرده، ما بحمد اللَّه از خود
قرآن واقعیّت را درک کرده‌ایم.
بیشتر از هفتاد حدیث از طرق
شیعه و
اهل سنّت نقل شده که این آیه در باره پنج تن آل عبا (علیهم‌السّلام) است، برای نمونه به
کتاب الدرّ المنثور ،
تفسیر طبری،
تفسیر ابن کثیر،
صواعق محرقه ابن حجر آیه اوّل از آیات نازله در شان اهل بیت،
صحیح ترمذی تفسیر
سوره احزاب و در ابواب مناقب باب مناقب اهل البیت،
صحیح مسلم کتاب فضائل الصحابه باب فضائل اهل بیت النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و کتاب‌های دیگر رجوع کنید، و از کتاب‌های شیعه کافی است که به
کتاب الکلمة الغرّاء تالیف
شرف‌الدین فصل ثانی رجوع فرمائید.
در
تفسیر المیزان فرموده: روایات در این باره از هفتاد متجاوز است و آنچه اهل سنت نقل کرده‌اند از روایات شیعه بیشتر است، اهل سنت آن را قریب به چهل روایت از
امّ سلمه،
عائشه،
ابی‌سعید خدری، سعد،
واثلة بن اسقع،
ابی حمراء،
ابن عباس،
ثوبان غلام
حضرت رسول (صلّی‌اللَّه‌علیه‌و‌آله)،
عبداللّه بن جعفر،
علی، و
حسن بن علی (علیهماالسّلام) نقل کرده‌اند. شیعه آن را در بیشتر از سی حدیث از امام علی،
امام سجّاد،
امام باقر،
امام صادق (علیهماالسّلام)، ام سلمه،
ابی‌ذر،
ابی‌لیلی،
ابی‌الاسود،
عمرو بن میمون اودی، و
سعد بن ابی وقّاص نقل نموده‌اند.
نگارنده گوید: این سخن را با نقل یک روایت از صواعق محرقه ابن حجر بپایان میبریم، او در ذیل آیه اوّل از آیات نازله در شان اهل بیت (علیهم‌السّلام) از ابو سعید خدری
صحابی مشهور نقل کرده که گفت: این آیه (آیه تطهیر) در باره پنج نفر نازل شده: حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) علی و
فاطمه و حسن و
حسین (علیهم‌السّلام).
عکرمه و مقاتل و غیر آنها هر چه می‌خواهند بگویند، حق بر اهل حقّ و بر اهل انصاف و تحقیق مثل آفتاب روشن است، در پای هر حقیقت و واقعیّتی قلم‌های خطا - کار و زبان‌های دروغگو و عکرمه‌های- فرومایه، دیده خواهند شد
(لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ) (تا آنها كه گمراه مى‌شوند، از روى اتمام حجّت باشد؛ و آنها كه هدايت مى‌يابند، از روى دليل روشن باشد.)
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «اهل»، ج۱، ص۱۳۵.
