امر - به فتح الف (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
أَمْر (به فتح الف و سکون میم) از
واژگان قرآن کریم که جمع آن امور است.
این واژه در دو معنا استفاده شده است:
۱- به معنای کار و چیز
۲- و به معنای دستور و فرمان است.
مشتقات این ماده در
قرآن کریم آمده به صورت:
اَمَّارَة (همزه مفتوح و فتح راء)
اسم مبالغه که به معنای بسیار امر کننده است.
درباره
اولی الامر که به معنای صاحبان امر هستند، دیدگاه‌های مختلفی بین مفسرین
اهل سنت و
شیعه وجود دارد:
برخی آنان را امر به معروف‌کنندگان، امراء، فقهاء، اهل حل و عقد و ... دانسته‌اند اما از دیدگاه علمای شیعه منظور از اولی الامر که
اطاعت از آنان در ردیف اطاعت
خداوند و
حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) آمده،
ائمه معصومین (علیهم‌السلام) هستند.
أَمْر به دو معنا استعمال شده است:
این کلمه در قرآن به دو معنا و در کاربردهای مختلفی آمده که به آن اشاره می‌کینم:
اَمْر به معنای کار و چیز و جمع آن امور است.
مثل:
(وَ إِذا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ) «چون چیزی را
اراده کند، بدان گوید: باش پس می‌شود.»
و مثل:
(وَ شاوِرْهُمْ فی الأَمْرِ) «در کار با آنها
مشورت کن.»
(وَ اِذا جاءَهُمْ اَمْرٌ مِنَ الْاَمْنِ اَوِ الْخَوْفِ اَذاعُوا بِهِ) «چون چیزی از
ایمنی و
ترس بیاید آن را منتشر می‌کنند.»
مثل:
(إِلَى اللّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ) (همه امور به سوى خدا باز مى‌گردد.)
(وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْاُمُورِ) «کارها به خدا بر می‌گردد، عاقبت کارها با خدا و برای خداست.»
معنای دیگر
أَمْر دستور و فرمان است.
قاموس گوید: «الامر ضدّ النهی»
مثل:
(قُلْ اَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ) «بگو خدایم به
عدل فرمان داده است.»
(اَمَرَ اَلَّا تَعْبُدُوا اِلَّا اِیَّاهُ) «دستور داده که جز او را نپرستید.»
ناگفته نماند: امر به معنای اوّل
اسم مصدر، و به معنای دوم
مصدر و اسم مصدر است. در
تفسیر المیزان: ۸ ص۱۵۴ احتمال داده که: معنای مصدری اصل، و اسم مصدر، معنای ثانوی و به عنایت باشد.
و به طور خلاصه می توان گفت: امر یا قولی است و یا فعلی، قولی به معنی دستور و فعلی به معنی کار و چیز است.
در آیاتی نظیر:
(وَ ما أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشيدٍ) (در حالى كه فرمان
فرعون، مايه رشد و
نجات نبود.)
و غیر آن ظاهرا هر دو امر، مراد است.
اَمّارَة مبالغه است:
(اِنَّ النَّفْسَ لَاَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ) یعنی: «
نفس به بدی، بسیار امر کننده است.»
ایتِمار: یعنی قبول امر و مشورت:
(اِنَّ الْمَلَاَ یَاْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ) یعنی: «اشراف قوم درباره‌ی تو مشورت می‌کنند که تو را بکشند.»
(وَ یَاْتَمِرُونَ بَیْنَکُمْ بِمَعْرُوفٍ) «مابین خودتان به شایستگی مشورت کنید.»
راغب گوید: مشورت را از آن جهت، ایتمار گویند که مشورت‌کنندگان امر یکدیگر را قبول می‌کنند.
(اَطِیعُوا اللَّهَ وَ اَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ اُولِی الْاَمْرِ مِنْکُمْ فَاِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ‌ءٍ فَرُدُّوهُ اِلَی اللَّهِ وَ الرَّسُولِ اِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ) یعنی: «به خدا و
رسول و صاحبان امر اطاعت کنید و اگر در چیزی
نزاع و اختلاف کردید، آن را به خدا و رسول بر گردانید اگر به خدا و
روز قیامت ایمان دارید.»
مراد از
اولی الْاَمْرِ چه کسانی هستند؟ در تعیین اولی الامر، اقوال اهل تفسیر مختلف است:
راغب در
مفردات گفته: گویند مراد امراء است که در زمان
حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) بودند. گفته شده: مراد
ائمه اهل بیت (علیهم‌السّلام) هستند و گویند: امر به معروف‌کنندگان هستند.
ابن عباس گفته: فقهاء و اهل دین‌اند که مطیع خدا باشند.
در
تفسیر المنار نیز، نزدیک به آنچه نقل شد، گفته است، و نیز گوید: استاد گفت: مدّت‌ها درباره این آیه فکر کردم تا فکرم به اینجا رسید که مراد از اولی الامر، اهل حلّ و عقد هستند.
آنگاه شرایط زیادی به اهل حلّ و عقد ذکر می‌کند، که به نظر نگارنده، شاید یک دفعه هم آن شرایط جمع نشود تا به اولی الامر اطاعت شود.
بهتر است خود را گیج نکنیم و در خود
آیه دقت نمائیم، در آیه برای رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اولی الامر، فقط یک اَطِیعُوا آمده و اولی الامر در ردیف رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شمرده شده است، اگر آیه:
(اَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ اَطِیعُوا اُولِی الْاَمْرِ) بود، مطلب دیگری از آن استفاده می‌شد.
از طرف دیگر «اطیعوا» مطلق است و
قید و شرطی ندارد و می‌رساند که اولی الامر مانند رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مطلقا و در هر کار مطاع هستند، و کسی حق اعتراضی نسبت به آنها ندارد، هم‌چنان که نسبت به رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ندارد و عموم این آیه، نظیر عموم آیه‌ی:
(ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا) ( آنچه را پيامبر براى شما آورده بگيريد (و اطاعت كنيد) و از آنچه شما را نهى كرده خوددارى نماييد.)
است.
در این صورت، قهرا باید اولی الامر کسانی باشند که مثل رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دارای
علم و
عصمت باشند، وگرنه هرگز بدون قید و شرط و سرگشاده در ردیف رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نمی‌آمدند و مطاع و مطلق نمی‌شدند، آیه شریفه با زبان خود این مطلب را می‌فهماند و می‌گوید: اولی الامر اشخاصی ممتاز و تالی رسول‌اند.
اگر گویند: در این صورت می‌فرمود:
(فَانْ تَنازَعْتُمْ فی شَی‌ءٍ فَرُدُّوهُ اِلی اللَّهِ وَ الرَّسُولِ وَ اولِی الْاَمْرِ) حال آنکه فقط ردّ به خدا و رسول ذکر شده است؟
گوئیم: چون
تشریع فقط به خدا و رسول مربوط است و در صورت ردّ به اولی الامر، آنها هم قول خدا و رسول را خواهند گفت، از این سبب فقط ردّ به خدا و رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ذکر شده است و گر نه در صورت تنازع با نبودن رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) باید به ولیّ امر که
امام معصوم باشد برگشت.
اگر گویند:
(فَاِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ‌ءٍ) قید اولی الامر است. و مقصود این است که به خدا و رسول و اولی الامر اطاعت کنید و اگر با اولی الامر در چیزی نزاع کردید آن وقت برای قطع نزاع به خدا و رسول بر گردید، نتیجه اینکه: اطاعت اولی الامر بدون قید و شرط نیست.
گوئیم اولا این سخن مخالف صدر آیه است، چطور می‌شود که خداوند، ابتدا بدون قید و شرط بفرماید: به اولی الامر اطاعت کنید، بعد بفرماید: در صورت تنازع چنین و چنان کنید، کسی که مانند رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بدون قید و شرط، اطاعتش واجب است، آیا می‌شود با او نزاع کرد؟ مثلا آیا در مورد رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) معقول است که بعد از اطیعوی مطلق اجازه تنازع و مخالفت با او داشته باشیم؟! البته نه، همچنین است اولی الامر که به حکم آیه، مطاع مطلقند.
ثانیا کلمه‌ی «تَنازَعْتُمْ» که از باب تفاعل و دلالت بر اشتراک دارد، احتیاج به تقدیر ندارد، معنایش این است: اگر اختلاف کردید، و با صدر آیه چنین می‌شود: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید اگر در چیزی اختلاف و نزاع کردید آن را به خدا و رسول برگردانید.» این مطلب خود به خود تمام است و احتیاج به تقدیر ندارد وگرنه مخالف باب تفاعل خواهد بود و اینکه
زمخشری و
بیضاوی گفته‌اند
:
(فَانْ تَنازَعْتُمْ وَ اولِی الْاَمْرِ فِی شی‌ءٍ) اشتباه محض است و با صدر آیه، که اطاعت مطلق را می‌رساند مخالف است و
تفسیر به رای می‌باشد و اگر مقصود این بود می‌فرمود:
(فَاِنْ تَنَازَعْتُمْ مَعَهُمْ فِی شَیْئِّ) و ضمیر «معهم» به اولی الامر بر می‌گشت و مطلب تمام می‌شد.
نظیر این آیه‌ی:
(حَتَّی اِذا فَشِلْتُمْ وَ تَنازَعْتُمْ فِی الْاَمْرِ) (تا اينكه سست شديد و در كار حفظ سنگرها به نزاع پرداختيد.)
و آیه‌ی:
(وَ لَوْ أَراكَهُمْ كَثيرًا لَّفَشِلْتُمْ وَ لَتَنازَعْتُمْ فی الأَمْرِ ) (و اگر آنان را فراوان نشان مى‌داد به يقين سست مى‌شديد؛ و درباره شروع
جنگ با آنها كارتان به اختلاف مى‌كشيد.)
است و چنانکه می‌بینیم، احتیاج به تقدیر ندارد، چون تفاعل بین الاثنین را می‌رساند یعنی:
(تنازعتم انتم بینکم فی الْاَمْرِ) منظور است.
چه قدر سبک و خنده‌آور است که بگوئیم مراد از آیه، امراء، یا فقهاء و یا امر به معروف کنندگان‌اند یعنی اینها هم در ردیف رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هستند و بدون قید و شرط مطاع مطلق‌اند!! آیا می‌شود خداوند اینها را مطلق و مانند رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)
مفترض الطاعة کند و برای هر دو یک «اطیعوا» بفرماید؟! !
گذشته از دلالت آیه بر
ائمّه معصومین، در
تفسیر برهان ۳۰ روایت نقل شده که اولی الامر ائمّه معصومین (علیه‌السّلام) هستند
و در
تفسیر عیاشی ۱۲
حدیث در این زمینه هست.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «امر»، ج۱، ص۱۰۹-۱۱۳. ]
