استقبال (فقه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
استقبال در پیش رو قرار دادن چیزی و پیشواز رفتن به کار رفته است. از این عنوان در باب‌های
طهارت،
صلات،
حج،
نکاح و
صید و
ذباحه سخن رفته است.
کاربرد رایج معنای نخست استقبال در
استقبال قبله است؛ به گونه‌ای که هرگاه واژۀ استقبال بدون قید به کار رود، مراد، استقبال قبله است.
گاهی نیز جز
قبله به موضوعات دیگر مانند
خورشید،
ماه،
نماز،
ماه یا
سال قمری اضافه می‌شود که در اول و دوم مراد، قرار دادن
عورت در مقابل آن دو در حال تخلّی، در سومی اعادۀ
نماز، و در چهارمی ورود به ماه یا
سال نو است.
در
اصطلاح هم استقبال به همان
معنای عرفی است یعنی رو به
خانه خدا قرار گرفتن. نکته مهمی که وجود دارد این است كه مراد از قبله ساختمان
کعبه معظمه نیست بلکه منظور مکان کعبه و فضای بالای آن است تا
آسمان.
استقبال در
فقه مستقلاً مورد بحث قرار نمی‌گیرد بلکه همواره در ضمن بحث از امور دیگر در صورت ارتباط با آنها به آن پرداخته می‌شود.
آثاری که بر آن مترتب می‌شود نسبت به اعمال مختلف یکسان نیست. تفاوت این آثار باعث شده استقبال در رابطه با امور گوناگون
احکام متضادی داشته باشد. تفاوت این احکام به اندازه‌ای است که از
وجوب تا
حرمت را شامل می‌شود.
کیفیت استقبال هم در موارد مختلف یکسان نیست.
برای شخص
ایستاده و
نشسته استقبال یک صورت دارد و آن رو به قبله بودن جلوی
بدن اوست اما برای
خوابیده به یک صورت نیست.
کسی که خوابیده نماز می‌خواند باید روی
دست راست بخوابد و جلوی بدن او رو به قبله باشد و اگر نمی‌تواند باید به همین
صورت بر روی دست چپ بخوابد و اگر به این صورت هم نمی‌تواند باید به
پشت بخوابد و
پاهایش رو به قبله باشد به گونه‌ای که اگر بنشیند رو به قبله باشد.
استقبال شخص محتضر با
میت هم یکسان نیست.
محتضر باید پاهایش رو به قبله باشد اما میت را باید بر روی دست راست رو به قبله بخوابانند.
علاوه بر این وقتی که می‌خواهند بر میت نماز بخوانند سر میت باید به طرف راست قبله و پاهایش به طرف چپ قبله باشد.
نکته عامی که درباره نحوه استقبال وجود دارد این است که استقبال عرفی کافی است و لازم نیست با
دقت بسیار همراه باشد برای کسی که در
مسجد الحرام نماز می‌خواند استقبال عرفی به این است که دقیقاً رو به
کعبه باشد اما برای کسی که در
کشور دیگری است همین قدر که بگویند رو به قبله است کافی است.
حکم استقبال قبله بر چهار قسم است:
در برخی موارد استقبال قبله، واجب می‌شود.
شرط صحّت نماز واجب و قضای اجزای فراموش شدۀ آن و نیز به قول مشهور
نماز مستحبی در حال
استقرار، استقبال قبله است.
اگر استقبال قبله در همۀ احوال برای
نمازگزار ممکن نباشد- مانند کسی که به ناچار
سواره نماز می‌خواند- رعایت
قدر ممکن، لازم است
و اگر به هیچ وجه ممکن نباشد، وجوب استقبال ساقط است.
ترک عمدی استقبال، موجب
بطلان نماز است.
اگر نمازگزار برای
شناسایی قبله تلاش کرده و به سمتی
گمان برده باشد، سپس معلوم شود گمان او نادرست بوده است، اگر خطای وی در اثنای نماز یا بعد از نماز و پیش از خروج
وقت، کشف شود و انحراف قبله نیز کمتر از نود درجه (بین
مشرق و
مغرب) باشد، نمازش درست است؛ گرچه در اثنای نماز باید به سمت قبله برگردد. اگر انحراف نود درجه یا بیشتر باشد، نماز
اعاده می‌شود.
اگر کشف
خطا پس از خروج وقت باشد، انحراف نیز از نود درجه بیشتر نباشد، نماز
صحیح است.
اگر انحراف بیشتر از نود درجه باشد؛ به گونه‌ای که به حدّ
استدبار برسد، در وجوب
قضای نماز و عدم آن اختلاف است. مشهور میان متأخّران، عدم وجوب آن است.
در الحاق فراموش کنندۀ قبله و نیز
جاهل به
حکم (وجوب استقبال) یا
موضوع (قبله) به مورد یادشده اختلاف است. قول مشهور، صحّت نماز در انحراف کمتر از نود درجه است.
بنابر قول منسوب به مشهور بر مکلّفان
واجب کفایی است محتضر
مسلمان را رو به قبله بخوابانند؛ بدین صورت که او را بر پشت قرار دهند و پاهایش را به سمت قبله دراز کنند؛ به گونه‌ای که اگر بنشیند، صورتش به طرف
قبله قرار گیرد.
به قول مشهور،
واجب است میّت مسلمان را در
قبر رو به قبله قرار دهند؛ بدین صورت که او را بر پهلوی راست بخوابانند؛ به گونه‌ای که جلوی بدن وی به سمت قبله باشد.
واجب است هنگام
ذبح یا
نحر حیوان، موضع ذبح یا نحر و نیز جلوی بدن
حیوان، رو به قبله قرار داده شود. در وجوب استقبال
ذابح و نحر کننده، اختلاف است.
در برخی موارد استقبال قبله، حرام است.
استقبال قبله در حال
تخلّی حرام است.
در برخی موارد
استقبال قبله، مستحب است.
استقبال قبله در حال
دعا،
ذکر،
تعقیب نماز،
قرائت قرآن،
سجدۀ شکر و
تلاوت، نشستن در
مسجد، بلکه مطلق
نشستن، در حال
تلقین میت، هنگام
زیارت قبر
مؤمن، هنگام طرح
دعوا نزد
حاکم شرع و به قول مشهور، در حال گفتن
اذان و
اقامه،
مستحب است.
همچنین استقبال میّت هنگام
تکفین مستحب است.
در برخی موارد استقبال قبله، مکروه است.
رو به قبله بودن در حال
آمیزش، هنگام پوشیدن
شلوار، بلکه هر کاری که انجام آن با
تعظیم قبله منافات داشته باشد،
مکروه است.
قرار دادن مخرج
بول یا
غایط به سمت
ماه،
خورشید یا جهت وزش
باد، در حال تخلّی
کراهت دارد.
استقبال در
مناسک حج دارای احکامی است که به آنها اشاره می‌شود.
استقبال کعبه در حال
طواف موجب بطلان آن می‌شود.
استقبال
صفا و
مروه در حال
سعی واجب است.
قبل از سعی مستحب است بالای
کوه صفا رود و در حالی که رو به سمت رکن
حجر الاسود دارد،
حمد و
ثنای الهی گوید.
مستحب است
حاجی در حال سنگ زدن به
جمره عقبه، رو به
جمره و پشت به قبله باشد.
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۴۷۴-۴۷۷. سایت پژوهه
