آیه رد مجبره
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آیه‌های مورد
استناد برای رد نظریه
جبرگرایان را آیه رد مجبره گویند.
درباره
مجبور یا
مختار بودن انسان‌ها در میان
متکلمان مسلمان سه نظریه وجود دارد؛ برخی به
جبر گراییده و برخی به
تفویض متمایل شده و دسته سوم نظریه «
امر بین الامرین» را
اختیار کرده‌اند.
مجبره، وصف برای عموم فرقه‌هایی است که بندگان را فاعل مختار ندانسته و افعال را از بندگان
نفی می‌کنند، مانند:
حهمیه،
نجاریه،
کلابیه،
اهل حدیث و
اشاعره.
هر یک از قائلان به جبر و تفویض و امر بین الامرین برای
اثبات نظر خود به آیاتی از
قرآن،
تمسک کرده، و در مقابل،
آیه یا آیاتی در رد نظر یا نظریه‌های مقابل
ذکر کرده‌اند. آیاتی که مخالفان نظریه جبر، در
رد بر این نظر
اقامه کرده‌اند به آیات رد مجبره موسوم‌اند.
یکی از این آیات، آیه ۹۹
سوره شعراء است: (و ما اضلنا الا المجرمون)؛ «اما کسی جز مجرمان ما را
گمراه نکرد».
این آیه و آیات قبل و بعد از آن، به گفتگوهای سرزنش بار و عتاب آمیزی که با گروهی گمراه و
اهل دوزخ می‌شود پرداخته است: «و به آنها گفته می‌شود کجا هستند معبودهایی را که پیوسته
عبادت می‌کردید؟ آیا آنها در برابر این شدائد و سختیها که اکنون با آن روبرو هستید شما را یاری می‌کنند؟! یا می‌توانند کسی را به یاری شما
دعوت کنند، و یا حتی کسی به یاری خود آنها می‌آید"؟! در این هنگام همه معبودان را جمع کرده با عابدان گمراهشان به
دوزخ می‌افکنند، و همچنین لشکریان
ابلیس عموما. آنها (عابدان گمراه) در
جهنم به
مخاصمه و
جدال پرداخته، می‌گویند: به
خدا سوگند ما در گمراهی آشکاری بودیم، زیرا شما معبودان دروغین را با پروردگار عالمیان برابر می‌پنداشتیم! اما هیچکس ما را گمراه نکرد مگر مجرمان، (ولی افسوس که امروز)
شفاعت کنندگانی برای ما وجود ندارد، و نه
دوست گرم و پر محبتی (که بتواند ما را یاری کند) اگر بار دیگر به
دنیا برگردیم از
مؤمنان خواهیم بود!».
در آیه ۹۹ این
سوره،
اضلال و گمراه کردن بندگان، به غیر خدا نسبت داده شده و این امر، با
استناد همه افعال به خداوند- که مجبره به آن قائل هستند- ناسازگار است.
یکی دیگر از آیات مورد استناد علیه مجبره، آیه ۹۶
سوره صافات است: (و الله خلقکم و ما تعملون)؛ «خداوند، هم شما را آفریده و هم بتهایی را که می‌سازید».
فخر رازی می‌گوید جمهور
اشاعره این
آیه را
دلیل بر
اعتقاد خود (قول به جبر) دانسته‌اند و اینکه افعال بندگان، مخلوق
خداوند است زیرا دانشمندان علم نحو
اتفاق نظر دارند که لفظ «ما» و آنچه بعد از آن می‌آید در تقدیر مصدر است، بر این اساس معنای آیه این است که خداوند، هم شما و هم اعمالتان را آفریده است.
اما پس از آن اشکالات متعددی بر این
استدلال ذکر کرده و به قوت اشکالات
اعتراف کرده و
دلالت آیه بر ادعای
اشاعره را نمی‌پذیرد. از جمله این اشکالات آن است که در آیه قبل می‌فرماید: (ا تعبدون ما تنحتون)؛ «آیا چیزهایی را می‌پرستید که خود تراشیده‌اید؟ »
در این آیه عبادت و تراشیدن را به خود بندگان نسبت داده، و اگر فعل خدا بود نبایستی به بندگان نسبت داده می‌شد. از طرف دیگر خداوند آنها را بر
عبادت بتان توبیخ می‌کند، در حالی که اگر آنها فاعل افعال خود نبودند
توبیخ آنها صحیح نبود. پس این آیه نه تنها، مؤید قول مجبره نیست بلکه علیه آنها است.
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «آیه رد مجبره».
