خطابه (فقه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خطبه در اصطلاح، به معنای سخنرانی یا کلام مخصوصِ مشتمل بر
ستایش خداوند و
صلوات بر
محمّد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و آل محمّد است.
خُطبه کلام مخصوص، مشتمل بر
ستایش خداوند و
صلوات بر محمّد و آل محمّد است.
بنابر آنچه در منابع حدیثی و تاریخی آمده است
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و دیگر معصومان (علیهم‌السّلام) به مناسبت‌های مختلف در اجتماع مردم
خطبه می‌خواندند.
مهم‌ترین مواردی که خواندن
خطبه به نحو
واجب یا
مستحب در
فقه مطرح است، عبارت است از:
نماز جمعه، نماز عیدین (
فطر و
قربان)،
نماز باران،
موسم حج، هنگام
خواستگاری و
عقد نکاح.
خواندن دو
خطبه قبل از نماز جمعه که به جای دو رکعت از
نماز ظهر جمعه محسوب می‌شود، شرط صحت نماز جمعه است.
امام خمینی دراین‌رابطه در
تحریرالوسیله می‌فرماید: از شرایط نمازجمعه «دو
خطبه است و این دو
خطبه مانند اصل نماز واجب می‌باشد و بدون آن‌ها، نمازجمعه منعقد نمی‌گردد.»
بنابراین «اگر پنج نفر برای نمازجمعه حاضر شوند، سپس در اثنای
خطبه یا بعد از آن قبل از خواندن نمازجمعه، متفرّق شوند و برنگردند و عدد نمازگزاران به حدنصاب نرسد، بر همه آن‌ها واجب است که نماز ظهر را بخوانند.»
و نمازجمعه منعقد نمی‌گردد. لیکن «اگر در اثنای
خطبه نمازجمعه متفرّق شوند، سپس برگردند چنانچه بعد از آنکه مقدار واجب
خطبه تحقق‌یافته است متفرّق شوند، ظاهر این است که
اعاده خطبه واجب نباشد، و لو اینکه مدت تفرّق آن‌ها طول بکشد، چنان که همین‌طور است اگر بعد از
خطبه متفرّق شوند، سپس برگردند (اعاده
خطبه لازم نیست). و اگر قبل از تحقق مقدار واجب
خطبه، متفرّق شده باشند، پس اگر به‌عنوان اینکه از خواندن نمازجمعه صرف‌نظر کرده‌اند، متفرّق شده‌اند
احتیاط (واجب) آن است که مطلقاً
خطبه از نو خوانده شود و اگر برای عذری، مانند باران مثلاً، متفرّق شوند، چنانچه تفرّق به حدّی طول بکشد که به وحدت (یکی بودن) عرفی
خطبه ضرری برساند، ظاهر آن است که باید
خطبه از نو خوانده شود وگرنه بنا را بر همان
خطبه می‌گذارند و صحیح است.»
و «واجب است که هر دو
خطبه،
قبل از نمازجمعه باشند، پس اگر نماز را قبل از
خطبه‌ها بخواند باطل است. و واجب است درصورتی‌که وقت باقی است، بعد از آن دو
خطبه، نماز را (دوباره) بخواند و ظاهر این است که اگر از روی
سهو یا ندانستن مساله، نماز را قبل از
خطبه‌ها خوانده باشد، اعاده
خطبه‌ها واجب نیست، پس نماز را بعد از
خطبه‌ها به جا می‌آورد. و اگر گفته شود درصورتی‌که نماز را نه از روی علم و عمد، قبل از
خطبه‌ها خوانده باشد، اعاده نماز هم بعد از
خطبه‌ها واجب نیست، دارای وجه است.»
و «خواندن هر دو
خطبه قبل از
زوال خورشید (ظهر شرعی) به‌طوری که وقتی از
خطبه‌ها فارغ می‌شود ظهر داخل شده باشد، جایز است و احتیاط (مستحب) آن است که در وقت ظهر آن‌ها را بخواند.»
خطبه‌های نماز جمعه باید مشتمل بر حمد و ثنای خدای متعال و صلوات بر محمّد و آل محمّد (علیهم‌السّلام) و موعظه باشد. هرچند برخی،
صلوات را در
خطبه اوّل و
موعظه را در
خطبه دوم واجب ندانسته‌اند.
امام خمینی در تحریرالوسیله در این باره می‌فرماید: «در هر یک از دو
خطبه حمد خداوند واجب است، و احتیاط (واجب) آن است که پس از آن خدای تعالی را
ثنا گوید (و مدح کند) و احتیاط (مستحب) آن است که حمد خدا با
لفظ جلاله «اللَّه» باشد، اگرچه اقوی آن است که حمد خدای تعالی با هر چه که حمد او شمرده می‌شود، جایز است. و صلوات فرستادن بر
پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در
خطبه اول بنابر احتیاط (واجب) و در
خطبه دوم بنابر
اقوی واجب است. و سفارش به
تقوای خداوند متعال در
خطبه دوم بنابر احتیاط (واجب) و در
خطبه اول بنابر اقوی واجب می‌باشد. و بنابر احتیاط (واجب) در
خطبه دوم و بنابر اقوی در
خطبه اول واجب است
سوره کوچکی بخواند. و احوط اولی این است که در
خطبه دوم بعد از صلوات بر پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر
ائمه مسلمین (علیهم‌السّلام) صلوات بفرستد و برای مؤمنین و مؤمنات
طلب مغفرت نماید و بهتر آن است که بعضی از
خطبه‌هایی را که به
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) منسوب است یا از اهل‌بیت عصمت (علیهم‌السّلام) رسیده است، اختیار نماید.»
بنابر مشهور، قرائت سوره‌ای کوتاه در هر دو
خطبه واجب است.
برخی، تلاوت یک
آیه که به حسب معنا تمام باشد و به آیه قبل و بعدش بستگی نداشته باشد را نیز مجزی دانسته‌اند.
برای امام‌جمعه که
خطبه می‌خواند سزاوار است در ضمن
خطبه‌اش آنچه را که از مصالح دینی و دنیایی
مسلمین است بیان کند و آن‌ها را از حوادث و اخباری که در کشورهای مسلمان و دیگر کشورها می‌گذرد که در آن‌ها
نفع و
ضرر مسلمین مطرح است، آگاه نماید و مطالبی را که مسلمانان در زندگی دنیا و آخرت و در شئون سیاسی و اقتصادی از اموری که در
استقلال و کیان آن‌ها و در کیفیت روابط و رفتار آن‌ها با سایر ملل مؤثر است، بازگو کند. و مسلمین را از دخالت دولت‌های ظالم
استعمارگر در امور مسلمین، مخصوصاً در امور سیاسی و اقتصادی آن‌ها که به استعمار و استثمارشان کشانده می‌شود بر
حذر دارد. خلاصه نمازجمعه و دو
خطبه آن از
مواقف بزرگ برای مسلمین است، مثل مواقف بزرگ دیگر همچون حج و مواقفی که در حج وجود دارد و عید فطر و عید قربان و غیر این‌ها، اما متاسّفانه مسلمین از وظایف مهمّ سیاسی در نمازجمعه و غیر آن از مواقف سیاسی اسلام غفلت داده شده‌اند و حال آن که اسلام با تمام شئونش
دین سیاست است و این مطلب برای هرکسی که مختصر تدبّری در احکام حکومتی و سیاسی و اجتماعی و اقتصادی اسلام داشته باشد، آشکار می‌شود، پس هر که خیال کند که دین از سیاست جدا است،
نادان است که نه
اسلام را شناخته و نه
سیاست را.
نماز عید فطر و قربان در صورتی که به جماعت خوانده شود، دارای
خطبه است که امام پس از
نماز آن را می‌خواند و بهتر است از
خطبه‌های مأثور باشد. در وجوب یا استحباب
خطبه- در فرض وجوب نماز- اختلاف است.
خطبه نماز باران پس از نماز خوانده می‌شود؛ لیکن در اینکه قبل از ذکرهای وارد شده خوانده می‌شود یا بعد از آن، اختلاف است.
برخی، خواندن آن را قبل و بعد از نماز
جایز دانسته‌اند.
در اینکه در نماز باران یک
خطبه مستحب است یا دو
خطبه، اختلاف است.
در نماز باران خواندن
خطبه‌های مأثور افضل است. در غیر این صورت،
خطبه‌ای خوانده شود که مشتمل بر حمد و ستایش خداوند و
دعا و تضرع به درگاه الهی جهت آمدن باران باشد.
برخی،
خطبه نماز باران را صرف دعا و تضرّع دانسته و ایراد
خطبه بدین‌گونه یا به نحو مشهور را مجزی دانسته‌اند.
مستحب است امام (امیر الحاج) در موسم
حج، به‌ویژه هفتم
ذیحجه، نهم
ذیحجه (
روز عرفه) و روز قربانی در
منی، همچنین روز نَفْر اوّل (دومین روز از
ایام تشریق) در اجتماع حاجیان
خطبه بخواند و آنان را با وظایف خود و
مناسک حج آشنا کند.
خواندن
خطبه قبل از
عقد نکاح مستحب است. در
خطبه عقد کیفیّت خاصی شرط نیست؛ لیکن بهتر است پس از حمد و ستایش خداوند متعال،
شهادتین و درود بر پیامبر و خاندان پاک آن حضرت، به
تقوا توصیه و برای زوجین دعا شود. افضل در
خطبه عقد، خواندن
خطبه‌های مأثور از
ائمّه (علیهم‌السّلام) است.
همچنین بنابر تصریح برخی، خواندن
خطبه قبل از خواستگاری و برای ولیّ دختر هنگام پاسخ مثبت دادن به خواستگار مستحب است. در این
خطبه صِرف حمد خداوند متعال و صلوات بر محمّد و آل محمّد کفایت می‌کند.
•
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص۴۷۱-۴۷۳. •
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خطابه»، شماره۷۱۰۹. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
