خانه در عربستان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عربستان ، بنابر کاوشهای باستان‌شناسی، تاریخ سکونتگاهها در
شبه‌جزیره عربستان تا شش هزار سال پیش و هم‌زمان با جامعه کوچ‌نشینان بوده است.
برخی آثار کشف شده در شهرهایی مانند
مکه و
مدینه ، ارتباط میان سکونتگاههای باستانی با معماری بومی عربستان را نشان می‌دهد. ساخت‌وساز بناها در عربستان(برخلاف دیگر کشورهای
شبه جزیره) پیش از صنعتی شدن بسیار متنوع و واردات مصالح معماری به دلیل سختی
حمل و نقل محدود بود.
سازگاری با محیط با به کارگیری روشهای ساخت بدوی و ساده امکان‌پذیر می‌شد. از انواع این ساخت‌وسازهای بومی، خانه‌های سنگی، خشت و گلی، کوخهای گلی با سقف هایی از شاخ و برگ
درختان ، و خیمه‌های کوچ‌نشینان از موی
شتر و بز و گاه چرم با اسکلتی از تیرهای چوبی است
اغلب خانه‌های مردم
فقیر عربستان ساختمان محکمی نداشت، از خشت و گل بود و با استفاده از تنه و شاخ و برگ درختان بنا می‌شد. جمعیت محدود اغنیا در شهرهایی نظیر مدینه، از سنگ و آهک نیز استفاده می‌کردند. خانه‌های آنان بزرگ‌تر بود و فضاهای باز، سایه‌بان،
چاه و تنور داشت
تابستانهای گرم، تابش شدید
آفتاب و گردوغبار از ویژگیهای آب و هوای عربستان است. در مناطق حاشیه
دریا ، هوا
مرطوب است و با نزدیک شدن به مرکز سرزمین، خشک‌تر می‌شود. در نقاط مرکزی، در
شبهای زمستان بر اثر بادهای شمالی و شرقی درجه
هوا تا حدود صفر کاهش می‌یابد. در مناطق مرتفع جنوب‌غربی، بارانهای شدیدتری می‌بارد تا جایی که گاه در منطقه
نجد ، برکه‌های وسیع ایجاد می‌شود. در معماری این مناطق برای مقابله با باران، تمهیداتی از جمله اندودکاریهای ضدآب بر روی دیوارها و لوله‌های زه کشی و اندودکاریهای مجدد ساختمانهای خشتی و گلی به کار گرفته شده، اما
رطوبت گاهی در تابستانها در شهرهایی مانند مدینه و مکه، عامل مخرب ساختمانها بوده‌است. به طوری که دیوارها به سبب ضعیف بودن ملاط مخلوط سیمانیِ درونشان و نم کشیدن رو به ویرانی گذاشته‌اند و سنگها در طول زمان از بین رفته‌اند.
در اَبها، خانه‌ها به صورت برجهای گلیِ متوالی ساخته شده‌اند و با ردیفی از سنگهای بیرون‌زده مجزا شده‌اند. همین حالت دیوارها، آنها را از فرسایش بارانهای مکرر حفظ می‌کند.
از دیگر تمهیدات مقابله با گرمای عربستان، ایجاد گردش هوا در فضاهای داخلی است. حیاط مرکزی عامل اصلی نوررسانی و تهویه اتاقهاست، اما در منطقه نجد در مرکز عربستان، تهویه اتاقها از طریق بازشوهای دو یا سه تایی انجام می‌شود. این بازشوها به شکل مستطیل یا مثلث درون دیوار نزدیکِ سقف قرار دارند تا مانع دید و ورود غبار معلق در خیابانهای
خاکی به اتاق شوند. پنجره‌های کوچک، بادگیرها و پلکان عمودی بین طبقات نیز با خاصیت گردش هوا، گاه با تعبیه محفظه‌های مثلث‌شکل در دیواره‌های پلکان به خنک‌کردن هوا کمک می‌کند.
ساخت‌مایه برگرفته از بستر محیطی بنا و موقعیت جغرافیایی خانه‌ها در این کشور تنوع زیادی دارد. همجواری با دریا، کوه‌های مرتفع، نخلستانها و بیابانهای گرم، موجب دسترسی ساکنان به سنگهای مرجانی، چوب، سنگهای
کوهستانی و خشت می‌شود. شیوه‌های ساختمانی خصوصآ در بخشهای کناری و حاشیه
شبه جزیره متأثر از همسایگان بوده است. برای نمونه، در مکه و جده الگوهایی از خانه‌های سوری و ترکی و در بخشهایی از جده الگوهای ایرانی به اجرا درآمده است.
.
به طور کلی دو گونه ساخت‌مایه در ساختمان های عربستان غالب است، یکی خشت و
گِل و دیگری
سنگ و
چوب . پوششهای سقف نیز اغلب تیر چوبی بوده است. بر این اساس، چند نوع سازه باربر در خانه‌ها وجود دارد :
سنگهای مرجانی بیشتر در جده، ضُباء و الوَجْه و قطیف به کار می‌رفته، اما به دلیل کم دوامی مرجان و شرایط بد آب و هوایی، شواهد تاریخی کمی به جا مانده‌است. بر اساس سنّتی محلی، برای تقویت مرجان از چوبهای صندل استفاده می‌کردند که در اغلب مناطق ساحلی دریای سرخ وجود دارد. صندل در بین ردیفهای افقی بلوکهای مرجانی به فاصله یک تا دو متر تعبیه می‌شد. در حجاز شمالی از این عناصر تقویتی به عنوان حامی یا عضو کمکی (عِضاده) یاد شده است
در هُفوف و احساء نیز، تیرهای چوبی افقی (تنه درخت نخل محلی یا صندل هندی) در میان سنگها برای استحکام بیشتر دیوار کار گذاشته می‌شده است. این روش سنّتی که در مکه و طائف و جده به کار می‌رفته، احتمالا در سراسر
شبه جزیره عربستان معمول بوده، چنانکه در بخشهای مرتفع یمن نیز دیده شده‌است.
در مناطق مرتفع مغرب و جنوب غربی و نجد شمالی، ساختمانهای سنگی
شبیه نمونه‌های حَوْران در شمال اردن و جنوب سوریه دیده شده‌است. در منطقه مرتفع غامِد در جنوب غربی، مصالح اصلی سنگ بوده و به کارگیری چوب و خاک رس نیز ثبت شده است. در نجد مرکزی، سنگ در ستونها و پی استفاده می‌شود. در بعضی شهرها مانند جَلاجِل، سازه خانه‌ها ستونهای سنگی است که در طبقات بالا امتداد می‌یابند و تیرهای افقی وزن سقفها را به آنها منتقل می‌کنند. ارتفاع ستونها در شهرهای مختلف فرق می‌کند. در خانه‌های هفوف و اَحساء، سامانه سازه‌ای به صورت ستون و صفحات سنگی است
و دیوارها غیرباربرند و در آنها قوس نما، طاقچه و پنجره طراحی می‌شود و اگر بازشو نداشته باشند، با نقوش گچی تزیین می‌گردند. پنجره‌ها جفتی‌اند و در شهر قطیف، ستونکی در وسط دو پنجره بار قوس بالای پنجره‌ها را نگه می‌دارد و این مجموعه در قاب مستطیلیِ عقب نشسته‌ای در دیوار جای گرفته است.
در مناطق شرقی مانند احساء، جنوب غربی مانند بَراقِش، ظفر، اُخدود (نجران) در حضرموت و بخشهای شمالی مانند قریة الفاو در عسیر، ارتفاعات تهامه و تپه‌های پایین دست مکه، مدینه، خیبر و طائف به کارگیری سنگ ارجح بوده است. سنگ آهک در منطقه قطیف نیز به کار گرفته شده است.
در
مدینه و خیبر، مصالح بنایی سنگ بازالت بوده که در نزدیکی مدینه به دست می‌آمده و در خیبر، بازالت به سبب سیاهی با گل پوشانده می‌شده است.
در دَرعیه، نخستین پایتخت سعودی، نزدیک
ریاض ، سنگهای تخت با طرح خفته راسته در ردیفهای خشت به کار رفته و با اندود گل پوشانده شده است. در ارتفاعات جنوب غربی عربستان نیز ساختمانها تمامآ سنگی بوده است.
گاهی در سقف‌سازی، صفحه‌های مسطح سنگی روی تیرهای گز قرار گرفته و روی سنگها با برگ نخل پوشیده و گل‌اندود شده است. نمونه‌های این سقفهای سنگین اما مستحکم در جَلاجِل، دَرعیه و بنی‌مالک دیده می‌شود.
به‌کارگیری گل در عربستان به پیش از
اسلام در دره
نجران می‌رسد.
پیامبر اکرم خانه خود و
مسجد النبی را در مدینه با خشت ساخته بود. البته در خانه‌های عربستان، بیشتر خشت خام به کار می‌رفته است. در نجد، حدود یک متر ضخامت در کف و دیوارهای ضخیم مانع انتقال گرما در تابستان و سرما در
زمستان بوده است. به دلیل مقاوم نبودن خشت در باران، دولت سعودی دستور منع استفاده از آن را داده است. تنها راه حفاظت بناهای تاریخی گلی، تجدید مداوم لایه‌های گِل است. خشتهای خشک شده در آفتاب در جنوب نجد، تا دوره
عباسیان به کار می‌رفته است.
در اغلب نقاط مرکزی، پی با آهک پر شده و زیرسازی سنگی در دو تا سه ردیف، حدود یک متر بالاتر از سطح زمین قرار گرفته است. این شیوه برای اولین‌بار در ریاض و سپس در ساختمانهای اموی و عباسی و بعد در عربستان مرکزی استفاده شده است. رُس که در عمق یک متری سطح زمین یافت می‌شده، در حائل به رنگ سفید یا قرمز، و در منطقه العُلا، در شمال
حجاز ، زرد رنگ بوده است.
خانه‌های بلند در غرب عربستان و اغلب خانه‌های برجی نجران، با سبک ساختمانی زَبور (رَجهای گلی) که جزء معماری بومی است، ساخته شده‌اند. در این روش، از مصالح ترکیبی گل رس، شن، نی و ردیف قالبهای گلی و بعدها آجری که برای شکل دادن به آنها چوبهایی در بینشان قرار می‌دهند، استفاده می‌گردد و ردیف بلوکها در سراسر محیط خانه چیده می‌شود.
در مناطق مرتفع جنوب غربی عربستان، به دلیل افزایش مقاومت در قسمت پایینی بنا، از سنگ استفاده می‌شود تا از ریزش بنا در لبه‌ها در هنگام بارندگی سنگین، جلوگیری گردد. در شمال ابها، در منطقه طبب، این شیوه استفاده می‌شده است. مصالح اصلی آن خشت و گل بوده و با ردیفهای تخته‌سنگی بین ردیفهای خشت تقویت می‌گردیده‌است. کارگذاشتن صفحه‌های سنگی در گل دیوار، منحصر به عسیر است.
کاربرد چوب به صورتهای سازه‌ای و تزیینی یکی از ویژگیهای بنیادی ساختمان در اغلب شهرهای حجاز بوده است. تیرکهایی از چوب مانگروو با طول متوسط ۸ر۲ متر، از مشرق
افریقا و
هند و چوبهای وارداتی دیگر مانند ساج و صندل در عربستان کاربرد داشته و در خانه‌های مکه در دوره‌های اولیه
اسلام به کار می‌رفته است. در مناطق ساحلی نظیر جده، بیشترین کاربرد چوب در ساخت روشن بوده‌است که تزیینات منحصر به فردی را در نمای خانه‌ها به وجود می‌آورد. در مناطقی نظیر مکه، چوب مورد نیاز را از ساج وارداتی، هرچند که کنده‌کاری در آن دشوار است، تهیه می‌کنند، چون در مقابل حشرات مقاوم است.
چوبهای بومی، در مناطق مرکزی عربستان به کار می‌رفته است. در احساء و عسیر، شاخه‌های نازک‌تر به سبب داشتن خاصیت کششی به عنوان تیر سقف، در مجموعه دو تا سه تایی به عنوان نعل درگاه و سقیف، و شاخه‌های ضخیم برای تخته‌پوشهای در به‌کار می‌رفته‌اند. از کُنده نخل برای تقویت سقف مسجد مدینه استفاده شده است. در نجران، نخل دونیم شده به صورت دو یا سه تایی زاویه‌دار برای تقویت پلکان گلی استفاده می‌شد. در نجد، علاوه بر چوبهای مذکور، چوب درختان کُنار، توت و عناب و صندل وارداتی از عمان و هند استفاده می‌گردید.
سقف خانه‌های عربستان به جز بخشی از جده و قطیف (که سقف گنبدی دارند)، تخت و چوبی است. درخت نخل از پرکاربردترین مواد اجرای سقف است. در نجد، تیرهای اصلی سقف از چوب گز و تیرهای فرعی بین این تیرها از چوب
نخل است. در مدینه نیز نمونه‌ای سقف با تیرهایی از ساقه‌ها و تخته‌کوبهایی از درخت نخل وجود دارد و سقف خانه‌ها در
مکه از ساقه‌های نخل‌پوشیده از برگ نخل ساخته شده است.
حصیرهای بافته شده از برگهای نخل گاهی برای پوشش سقف در خانه‌های نجد، مدینه و ریاض به کار می‌رفته‌اند.
در منطقه هفوف نیز، از تنه‌های درخت حرا در سقف‌سازی استفاده شده‌است.
گچ به صورت اندود برای حفاظت دیوارها و برای تزیین در طول سواحل خلیج و دریای سرخ از جمله در جده استفاده شده‌است.
طراحی معماری سنّتی و جداسازی حریم زنان و مردان در خانه‌های عربستان بازتاب حفظ حریم زنان در خانه است. در مغرب و جنوب عربستان، فضاهای خصوصی زنان و مردان در خانه تقسیم‌بندی کلی دارد. در منطقه ساحلی الوجه، برای حفظ حریم خانم خانه، درِ اتاقها به‌گونه‌ای طراحی شده که با ورودی هم‌جهت نباشد.
در نجد، فضاهای عمومی و خصوصی خانه‌ها ورودیهای جداگانه دارند و مهمانان بدون ورود به حیاط، از راهروی مسقفی که با یک پیچ به حیاط مرکزی می‌رسد، مستقیمآ به مجلس وارد می‌شوند. اگر مجلس به حیاط پنجره داشته‌باشد، آن را برای جلوگیری از دید با بوریا می‌پوشانند. در بعضی نمونه‌ها، مانند شهر حائل، گاه در یک خانه دو بخش جداگانه با فضاهای متفاوت، برای مردان و زنان وجود داشته است. بخش مردان شامل یک مجلس و دو اتاق کوچک‌تر و بخش زنان شامل یک حیاط مرکزی کوچک، یک ایوان و دو پستو در دو طرف بوده‌است و دیوارهای دور بام آن را به تراسی محفوظ برای زنان تبدیل می‌کرده‌اند که از اطراف دید نداشته باشد. از نمونه‌های دیگر رعایت مسئله محرمیت در عربستان، دید نداشتن فضاهای عمومی به فضاهای خصوصی است. گاه نیز برای حریم خانم خانه، پلکان طبقات به هیچ اتاقی دید نداشته است.
اندامهای باز و نیمه‌باز خانه، تراسهای بدون سقف از مهم‌ترین بخشهای خانه‌های درونگرای منطقه ساحلی دریای سرخ برای استراحت در شب است. در جده، تراسها مسقف‌اند. در مدینه، از تراس بسیار استفاده می‌شده و راه دسترسی به آن نردبان بوده‌است. در مکه تراس غالباً خصوصی‌ترین مکان خانه است که برای خشک کردن لباسها یا خوابیدن در تابستان به کار می‌رود. بدین سبب، تراس دارای دیوارهای مشبکی است که حریم آن را حفظ می‌کند. در نجد، تراس راه ورود به اتاقهای طبقه دوم است و طارمیهای مرتفع آن مانع دید از پایین می‌شود.
حیاط از عناصر اصلی و قلب خانه‌های عربستان است،
که به دوگونه مرکزی و فرعی دیده می‌شود. در حیاط مرکزی، اتاقها در اطراف حیاط قرار دارد. در ضباء و الوجه و مدینه در شمال حجاز و دورتادور خانه‌های برجی‌شکل منطقه مرتفع جنوب و نجران، حیاط در بیرون خانه قرار گرفته و با دیواری کوتاه از گذر عمومی جدا شده‌است.
حیاط مرکزی گاه محاط به رواقی ستون‌دار بوده و به اشکال مختلف مثل دایره و مربع ساخته شده است.
رواق دور تا دور حیاط و واسطه فضایی بین اتاقها و حیاط است و معمولا تراس طبقه بالا را نگه می‌دارد.
حیاط محل استراحت، بازی کودکان، خواب و پخت و پز بوده است.
ایوان فضای گذر و رابط میان اتاقهاست که جبهه رو به حیاط آن باز و دارای طاق و سقفی بلند است. از ایوان برای صرف غذا و قهوه و
خواب استفاده می‌شود و گاه حلقه اتصال بعد از مدخل به طرف خانه است.
اتاق در خانه‌های چندطبقه مکه، فضای کاملا بستهای است که بخش بیشتری از ساختار خانه را تشکیل می‌دهد. دو نمونه خاص از اتاقها در خانه‌های عربستان مجلس و صُفّه نام دارند. در امتداد مجلس، اتاق خواب مرد خانواده و به موازات آن، اتاقهای فرزندان قرار دارد.
مجلس، «دیوانیه» یا «قهوه» اتاق پذیرایی اصلی در خانه‌های عربستان مرکزی است که همیشه تزیینات فراوان به‌ویژه گچ‌بری در آن صورت گرفته‌است.
طاقچه‌های بسیار برای قراردادن اثاث، بخاری دیواری، میله‌هایی برای آویختن لباس و نصب چراغ، روزنهایِ سقف برای خروج دود بخاری، از ویژگیهای مجلس است.
مجلس در جده در خانه‌های چهار طبقه در طبقه چهارم، در مدینه، در طبقه همکف با چند پنجره کوچک و پرده‌های چوبی یا حصیری، و در خانه‌های آپارتمانی مکه در هر طبقه احداث می‌شود.
صفه، در مسیر دسترسی به اتاق‌نشیمن قرار دارد و برای انتظار مهمان مرد یا پذیرایی از وی در زمانی است که خانم خانه در اتاق‌نشیمن حضور داشته باشد.
در ضُباء و الوجه در خانه های درونگرای حیاط‌دار، سرسرا بعد از در خانه یا مشرف به حیاط است و معمولا یک یا دو اتاق برای مرد خانه باز می‌شود و پلکانی برای دسترسی به طبقه بالا دارد.
روشن بالکن پیش‌آمده رو به خیابان است که در اغلب خانه‌های ساحلی منطقه غربی عربستان با گونه‌شناسی درونگرا و خانه‌های بلندمرتبه غربی و جنوب غربی با عمق کم ساخته می‌شود. روشن از سه طرف بسته و برای خواب یک نفر مناسب است. در دیواره روشن، دریچه‌هایی قرار دارند که
نور و
هوا را به داخل راه می‌دهند.
آشپزخانه فضای متعلق به خانم خانه است و در بخش خصوصی خانه، در گوشه حیاط مرکزی مناطق ساحلی در طبقه همکف قرار دارد.
زیرزمین یا سرداب در خانه‌های عربستان، با ارتفاع حدود یک متر و سقفی بالاتر از سطح حیاط،
برای نگهداری آب و خنک‌کردن بخشهای دیگر خانه استفاده می‌شده است، مثلا در جده محفظه آب پایین‌تر از کف اتاق قرار داشته و با روزنی در بالای آن اتاق را خنک می‌کرده‌است. در مدینه نیز، زیرزمین برای دسترسی به چاه همواره مورد توجه بوده‌است. در جلاجل، در عمق پنج شش متری به آب می‌رسند، همه خانه‌ها چاه دارند و با تعبیه یک سنگاب که روزنه‌ای برای خروج آب دارد، امکان شستشو و گاهی استحمام فراهم می‌شده است.
ساباط گذر سرپوشیده است و خانه‌های ساباط‌دار در حجاز، ریاض و قطیف، کوچه‌ها را سایه‌دار می‌کرده‌اند. ساباط در گذرهای باریک شهر العلا نمایانگر زندگی اجتماعی است و اتاقی که روی ساباط احداث می‌شود، ارتباط دو واحد همجوار را نشان می‌دهد. ساخت خانه‌های خانوادگی در همسایگی یکدیگر، دلیل پدیدآمدن ساباط در عربستان است. با ساباطها زنان امکان می‌یافتند از یک خانه به خانه دیگر بروند، بدون آن‌که لازم باشد به خیابان پا بگذارند.
در نجد معمولا در یک یا چند کنج از خانه، برجهای محافظت و دفاع قرار داشته‌است. ویژگی شاخص معماری در شهر جوف، برج مدور متصل به خانه است که گاه در
باغ مجاور خانه قرار دارد.
درِ خانه‌ها اغلب با طرحهای هندسی رنگی تزیین شده است. برخی درها ساده و بدون نقش است.
در خانه‌های دارین، تقارن اهمیت دارد و در قطیف، به سبب ارتباط تجاری با
کویت و
بحرین تزیینات مفصّلی به کار می‌رود. در هفوف، از قوسهای گرد یا دارای سنگ سَرطاق به کرّات استفاده شده که جدیدتر از قوسهای جناغی است.
کنگره‌ها عناصری تزیینی است که قدمت آنها در مغرب، مرکز و مشرق عربستان به قرن هشتم پیش از میلاد می‌رسد. این عنصر تزیینی اسلامی، به قُرطُبه. کوردوبا( و اشبیلیه. سویل) نیز راه یافت.
کنگره برای ایجاد پوشش در بالای دیوار و شکستن و دورکردن مسیر باران از دیوار، در نماهای بیرونی خانه‌های سنّتی عربستان، با گل و سنگ ساخته شده است.
فُتَحات (بازشوها)نیز با جنبه‌های تزیینی و کاربردی در خانه‌های عربستان ساخته می‌شود.
از دیگر تزیینات، ردیف پیوسته لوحه‌های مثلثی شکل برجسته‌ای است که بالای دیوارها و نزدیک پشت بام برای جلوگیری از راه افتادن
آب باران روی دیوار، ساخته می‌شود. گچ مادّه اصلی تزیینات معماری در مناطق ساحلی و مرکزی عربستان است. بیشترین تزیینات گچی دیواری در مجلس دیده می‌شود. در خانه‌های اعیانی‌تر در ریاض، زیر سقف با پارچه کتانی پوشیده یا تیرهای سقف رنگ می‌شوند.
در نجد، شکل سنّتی درها بدون تغییر و در مناطق ساحلی متنوع‌تر است. بسیاری از درها کوبه‌های برنجی به شکل دست دارند. کوبه بر روی صفحه چوبی پرتزیینی قرار می‌گیرد که بالایش به شکل مثلثی و سنتوری درآمده است و کل این سطح با نقوش هندسی که زمانی رنگ می‌شده‌اند، تزیین می‌شود. معمولا در نجد، بالای در ورودی یک پیش آمدگی کوه مانند در دیوار قرار دارد که به ساکنان امکان می‌دهد، بدون دیده شدن با افراد جلوی در صحبت کنند.
در جده، درِ خانه‌ها با طرحهای گیاهی کنده‌کاری می‌شود.
در عسیر این طرحها متنوع‌اند.
در روستای غامد درِ چوبی خانه دولنگه است و تماماً نقاشی می‌شود و دو کوبه دارد. در جنوب عسیر، درِ دولنگه چوبی با بستهای فلزیِ افقی ساخته می‌شود و قابی با نواری عمودی از چوب در وسط دو لنگه برای لولای در تعبیه می‌گردد و کوبه‌های حلقه‌ای شکل بر روی هر دو لنگه و نیز نقشهای کنده‌کاری شده بر آن دیده می‌شود.
کتیبه درها بیشتر شامل آیات و ادعیه، نام سازنده و تاریخ ساخت است که بر روی قطعات چوبی کنده می‌شود.
گوناگونی خانه‌های عربستان بر اساس جغرافیای محیطی و شکل سازماندهیِ متأثر از آن بررسی می‌شود :
خانه‌های منطقه ساحل دریای سرخ و تهامه در مغرب عربستان، اغلب با جهت شمالی ـ جنوبی، ورودی شمالی یا جنوبی دارند. این خانه‌ها در ضباء، دوطبقه و در الوجه، دو یا سه طبقه‌اند. ویژگی شاخص این خانه‌ها ساخت روشن در نمای رو به خیابان است. خانه‌های درونگرای حیاط‌دار تبوک، در شمال حجاز، به شیوه بومیِ مناطق کویری از خشت خام ساخته می‌شوند، یک طبقه‌اند با
حیاط مرکزی و یک در ساده رو به
خیابان . بیرونِ هر بنا سکویی ساخته شده و ناودانهایی برای دفع آب باران از بام تعبیه گردیده است
خانه‌های هفوف و احساء در شرقی‌ترین بخش عربستان، معمولا یک، دو و گاهی سه و چهارطبقه بوده‌اند. حیاط مرکزی اغلب بزرگ بوده و با افزایش اعضای خانواده، اتاقهای دیگری در آن ساخته می‌شده‌است. این خانه‌ها دارای قوس، تزیینات گچی و چوبی و شبکه خنک‌سازیِ مُلهَم از معماری شهرهای ساحلی
خلیج‌فارس است.
خانه امیر سعدبن جیلُوی نمونه‌ای از این خانه‌هاست که در حدود ۱۳۲۱ش/ ۱۹۴۲، در دو طبقه با حیاط مرکزی ساخته شده‌است و دو ورودی دارد که با چرخش جهت، مانع دید مستقیم به حیاط می‌شوند، زندگی ساکنان در دو طبقه، دور حیاط اتفاق می‌افتد که با رواق دوطبقه از حریم حیاط جدا شده‌اند. این خانه دارای یک بخش خصوصی در جناح شمال غربی است که از نقشه مستطیلی بنا بیرون زده و شامل راه‌پله، سرویس بهداشتی و راهروست. در داخل دیوارهای اتاقها از طاق‌نما استفاده شده‌است. در طبقه بالا، در نتیجه افزایش فاصله از خیابان، تعداد پنجره‌ها هم بیشتر می‌شود.
در منطقه مرکزی و شمال عربستان، خانه‌ها یک، دو و گاهی سه طبقه‌اند. بام آنها گاهی با دیوارهای بلند به قسمتهای کوچک‌تر تقسیم می‌شود. خانه‌ها با حیاط مرکزی در نجد معمولا دوطبقه است و رواقها در اطراف حیاط تکیه‌گاه تراسهای طبقه بالاست.
در جده خانه‌ها به‌طور متوسط چهارطبقه گاه تا هفت طبقه و تراس‌دار ساخته می‌شوند. در خانه‌های چهارطبقه، پایین‌ترین طبقه برای مستخدم، طبقه دوم برای پخت‌وپز، طبقه سوم برای خواب و طبقه چهارم مجلس است.
العُلا شهری سنگی است و مانند خیبر، اغلب مردم به دلیل
رطوبت در طبقات بالایی خانه‌ها زندگی می‌کنند.
.خانه‌های مدینه با سنگ ساخته می‌شوند، دوطبقه‌اند و سقفهای تخت دارند. اغلب خانه‌ها پایین‌تر از سطح زمین قرار دارند و در این شهر، آب از طریق چاه همواره فراهم بوده است. خانه‌های مکه دو طبقه و از قرن سیزدهم/ نوزدهم سه و چهارطبقه ساخته شده‌اند دلیل آن احتمالا نیاز به اسکان زائران در ایام
حج بوده‌است. استفاده از فضاهای مسکونی قابل اجاره کلبه‌مانند در جده به قرن دهم برمی‌گردد. خانه‌ها که غالباً بدون حیاط مرکزی بودند، با سنگ ساخته و با اندود پوشانده می‌شدند.
خانه‌های طائف سنگی است و در قرن چهاردهم، جهت جنوب شرقی و شمال غربی داشته و با سنگ و ساقه‌های چوبی در ردیفهای افقی، درست
شبیه مکه و مدینه، ساخته می‌شده، که البته در اواخر همین قرن اثری از آنها باقی نمانده‌است.
در شهر قطیف در منطقه شرقی عربستان، علاوه بر خانه‌های معمولی، خانه‌ها به صورت مجموعه‌ای آپارتمانی ساخته شده‌اند. خانه‌های این منطقه برونگراترند و به کلاه فرنگی
شباهت دارند. ستونهای چوبی و معرق‌کاری شده دارند و رو به
دریا ساخته می‌شوند و بازشوهای زیادی برای جریان هوا دارند.
در عسیر، کلبه‌هایی چوبی به نام عُشّاش به شکل هرمی با پوشش گچ یا گل و تزیینات گیاهی و در مناطق کوهستانی آن نیز کلبه‌هایی با دیواره‌های سنگی ساخته می‌شود که با فضاهای نشیمن، آشپزخانه و محل نگهداری حیوانات متصل به فضای اسکان اصلی، معرّف نمونه‌هایی از زندگی بدوی است که ساخت آنها در بخشهای بسیاری از عربستان به ویژه در قسمتهای شرقی عسیر و کل منطقه نجران رایج بوده است.
در جده، کلبه‌هایی از برگ نخل، بوریا و نی ساخته می‌شود.
ساکنان روستاهایی در سواحل جنوب غربی عربستان کلبه‌هایی از گالی، علف هرز و طناب می‌سازند و سطح آن را گل مالی می‌کنند .
گونه شاخص خانه‌های برجی در جنوب و جنوب‌غربی عربستان است که به دلیل نبود امنیت در
کوهها و کمبود فضای افقی بین صخره‌های شیبدارِ دامنه کوه ساخته می‌شود. لوکاک منشأ خانه‌های برجی را از یمن در دوران پیش از اسلام دانسته است که شش الی سیزده طبقه داشته‌اند. نمونه‌های این خانه‌ها در
لبنان ، فسطاط مصر و سیراف ایران نیز دیده شده‌است. خانه‌های برجی عربستان، به طور کلی روی تپه‌های مرتفع بنا می‌شوند و هر خانه نیز در فضاهای کنده شده در کوه شکل می‌گیرد.
در کوه‌های تهامه، عسیر و پشت دشتهای ساحلی، تراس‌بندیهای روی شیب، به صورت طبقه طبقه کنده می‌شوند تا از فرسایش در هنگام بارندگی جلوگیری کنند و استفاده از
خاک کمیاب را به حداکثر برسانند. در نجران، این برجها بین سه تا پنج و به ویژه چهارطبقه‌اند و کنجهای ساختمان جلوآمدگی رو به بیرون دارد که به قول بومیان، ابزاری برای مقابله با
زلزله بوده است. در این منطقه، خانه‌های برجی داخل حیاط مرکزی قرار دارد و دور حیاط دیوارچینی کوتاه اجرا می‌شود. درهای حیاط و خانه در ضلع جنوبی تعبیه می‌گردد و دیوارهای ساختمان به داخل شیب دارد. به طوری که محیط طبقات بالایی به سبب افزایش ایستایی بنا کمتر است. درِ خانه به سرسرای ورودی باز می‌شود. اتاقها در سمت راست سرسرا قرار می‌گیرند و پلکانی برای دسترسی به طبقه بالا تعبیه شده است.
(۱) محمد آل‌زلفه، لمحات عن العمارة‌التقلیدیة فی منطقة عسیر، ریاض ۱۴۱۵.
(۲) جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام، بغداد ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
(۳) برهان‌الدین دلّو، جزیرة العرب قبل الاسلام: التاریخ الاقتصادی، الاجتماعی، الثقافی و السیاسی، بیروت ۱۹۸۹.
(۴) شاکر لعیبی، العمارة‌الذکوریة: فن‌البناء والمعاییرالاجتماعیة والاخلاقیة فی العالم العربی، بیروت ۲۰۰۷.
(۵) علی مظاهری، زندگی مسلمانان در قرون وسطا، ترجمه مرتضی راوندی، تهران ۱۳۷۸ش.
(۶) محمد نویصر، خصائص التراث العمرانی فی المملکة العربیة السعودیة: منطقة نجد، ریاض ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
(۷) Geoffrey king, The traditional architecture of Saudi Arabia, London ۱۹۸۸.
(۸) Hisham Mortada, Traditional Islamic principles of built environment, London ۲۰۰۳.
(۹) Guy T Petherbridge, "Vernacular architecture: the house and society", in Architecture of the Islamic world, ed George Michell, London: Thames and Hudson, ۱۹۸۴
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خانه در عربستان»، شماره۶۸۷۵.
