جوامع حدیثی شیعه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حدیث به عنوان دومين منبع در
شناخت فرهنگ
و معارف اسلامي نقش بسزايي دارد؛ ازاين‌رو
کتابت حدیث از همان ابتدا در كنار
قرآن مورد توجه قرار گرفته كه
مسلمانان از زمان حضرت
رسول (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به جمع‌آوری آن همت گماشتند، ياران حضرت كه
شب و روز در خدمت او بودند، سخنان، گفته‌ها، خطابه‌ها
و رفتارهاي
رسول اکرم را حفظ كردند
و سينه به سينه به يک‌ديگر انتقال دادند.
انگيزه اصلي
مسلمین به فراگيري
و جمع
و نقل
اخبار و احادیث، اولاً،
احساس نياز مسلمين به
احاديث در امور ديني بود؛ ثانياً، شخص
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بنا بر روايت مسلم
و قطعي
شیعه و سني، مكرر مردم را
تشویق مي‌فرمود كه آن‌چه از او مي‌شنوند، ضبط كنند
و برای آيندگان نقل نمايند. در این نوشتار به برخی از
جوامع حدیثی اشاره می‌شود.
جوامع
حدیثی مشهور شیعه در طول
تاریخ، عبارت‌اند از:
در عصر
تدوین (دوره سوم)، چهار
کتاب اصلی روایی
شیعه تألیف یافت:
کافی، از ثقة الاسلام
محمد بن یعقوب کلینی (م ۹/۳۲۸).
ثقة الاسلام کلینی متولد حدود ۲۵۲ هجری در روستای کلین
شهر ری است. مکانت معنوی
و علمی او چنان است که همة
عالمان شیعه او را ستوده‌اند. آثار مرحوم کلینی
و گفتار او در لابه‌لای
روایات کافی نشان می‌دهد که افزون بر
حدیث، در زمینة
کلام،
فقه،
تفسیر،
سیره نیز صاحب نظر
و رای بوده است.
کافی نخستین
و مهم‌ترین جامع روایی شیعه شامل ۱۶۱۹۹ روایت است که در سه بخشِ اصول، (۲ جلد)، فروع (۶ جلد)
و روضه (۱ جلد) فراهم آمده است.
مرحوم کلینی کتاب کافی را به انگیزه سامان دادن به
دین مردم
و جلوگیری از اختلافات طی بیست سال فراهم ساخت.
برای کافی امتیازات
و ویژگی‌های زیر را می‌توان برشمرد: ۱- جامعیت نسبی؛ ۲. چینش قابل تحسین؛ ۳.
ذکر نص روایات
و پرهیز از نقل به معنا؛ ۴. ذکر اسناد روایات.
وجود روایات از
راویان ضعیف یا متهم به
غلو و روایات مخالف با
حس و عدم ذکر روایات متعارض از جمله نقدهای پاره‌ای از
حدیث‌پژوهان بر کافی است.
گرچه برخی همچون ملاخلیل قزوینی استناد روضه به مرحوم
کلینی را مورد تشکیک قرار داده، اما عموم
محدثان شیعه با توجه به همسانی اسناد روایات روضه با اسناد سایر روایات کافی این نظریه را مردود دانسته
و روضه را از کلینی دانسته‌اند.
من لایحضره الفقیه، از
محمد بن علی بن بابویه معروف به
شیخ صدوق (م ۳۸۱).
ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه قمی از عالمان
و محدثان برجسته شیعه است که در سال ۳۰۶ هجری با دعای [امام عصر|امام عصر (عجل‌الله‌فرجه‌الشریف)]] در میان خانواده‌ای دانش‌پرور
چشم به
جهان گشود. شیخ صدوق در دوران حیات علمی مورد احترام زمام‌داران وقت از جمله آل‌بویه بوده
و توفیق تألیف ۲۱۹ اثر علمی از جمله من لا یحضره الفقیه را یافته است. شیخ صدوق در سال ۳۸۱ هجری وفات یافت
و در شهر ری مدفون شد.
من لایحضره الفقیه دومین
جامع روایی شیعه که از نظر قدمت
و اعتبار پس از کافی قرار دارد. حاوی ۵۹۹۸ روایت است که به عنوان خودآموز فقهی
و در پاسخ به درخواست یکی از دوستان صمیمی شیخ صدوق
و با الگو گرفتن از کتاب
من لایحضره الطبیب محمد بن زکریای رازی فراهم آمده است.
محدودیت من لایحضره الفقیه به روایات فقهی، حذف اسناد روایات به استثنای آخرین راوی
و در شماری از روایات تنها ذکر نام معصوم
و تدارک آن در آخر کتاب در مشیخه، ذکر دیدگاه‌های فقهی در لابلای روایات از ویژگی‌های این کتاب است.
کتاب من لایحضره الفقیه به خاطر نقل روایاتی از راویان ضعیف عدم ذکر نص روایات مورد نقد قرار گرفته است.
به رغم آن‌که شیخ صدوق در مشیخه سند روایات را تدارک کرده؛ اما در شماری از روایات نامی از طرق روایات برده نشده
و اصطلاحاً شماری از روایات دچار ارسال سند شده است. با این حال گفته می‌شود به خاطر
شخصیت مؤلف
و امکان تدارک این حلقه‌های گمشده با استفاده از سایر منابع روایی، با مراسیل شیخ صدوق بسان مسانید معامله می‌شود.
البته باید دانست که مدینة العلم اثر دیگر شیخ صدوق به عنوان پنجمین جامع روایی شیعه شناخته شده بود که متأسفانه اثری از آن در دست نیست.
تهذیب الاحکام و الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، از شیخ الطائفة
محمد بن حسن طوسی (م ۴۶۰).
ابوجعفر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ الطائفه در سال ۳۸۵ هجری در طوس خراسان تولد یافت
و پس از تحصیل نزد اساتید بزرگی همچون
شیخ مفید به مقامات عالی علمی نائل شد
و پس از واقعة هجوم متعصبان
اهل سنت به خانه‌اش در محله کرخ
بغداد با عزیمت به نجف
حوزه علمیه نجف را بنیان نهاد. آثار
شیخ طوسی در زمینه‌های مختلف اسلامی به عنوان آثار بنیادین
شیعه نشانگر وسعت
دانش و همت اوست.
تهذیب الاحکام
و الاستبصار فیما اختلف من الاخبار دو اثر روایی شیخ طوسی است که به خاطر استناد به اصول اربعماة
و اتقان محتوایی به عنوان سومین
و چهارمین کتاب اصل روایی شیعه شناخته شده است. به این دو
کتاب اصطلاحاً تهذیبین می‌گویند.
تهذیب الاحکام در
حقیقت شرح روایی کتاب
المقنعه شیخ مفید است که ۱۳۹۸۸
روایت را دربر دارد
و در ۱۲ جلد منتشر شده است. شیخ طوسی انگیزه خود از تألیف این کتاب را پاسخ به طعنة مخالفان مبنی بر متعارض بودن روایات شیعه دانسته است.
انعکاس کامل‌تر روایات فروع، انعکاس روایات موافق
و مخالف، ارائه شرح،
تفسیر و تأویل روایات برای ابهام‌زدایی از ویژگی‌های تهذیب الاحکام است. گرچه به خاطر افراط در تأویل‌ها
و عدم ذکر روایات اصول عقاید مورد نقد قرار گرفته است.
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار دومین اثر روایی شیخ طوسی
و چهارمین کتاب از
کتب اربعه است که پس از تهذیب
و به منظور سامان‌دهی به روایات متعارض فراهم آمده است. این کتاب حاوی ۵۵۱۱
حدیث است که در چهار جلد منتشر شده است.
شیخ طوسی در عموم روایات تهذیبین به استثنای آخرین راوی، بقیه راویان
سند را حذف کرده، آن‌گاه در پایان کتاب در فصلی تحت عنوان، مشیخه طرق خود را به این
راویان ذکر کرده است.
ـ پنج عامل در رویکرد
عالمان شیعه به کتب اربعه
و پذیرش آن‌ها به عنوان مهم‌ترین
منابع حدیثی شیعه نقش داشته است که عبارت‌اند از: ۱. جامعیت کتب اربعه؛ ۲.
اتقان و دقت در نقل؛ ۳. نزدیکی عصر
تدوین کتب اربعه به عصر
ائمه (علیهم‌السلام)؛ ۴. استناد به اصول اربعماة؛ ۵. شخصیت
و جایگاه علمی صاحبان کتب اربعه.
میان اخباریان
و اصولیان در میزان صحت روایات
کتب اربعه اختلاف نظر وجود دارد. اخباریان معتقدند با توجه به آن که کتب اربعه مستند به اصول اربعماة بوده
و صاحبان آن‌ها در مقدمه کتاب‌هایشان از صحت روایات
دفاع کرده،
و به ویژه کتاب کافی از میان کتب اربعه بر
امام زمان (عجل‌الله‌فرجه‌الشریف) عرضه شده است، نمی‌توان در صحت تمام روایات این کتب
تردید روا داشت؛ اما در برابر اصولیان ضمن مخدوش دانستن ادله اخباریان بر این باورند که وجود شماری از روایات ضعیف در این کتاب‌ها ادعای صحت
و قطعیت تمام روایات را منتفی می‌کند؛ ازاین‌رو باید سند
و متن هر یک از روایات را به صورت جداگانه مورد بررسی قرار داد.
در دوره چهارم از
تاریخ حدیث شیعه (دوره تکمیل) گروهی از
محدثان کوشیدند بخش برجای‌مانده
میراث روایی شیعه را که درکتب اربعه نیامده است، تدارک کنند. وسائل الشیعه، بحار الانوار، مستدرک الوسائل
و جامع
احادیث الشیعه حاصل چنین نگرشی بوده است.
وسائل الشیعه اثر شیخ حر عاملی:
محمد بن حسن بن علی معروف به
شیخ حر عاملی در سال ۱۰۳۳ در جبل عامل لبنان چشم به
جهان گشود
و پس از چهل سال درنگ در وطن خود
و فراگیری دانش به قصد
زیارت امام رضا (علیه‌السلام) عازم
مشهد شده
و در این شهر ساکن گشت
و سرانجام در سال ۱۱۰۴ هجری وفات یافت
و در کنار حرم رضوی (علیه‌السلام) مدفون شد. شیخ در سال‌های اقامت خود در مشهد به تألیف آثار خود از جمله وسائل الشیعه اشتغال داشته است. برای او تا ۲۴ اثر برشمرده‌اند.
تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه که نام مختصر آن وسائل الشیعه است کتابی است روایی که روایات فقهی برگرفته از کتب اربعه
و ۷۰ کتاب دیگر در آن آمده
و حاوی ۳۵۸۵۰ روایت است که در ۲۰ جلد منتشر شده است.
از جمله امتیازات وسائل الشیعه، بخش خاتمه آن است که مؤلف مباحث مهم
حدیثی و رجالی را در ۱۲ فصل منعکس ساخته است.
تکرار و تقطیع روایات مهم‌ترین نقدی است که از سوی
آیت الله بروجردی بر کتاب وسائل وارد شده است.
بحار الانوار اثر
علامه مجلسی:
محمدباقر بن
محمدتقی معروف به علامه مجلسی یا مجلسی دوم در سال ۱۰۳۷ در
اصفهان تولد یافت
و پس از فراگیری
دانش از اساتیدی همچون پدرش مجلسی اول
و ملاصالح مازندرانی به صورت گسترده به دانش
حدیث روی آورد
و در کنار مشاغل اجتماعی ۱۶۰ عنوان کتاب از خود به یادگار گذاشت که ۸۶ عنوان فارسی
و بقیه
عربی است که بحار الانوار
و شرح او بر کافی به نام
مراة العقول از برترین آثار روایی اوست.
بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار
ائمه الاطهار (علیهم‌السلام)، جامع‌ترین کتاب روایی شیعه از آغاز تا عصر حاضر است، در این کتاب که اینک در ۱۱۰ جلد منتشر شده، هزاران
روایت در زمینه‌های مختلف اعتقادی، اخلاقی، تفسیری، تاریخی، فقهی آمده است.
علامه مجلسی برای تهیه مصادر
بحار الانوار کوشش‌های گسترده‌ای را انجام داد
و با تشکیل گروه علمی با همکاری شاگردان خود در طی چهل سال متوالی توانست تألیف آن را به انجام رساند. علامه مجلسی احتمال از دست رفتن میراث روایی
و نیز روی‌آوری مردم به علوم
عقلی و روی‌گردانی از روایات را انگیزه خود در تألیف بحار دانسته است.
جامعیت، شرح
و تبیین روایات، توجه به اختلاف نسخه‌ها، انعکاس روایات
اهل سنت، توجه به تعارض روایات
و... از جمله ویژگی‌های بحار الانوار است.
بحار الانوار از این جهت که برخوردار از روایات ضعیف
و تکرار روایات است، مورد نقد قرار گرفته است.
مستدرک الوسائل
و مستنبط المسائل اثر اثر
میرزا حسین نوری:
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل اثر میرزا حسین نوری (م ۱۳۲۰هـ) کتابی است حاوی ۲۳۵۱۴ روایت که مؤلف با استفاده از منابع عدیده روایی در حوزه
فقه فراهم آورده
و به عنوان استدراک
و تکمیل وسائل الشیعه ارائه نموده است.
از امتیازات این کتاب، بخش خاتمه آن است که به طرح مباحث مهم از جمله
دفاع از مصادر
کتاب اختصاص یافته است.
جامع احادیث الشیعه اثر آیة الله بروجردی:
آیة الله بروجردی (م ۱۳۴۰) از مراجع معاصر شیعه با توجه به کاستی‌های وسائل الشیعه کار تدوین کتاب روایی جامعی را در دستور کار خود قرار داد
و با کمک شاگردان چند جلد از کتاب جامع
احادیث الشیعه را فراهم آورد. این کتاب پس از وفات ایشان هم‌چنان دنبال شد
و تاکنون ۲۶ جلد آن منتشر شده است.
ذکر
آیات الاحکام، ذکر کامل
و بدون تقطیع روایات، ارائه راه حل برای رفع تعارض روایات
و... از جمله امتیازات این کتاب است.
در عصر تبیین جوامع روایی (دوره پنجم
تاریخ حدیث شیعه) گروهی از
محدثان بر جوامع روایی شرح‌هایی را فراهم آوردند.
مهم‌ترین شرح‌های کافی، عبارت‌اند از:
۱.
شرح اصول کافی از صدرالمتالهین؛
۲. شرح اصول کافی از ملاصالح مازندرانی در ۱۲ جلد؛
۳. مراة
العقول فی شرح اخبار آل الرسول (علیهم‌السلام) از
علامه مجلسی در ۲۳ جلد که شرح همه روایات کافی است.
مهم‌ترین شرح‌های
من لایحضره الفقیه، عبارت‌اند از:
۱. روضة المتقین از ملا محمدتقی مجلسی (پدر علامه مجلسی) در ۱۴ جلد؛
۲. لوامع صاحب‌قرانی از همو، که تلخیص
و برگردان
روضة المتقین به فارسی است.
مهم‌ترین شرح‌های
تهذیب الاحکام، بدین شرح است:
۱.
ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار از علامه
محمدباقر مجلسی؛
۲. غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام از سید نعمة الله جزائری.
جلاء الابصار فی شرح الاستبصار از شیخ عبدالرضا طفیلی مهم‌ترین شرح استبصار است.
در دوره تنظیم جوامع روایی (دوره ششم تاریخ
حدیث شیعه) گروهی از
حدیث‌پژوهان با خلق آثاری به تنظیم
و چینش جدیدی از روایات روی آوردند. وافی از فیض کاشانی، از بهترین آثار ارائه‌شده در این زمینه است.
وافی اثر ملامحسن فیض کاشانی:
وافی اثر ملامحسن
فیض کاشانی (م ۱۰۰۹) نخستین
و کامل‌ترین کتاب روایی است که تمام
روایات کتب اربعه با حذف مکررات در آن آمده است. این کتاب حاوی ۵۰۰۰۰ روایت
و دارای ۱۴ فصل است.
مؤلف انگیزه خود از تألیف را عدم جامعیت هر یک از کتب اربعه
و وجود تأویل‌های ناروا در تهذیبین دانسته است.
وافی افزون بر حذف روایات مکرر
و ارائه سامانی جدید از مجموعه روایات، دربرگیرنده توضیحات مفید
و راه‌گشایی از سوی مؤلف در جهت ابهام‌زدایی از روایات است.
منتقی الجمان فی احادیث الصحاح و الحسان اثر جمال‌الدین حسن بن زین‌الدین:
جمال‌الدین حسن بن زین‌الدین (فرزند شهید ثانی) (م۱۰۱۱) از عالمان
و مجتهدان برجسته
شیعه در سدة دهم است که دارای ۱۲ اثر در زمینه‌های مختلف
علوم اسلامی است. کتاب
معالم الدین او هنوز در حوزه‌ها تدریس می‌شود. او در اقدامی قابل
تحسین روایات کتب اربعه را به دو دسته صحیح
و حسن
تقسیم کرد
و کتابی به نام «منتقی الجمان فی
احادیث الصحاح
و الحسان» فراهم آورد. مؤلف در آغاز کتاب در فواید دوازده‌گانه، مباحث مفیدی را ارائه کرده است. متأسفانه این کتاب در پایان کتاب الحج متوقف ماند
و به اتمام نرسید.
در سده اخیر گروهی از
حدیث‌پژوهان با ارائه آثار
حدیثی تنظیمی نو
و با اهداف خاص تنظیم کرده‌اند. سفینه البحار از
محدث نوری، میزان الحکمة از حجة الاسلام ری شهری، آثار الصادقین از مرحوم آیة‌الله احسان‌بخش، الحیاة از برادران حکیمی، حاصل این رویکرد است.
سفینة البحار اثر
محدث قمی:
شیخ عباس بن محمد بن رضا معروف به
محدث قمی (م ۱۳۵۹) از
محدثان بلندهمت
و پرکار سدة چهاردهم است. او دارای ۵۰ اثر چاپ شده است.
محدث قمی با مراجعه به بحار الانوار
و به‌رغم اذعان به جامعیت آن
تدوین کتابی فهرست‌گونه
و گزیده
بحار الانوار را ضروری دانست
و با کوششی فراوان
و دو بار مطالعه کامل آن، کتاب خود را به نام سفینة البحار فراهم آورد. افزون بر گزارشی از بحار مطالب بسیار مفیدی به قلم مولف در آن آمده است. روایات سفینة با الهام از کتاب
النهایه ابن اثیر براساس
حروف الفبا تنظیم شده است.
میزان الحکمه اثر حجة الاسلام ری شهری:
میزان الحکمه اثر حجة الاسلام ری شهری اثری است که به منظور تنظیم الفبایی
و نیز تا حدودی موضوعی روایات بحار الانوار، فراهم آمده است. هرچند مولف به کمک همکاران پژوهشی به توسعه دامنه روایات این
کتاب روی آورده است.
آثار الصادقین اثر آیة الله احسان‌بخش:
مرحوم آیة الله احسان‌بخش از عالمان معاصر با الهام از سفینة البحار
محدث قمی با مراجعه به منابع روایی فریقین، کتاب آثار الصادقین را در ۲۹ جلد به همراه ترجمه فارسی فراهم آورد. روایات این کتاب براساس حروف الفبا تنظیم شده است.
الحیاة اثر برادران حکیمی:
الحیاة مجموعه‌ای روایی است که توسط برادران حکیمی در موضوعات مختلف همچون،
علم و معرفت،
قرآن و... فراهم آمده
و تاکنون ۶ جلد از آن منتشر شده است.
ذکر مباحث علمی مفید در پایان برخی فصل‌ها با الهام از
روایات همان بخش از امتیازات این
کتاب است.
امام خمینی افزون بر استفاده
و استناد به
احادیث در آثار فقهی
و غیرفقهی، خود تالیفاتی نیز در شرح برخی از
احادیث نگاشته است از جمله:
۱-
شرح چهل حدیث: این کتاب شرح مجموعه‌ای از
احادیث اخلاقی، اعتقادی
و تفسیری است
و امام خمینی آن را باتوجه‌به ارزش حفظ چهل
حدیث در روایات با استفاده از
احادیث کافی نگاشته است
و در آغاز آن سند خود به محمد بن یعقوب کلینی را بازگو کرده است.
۲-
شرح حدیث جنود عقل و جهل: این کتاب، شرح بخشی از
حدیثی معروف از
امام صادق است که حضرت در آن، ۷۵ لشکر برای
عقل و ۷۵ لشکر برای
جهل شمرده
و کلینی آن را در
اصول کافی روایت کرده است.
۳-
التعلیقه علی الفوائد الرضویه: الفوائد الرضویه نام شرحی است که
قاضی سعید قمی بر
حدیث راس الجالوت نگاشته است
و امام خمینی که به دیدگاه‌های وی اهتمام داشته
دیدگاه‌های خود درباره محتوای کتاب را به صورت تعلیقه مطرح ساخته است.
۴-
شرح دعاء السحر: امام خمینی در سن ۲۷ سالگی شرحی به زبان عربی بر آن نگاشته است. ایشان در این کتاب، اشاره‌های متعددی به دیدگاه‌های استاد خود
شاه‌آبادی کرده
و با استناد به روایات متعددی به شرح دعای سحر پرداخته است.
۵-
بدایع الدرر فی قاعده نفی الضرر: قاعده لاضرر که مبتنی بر
حدیث مشهور
و متواتر «لاضرر ولا ضرار» از
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است
و بنابر نظر مشهور فقها مقصود از آن نفی حکم ضروری است. امام خمینی بر عربی شرحی بر آن نوشته
و دیدگاه خاص خود را بیان کرده
و بنام بدائع الدرر فی قاعده نفی الضرر تالیف کرده است.
•
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «جوامع حدیثی شیعه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۲/۱۷. •
دانشنامه امام خمینی ، تهران،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، ۱۴۰۰ شمسی.
