• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جهت قضیه حملیه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


جهت قضیه حملیه یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به معنای صورت ذهنی یا لفظ دال بر کیفیت نسبت محمول به موضوع در قضیه حملیه است.


در قضیه حملیه، هر محمولی با موضوعش نسبتی دارد که یا به صورت وجوب است (مثل رابطه میان انسان و حیوان در قضیه انسان حیوان است) یا امکان (به معنای خاص، مثل رابطه میان انسان و نویسنده در قضیه انسان نویسنده است) و یا امتناع (مثل رابطه میان انسان و سنگ در قضیه انسان سنگ است).
این کیفیت نسبت نفس‌الامری را «ماده قضیه»،
[۱] سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة، ص۲۵۹.    
و وقتی کیفیت نسبت واقعیِ موجود بین موضوع و محمول، لحاظ شود و در ذهن نقش بندد و یا حتی در لفظ و کتابت اظهار شود، این لفظ یا صورت ذهنی را که بیانگر کیفیت نسبت در قضیه لفظیه یا ذهنیه است «جهت قضیه» گویند. البته اگر جهت لحاظ شده، مطابق کیفیت نسبت واقعی بود صادق و در غیر این صورت، کاذب خواهد بود.
[۲] مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۶۶.
[۳] فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال ‌المیزان، ص۵۲-۵۹.


از آنجا که جهت، تابع ماده است وجود سه جهت وجوب، امکان خاص و امتناع، امری بدیهی و اصول کیفیت‌ها همین سه اصل است،
[۴] علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، ص۶۲.    
اما چون این سه، پاسخ‌گوی تمام نیازهای علوم و محاورات نیست، کیفیات فرعی دیگری مانند دوام، امکان عام و فعلیت را نیز بدان افزوده‌اند، زیرا گاهی فقط در صدد بیان دوام محمولیم و نه اثبات اینکه آیا برای موضوع ضروری الوجود هم است یا نه، چنان‌که گاهی نیز تنها در پی آن هستیم که محال‌ نبودن آن را ثابت کنیم و به تحقق یا ضرورت و یا دوام آن کاری نداریم و گاهی می‌خواهیم فعلیتِ نسبت بین محمول و موضوع در احد ازمنه ثلاثه را نشان دهیم بدون مقید شدن به یکی از جهات ضرورت، امکان و امتناع، که در این صورت هر چند قضیه دارای هیچ یک از جهات سه‌گانه نیست، اما به این دلیل که اشاره به فعلیت نسبت دارد (در برابر قضیه ممکنه که می‌تواند هرگز به فعلیت نرسد) از این جهت با تسامح آن را از جهات شمرده‌اند.
[۵] مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۳۰۹.    
امکانی که قسیم وجوب و امتناع است امکان خاص (سلب دو ضرورت) است. امکان خاص، غیر از امکان عام (سلب ضرورت مقابل) است که آن نیز از جمله جهات است.
[۶] مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۳۲۸.    


جهات در قضایای بسیطه عبارت‌اند از:
۱. ضرورت ازلی: ضرورت مطلق در قضیه ضروریه ازلیه؛
۲. ضرورت ذاتی: ضرورت مشروط به ذات موضوع در قضیه ضروریه مطلقه یا ضروریه ذاتیه؛
۳. ضرورت وصفی: ضرورت مشروط به وصف موضوع در قضیه مشروطه عامه؛
۴. ضرورت وقتی معین: ضرورت مشروط به وقت معین در قضیه وقتیه مطلقه؛
۵. ضرورت وقتی نامعین: ضرورت مشروط به وقت نامعین در قضیه منتشره عامه؛
۶. ضرورت به شرط محمول: ضرورت مشروط به وجود محمول در قضیه ضروریه به شرط محمول؛
۷. دوام ازلی: دوام مطلق در قضیه ضروریه ازلیه؛
۸. دوام ذاتی: دوام مشروط به ذات موضوع در قضیه دائمه مطلقه؛
۹. دوام وصفی: دوام مشروط به وصف موضوع در قضیه عرفیه عامه؛
۱۰. دوام وقتی: دوام مشروط به وقت معین در قضیه سرمدیه وقتیه یا دائمه وقتیه؛
۱۱. فعلیت ذاتی: در قضیه مطلقه عامه؛
۱۲. فعلیت وصفی: در قضیه حینیه مطلقه؛
۱۳. فعلیت وقتی: در قضیه فعلیه وقتیه؛
۱۴. امکان عام ذاتی: در قضیه ممکنه؛
۱۵. امکان عام وصفی: در قضیه ممکنه؛
۱۶. امکان عام وقتی: در قضیه ممکنه.
[۷] گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۱۱۵-۱۲۴.


قضیه موجهه مرکبه از دو قضیه ترکیب شده است که یکی از آنها در جزء اول با عبارت صریح بیان شده است (چه موجبه باشد و چه سالبه و به اعتبار همین قضیه مصرَّح، کل قضیه، موجبه یا سالبه نامیده می‌شود) و دومی در کیف، مخالف قضیه اول و در کمّ، موافق آن است و با عبارت صریح در قضیه ذکر نشده است، بلکه با الفاظ «لادوام» و «لاضرورت» به آن اشاره شده است. فقط هنگامی به قضیه مرکبه نیاز می‌شود که قضیه موجبه عامه‌ای به کار برده شود که محتمل ضرورت و لا ضرورت و یا دوام و لادوام باشد. در این حالت برای بیان عدم ضرورت و عدم دوام آن، یکی از الفاظ «لادوام» و «لاضرورت» به قضیه افزوده می‌شود. با توجه به اینکه هر یک از «لادوام» و «لاضرورت» به دو قسم ذاتی و وصفی منقسم می‌شوند، چهار جهت «لادوام ذاتی»، «لادوام وصفی»، «لاضرورت ذاتی» و «لاضرورت وصفی» در قضایای مرکبه بر جهات مذکور در قضایای بسیطه اضافه می‌شود.
[۸] خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۶۲-۶۳.
[۹] مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۷۷.


در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:

• گرامی، محمدعلی، منطق مقارن.
• خوانساری، محمد، منطق صوری.
• فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال‌ المیزان.
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
• سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة.    
• حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید.    
• مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.    

۱. ↑ سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة، ص۲۵۹.    
۲. ↑ مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۶۶.
۳. ↑ فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال ‌المیزان، ص۵۲-۵۹.
۴. ↑ علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، ص۶۲.    
۵. ↑ مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۳۰۹.    
۶. ↑ مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۳۲۸.    
۷. ↑ گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۱۱۵-۱۲۴.
۸. ↑ خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۶۲-۶۳.
۹. ↑ مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۷۷.


پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «جهت قضیه حملیه»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۱۶.    




جعبه ابزار