تفاسیر قرن پنجم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفاسیر
قرن پنجم چهارده مورد می‌باشد، از جمله آنان کتاب
سید رضی،
سید مرتضی،
شیخ مفید،
ابوعلی سینا،
دیلمی و .... می‌باشد.
تلخیص البیان عن مجازات القرآن اثـر ابـوالـحسن محمد (۳۵۹ - ۴۰۶ ق) فرزند ابواحمد الحسین از نوادگان
ابراهیم مجاب فرزند
امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) معروف به
شریف رضی از بزرگان
شیعه و ائمه ادب و جامع کتاب گران قدر
نهج البلاغه (شریف رضی). تفسیر مورد بحث در یک جلد به
زبان عربی در
تفسیر آیات
قرآن کریم مخصوصا واژه‌ها و عبارات و تعبیرات مجازی و کنایی و استعاری است.
نخستین شخصی که نسخه این تفسیر را معرفی نمود
علامه نوری (م ۱۳۲۰ ق) بود که چند برگ آن را مشاهده کرده بود.
شیخ آقابزرگ تهرانی در
الذریعه به نقل از تکمله
سید حسن صدر به این مساله اشاره دارد.
سـپـس نسخه کهن و بسیار قدیمی متعلق به
قرن ششم هجری جزء مخطوطات کتابخانه اهدائی سید محمد مشکوة به دانشگاه
تهران شناسائی گردید.
که از آغاز آن افتادگی دارد که به همان کیفیت و عینا در سال ۱۳۷۲ ق در تهران به طبع رسید.
سپس نسخه کامل متعلق به قرن سیزدهم هجری در
عراق به دست آمد و مجددا به طور کامل در سال ۱۳۷۵ ق در چاپخانه المعارف
بغداد و مجددا در
بیروت به طبع رسید.
سه تفسیر دیگر اثر مرحوم شریف رضی ذکر شده است که عبارتند از:
۱) حقائق التاویل فی متشابه التنزیل، تفسیری است که به نظر شیخ آقابزرگ تهرانی بزرگتر از
تفسیر تبیان شیخ طوسی و فعلا چـنـد نـسخه از مجلد پنجم آن در کتابخانه‌های
ایران و عراق موجود است که نسخه
آستان قدس رضوی بـه شـماره ۱۳۲۰ از همه قدیمی‌تر است و این نسخه نزد مصنف آن خوانده شده و به خط شـریـف رضـی چـنـین نوشته شده است : قری
علی هذا الجزء من اوله الی آخره و صح الا ما اغفل القاری من تصحیحه و فی شعبان من سنة اثنتین و اربعمائة (۴۰۲). این نسخه در ۱۹۳۶ م در
نجف اشرف به چاپ رسیده است.
۲) مجازات القرآن، که مؤلف بزرگوار آن در کتاب دیگر خود به نام (المجازات النبویه) یا (مجازات الاثار الوارده عن رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)) از این تفسیر بسیار نقل نموده است.
و
ابن خلکان در
وفیات الاعیان در وصف آن شرحی بیان داشته و تبحر مؤلف آن را در
نحو و
لغت ستوده است. ولی اکنون نسخه‌ای از آن در دست نیست.
۳) معانی القرآن، تفسیری بوده در معانی بدیع آیات قرآنی که مورد توجه
ابن شهر آشوب در
معالم العلماء و ابن خلکان در وفیات الاعیان
قرار گرفته و از این تفسیر با وصف (یتعذر وجود مثله) یاد کرده‌اند و فعلا وجود ندارد.
الناسخ و المنسوخ اثـر
ابوالقاسم هبة اللّه (م ۴۱۰ ق) فرزند
سلامة بن نصر ضریر مقعری نحوی بغدادی از مفسران و اکابر
قراء شیعه.
و
خطیب بغدادی (م ۴۳۶ ق) می‌گوید کان من احفظ الناس لتفسیر القرآن.
این تفسیر در ۲۰۱ موضوع بحث کرده است و از چندین
تفسیر بهره گرفته شده است. کارل بروکلمان در ادب العربی این تفسیر را معرفی کرده است.
نـسـخـه هـای این تفسیر در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی ایران و
مصر و
اروپا موجود است که نسخه‌های آستان قدس رضوی (شماره ۱۴۲۶) و
بریطانیا (۱۲۹) و
پاریس (۷۶۰) و
برلین و
قاهره از آن جمله‌اند.
ایـن تفسیر در سال ۱۳۱۵ ق در حاشیه اسباب النزول واحدی در مصر به چاپ رسیده و در بیروت تجدید چاپ شده است.
تفسیر دیگری به نام تفسیر ابن سلامة از این مفسر ذکر شده که موجود نیست.
تفسیر
المظفر اثـر
شیخ ابوالفرج مظفر (ح ۳۱۰ - ح ۴۱۰ ق) فرزند
علی بن الحسین حمدانی قزوینی از شیوخ
امامیه و سفرای
حضرت حجت بن الحسن (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در
قزوین.
تفسیر مورد بحث در یک جلد به
زبان عربی و به شیوه روائی است.
گویا نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه خصوصی
هندوستان مشاهده شده است.
سید اعجاز حسین کنتوری (م ۱۲۸۶ ق) در
کشف الحجب آن را ضبط کرده ولی محل نسخه را معرفی نکرده است.
آیات النازله فی امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)
تفسیر امامة امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) من القرآن اثـر ابـوعـبـداللّه (م ۴۱۳ ق) فرزند محمد
بن نعمان معروف به
شیخ مفید از ائمه حدیث و شیوخ متکلمین امامیه و رئیس مطلق
شیعه در عصر خویش.
سید محسن امین عاملی ۵۶ نفر از مشایخ و ۱۹۵ عنوان از مؤلفات وی را نام برده از جمله تفسیر مذکور است.
ابوالعباس نجاشی شاگرد وی این تفسیر را از مفسر روایت می‌نماید.
تفسیر
آیات قرآن کریم که دلالت بر
امامت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) دارد مورد بحث و تفسیر قرار گرفته است.
نـسخه‌ای از این تفسیر نزد
سید ابن طاووس موجود بود و آن را بر اولاد خویش
وقف نموده و تمام آن را در کـتـاب خـود (
سعد السعود النفوس منضود) در باب دوم فصل اهل البیت و امامت نقل کرده است.
تـفـسـیـرهـای دیـگری از مؤلفات شیخ مفید نام برده‌اند که هیچیک از آنها موجود نیست و فقط روایاتی در کتب حدیث و
رجال از آنها نقل شده و آنها عبارتند از:
۱) البیان فی تالیف القرآن.
۲) البیان فی علوم القرآن.
۳) تفسیر الکلام فی دلائل القرآن.
۴) اعجاز القرآن، که در وجوه قرآن است و اکثر کتب
شیعه و
سنی از آن یاد کرده‌اند.
۵) الکلام فی حدیث القرآن.
۶) الکلام فی وجوه اعجاز القرآن.
۷) النصرة فی فضل القرآن.
۸) فی تاویل قوله
تعالی فاسئلوا اهل الذکر، در بیان و توضیح آیه مذکور که در دو سوره قرآن آمده است.
الکشف و البیان عن تفسیر القرآن (تفسیر ثعلبی) اثـر ابـواسـحاق احمد (م ۴۲۷ ق) فرزند ابراهیم نیشابوری معروف به
ثعالبی یا ثعلبی
ادیب نحوی لغوی محدث مقری، متکلم، خطیب و از فقهای زمان خود.
ثعالبی تفسیر خود را به شیوه روائی تالیف نموده است و شامل جمله‌ای از اشارات و معانی لطیف و اعراب کلمات و وجوه قرائات و همچنین اخبار و روایاتت امامیه و فضائل خاندان
عصمت و
طهارت (علیه‌السّلام) است. بدین جهت از منابع مهم
مفسران شیعه بوده است.
چنانکه
علامه مجلسی این تفسیر را یکی از مصادر
بحارالانوار خود قرار داده است. و نیز حدیث معروف من مات
علی حب آل محمد را از همان تفسیر روایت می‌کنند.
امـروزه چـنـدیـن نـسخه نفیس از این تفسیر در کتابخانه‌های مختلف جهان معرفی می‌کنند که کـهن‌ترین این نسخه‌ها نسخه
ملا محمد صالح برغانی حائری است که تمامی فضائل و
روایات این تفسیر در حق خاندان عصمت و طهارت را در تفسیر خود
کنزالعرفان نقل نموده است.
و از دیـگـر نـسخه‌های آن نسخه کتابخانه موزه بریطانیا به شماره ۸۲۱ و
واتیکان به شماره ۱۳۹۴ است. همچنین نسخه‌ای در کتابخانه مرکزی
آستان قدس رضوی به شماره ۱۲۴۲ محفوظ است. و نـیـز ایـن تفسیر توسط ابوبکر محمد
بن الولید طرطوشی معروف به
ابن ابی الدقه تلخیص شده است.
دو تـفـسیر دیگر برای ابواسحق احمد ثعالبی ذکر کرده‌اند که عبارتند از:
۱) تفسیر ثعالبی، تفسیر مـزبـور در یـک جـلد به شیوه روائی تدوین یافته که یک نسخه از آن نزد
سید بن طاووس موجود بوده و در کتاب سعدالسعود خود از آن بسیار نقل کرده است.
۲)
عرایس المجالس، در شرح قص قرآن و به
زبان عربی است که در چند مجلس و هر مجلس در چند باب ترتیب یافته است.
از‌ایـن تـفـسیر نسخه‌های قدیمی‌در کتابخانه دانشگاه
تهران (شماره ۸۳) و در کتابخانه آستان قدس رضوی (شماره ۴۱۴۴) موجود است.
چاپ و نشر این تفسیر نخست در بولاق سپس در بمبئی و
مصر و
بیروت بارها انجام شده است.
تفسیر ابن سینا (تفسیر الرئیس ابوعلی سینا)، اثـر ابوعلی الحسین (۳۷۰ - ۴۲۸ ق) فرزند عبداللّه معروف به
شیخ الرئیس و ابن سینا فیلسوف و پزشک نامدار
مسلمان (ابن سینا). تـفـسـیـرهای کوچک او که به شیوه حکمی و فلسفی نگاشته شده است و تا عصر حاضر از گزند حوادث روزگار در امان مانده است، بحث در چند سوره نسبتا کوچک
قرآن کریم است.
کـهـن‌ترین نسخه شناخته شده تفسیر او در کتابخانه موقوفه شیخ محمد صالح برغانی حائری در
کربلا اسـت که شامل:
۱) النیروزیة فی معانی الحروف الهجائیة: ابن سینا در این تفسیر به معنی حروف هجائیه اوائل بعضی سور
قرآن کریم و کشف اسرار و حل غوامض آن پرداخته است و آن را به عنوان تحفه
عید نوروز به امین ابی بکر محمد
بن عبداللّه (عبیداللّه) اهدا کرده است و مرتب بر سه فصل می‌باشد
الف) ترتیب الموجودات و خاصیة کل مرتبة منها.
ب) کیفیة الحروف و دلالتها.
ج) دلالـة حـروف اوائل السور فی القرآن و نیز نسخه‌ای به شماره ۵۹۴۵ در کتابخانه آستان قدس رضوی محفوظ است و ضمن نه رسائل دیگر در بمبئی به سال ۱۳۱۸ ق تحت عنوان (تسع الرسائل) به اهتمام ملک الکتاب شیرازی چاپ اول گردیده است.
۲) تفسیر المعوذتین ضمن
سوره الناس و
سوره الفلق که در دهلی و در
مصر چاپ گردیده است.
۳) تـفسیر
سوره الاخلاص.
سورة التوحید نسخه مورخه ۷۴۳ ق را که ملحق به آخر
تفسیر جوامع الجامع طبرسی بوده، و دو نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی محفوظ است و مکررا چاپ شده است.
۴) تفسیر
سوره الحمد در مصر به اهتمام محیی الدین صبری الکردی در مجموعه‌ای که شامل ۱۸ رساله است تحت عنوان جامع البدایع چاپ گردیده است.
۵) تفسیر
سوره الفلق. دو نسخه خطی آن در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است و ضمن تفسیر سوره‌های الناس و
المعوذتین در
تهران و دهلی و
قاهره به طبع رسیده است. و ضمیمه شرح الهدایة نیز چاپ شده است.
۶) تفسیر سوره الناس نسخه خطی آن در کتابخانه آستان قدس رضوی ضمن سوره الفلق و تفسیر المعوذتین محفوظ است و در دهلی و قاهره و تهران چاپ سنگی شده و مجددا ضمن شرح الهدایة
ملاصدرا شیرازی چاپ گردیده است.
۷) تفسیر
سوره الاعلی دو نسخه خطی در کتابخانه آستان قدس رضوی محفوظ است.
شیخ آقابزرگ تهرانی در
الذریعة می‌نویسد نسخه تفسیر سوره الاعلی و تفسیر سوره الاخلاص و تـفـسـیـر الـمعوذتین، به خط محمود تبریزی، شاگرد میر صدرالدین دشتکی، در کتابخانه سیدنصراللّه تقوی در تهران محفوظ است.
۸) تـفـسـیـر آیه ثم استوی الی السماء (آیه ۱۰ سوره حم السجده)
ضمن تفسیر سوره الناس و تـفسیر سوره الفلق در مجموعة الرسائل در تهران به سال ۱۳۱۳ ق، چاپ سنگی به خط عبدالکریم شیرازی چاپ شده است و همچنین در حاشیه کتاب شرح الهدایة ملاصدرا شیرازی تجدید طبع گردیده است.
۹) تفسیر
آیه دخان ضمن آیه استوی الی السماء ضمن مجموعة الرسائل که شامل ۱۶ رساله است در تهران چاپ سنگی گردیده است. تـاویل الایات. تفسیر اثبات النبوة و تاویل ما فی کلمات الانبیاء من الرموز، اثر شیخ الرئیس ابوعلی سـینا شامل تاویل چند
آیه از
آیات [[قرآن کریم]: آیه نور. آیه
علی العرش استوی. تاویل الملک. تاویل لـثواب و العقاب. تاویل آیات الجنة و ابوابها الثمانیة. تاویل آیات النار و ابوابها السبعه. تاویل التسعة عشر.
ابـن سـیـنـا بـا مشرب فلسفی خود به شیوه کلامی‌به بیان شرح و تاویل رموز
وحی و تفسیر آیات مذکور پرداخته است. نـسـخـه‌ایـن تفسیر ضمن مجموعه‌ای از رسائل وی در کتابخانه شیخ‌هادی آل کاشف الغطاء در نجف محفوظ است. (الذریعة، تحت عناوین فـوق.)
کفایة التفسیر اثـر
ابوعبداللّه اسماعیل (۳۶۱ - ۴۳۰ ق) فرزند احمد
بن عبداللّه الضریر حیری نیشابوری، از مفسران و علمای عصر خود.
مـفسر از شاگردان
ابوالعباس انماطی و
مخلدی و
ابی هیثم و دیگران و از مشایخ
خطیب بغدادی بوده است. صاحب
تاریخ نیشابور مفسر را از طبقه دوم محدثان یاد کرده است. مفسر تفسیر خود را به شیوه روائی تالیف نموده است.
نـسـخه‌ای نفیس از این تفسیر از اوائل
سوره مریم تا آخر
سوره یس به
خط نسخ در سال ۵۰۶ ق به خط احمد
بن حسین
بن نعمة اللّه نگاشته شده و از مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوی است (شماره ۱۳۷۷).
تفسیر النور المشتعل یا ما نزل من القرآن فی
علی (علیه‌السّلام) اثـر حـافـط ابـونـعـیـم احـمد (۳۳۴ یا ۳۳۶ - ۴۳۰ ق) فرزند عبداللّه
بن احمد معروف به
ابونعیم اصفهانی از اعاظم علمای
اسلام و ثقات حفاظ حدیث و مشاهیر مورخان که مورد وثوق فریقین بوده است. او سر سلسله خاندان قدیمی و معروف
مجلسی در
اصفهان است (آل مجلسی). تـفسیر ما نزل من القرآن را مورخین در شرح حال مفسر یاد کرده‌اند و نیز جمعی از محدثان آن را روایت می‌کنند و قسمت‌هائی از آن را در تفسیرهای خویش نقل کرده‌اند.
نـسـخـه‌ای از این تفسیر تا مطلع
قرن هفتم هجری در دست بوده و ابوحسین یحیی (م ۶۰۰ ق) مـعـروف بـه
ابن بطریق نسخه‌ای از آن را در اختیار داشته و در تفسیر خویش
خصائص الوحی المبین آنچه را که لازم دیده و می‌خواسته نقل نموده است. ولی در فهرست‌های چاپی کتابخانه‌های امروزی از این تفسیر یاد نشده است.
مـحـقـق مـعـاصر شیخ محمدباقر محمودی آنچه را که ابن بطریق در خصائص الوحی المبین از بـخـشـی از تـفـسـیر ما نزل من القرآن فی
علی (علیه‌السّلام) ابونعیم اصفهانی استخراج نموده و در کتاب خاصی تحت عنوان النور المشتعل من کتاب ما نزل من القرآن فی
علی (علیه‌السّلام) آورده است در سیصد و شـش صـفـحـه بـه قطع وزیری به سال ۱۴۰۶ ق توسط وزارت ارشاد اسلامی در
تهران به چاپ رسانده است. ( تفسیر النور المشتعل من کتاب ما نزل من القرآن فی
علی (علیه‌السّلام).)
غررالفرائد و دررالقلائد (تفسیر شریف المرتضی) اثـر عـلـم الـهـدی
سید مرتضی یا شریف مرتضی، ابوالقاسم
علی (۳۵۵ - ۴۳۶ ق) فرزند ابواحمد الحسین موسوی از نواده‌های
ابراهیم مجاب فرزند
امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) از اعاظم علمای
شیعه و شیخ طائفه
امامیه و نقیب
علویان.
ابن عماد حنبلی از وی به عنوان نقیب طالبان و رئیس شیعه در
عراق یاد می‌کند.
کـتـاب غـررالـفرائد و دررالقلائد بر اساس مجلس به مجلس تالیف گشته است که بخشی از این کـتـاب در تـفـسـیـر
آیات قرآن کریم و توضیح مشکلات آیات و تاویل و
تفسیر قرآن کریم و شرح احادیث معضله است.
سید اعجاز حسین هندی کنتوری در کتاب خود کشف الحجب به نقل از
سید سعید گانپوری مـی نـویـسـد که سید شریف مرتضی این کتاب را در راه
حجاز بر شاگردان خود املاء کرده و لذا مراعات تنظیم و ترتیب در این کتاب نشده است.
یـکـی از شیوخ مصر درباره این کتاب می‌گوید من در کتاب غررالفرائد و دررالقلائد به مسائلی برخورد کرده‌ام که هرگز در کتب
سیبوبه و سایرین ندیده‌ام.
شیخ آقابزرگ تهرانی در
الذریعة می‌نویسد این کتاب به نامهای مختلفی
شهرت دارد از جمله الامالی، تفسیر شریف مرتضی، مجالس التاویلات، مجالس کشف الیات، مجالس الشریف المرتضی. ین کتاب نفیس دارای هشتاد مجلس درس است.
محمد ابوالفضل ابراهیم در سال ۱۳۷۳ ق، ص۱۴۵۴ م این کتاب را تحت عنوان امالی المرتضی تحقیق و در مصر توسط دار احیاء الکتب العربیه در دو مجلد به چاپ رسانده است و مکررا افست گردیده و آخرین افست توسط کتابخانه مرعشی
قم به عمل آمده است. گفتنی است که نزدیک به نیمی از امالی در تفسیر و شرح آیات دشوار قرآنی است.
تـفاسیر دیگری از علم الهدی شریف مرتضی نام برده‌اند که آنها عبارتند از:
۱) المحکم و المتشابه، شریف مرتضی عمده گفته‌های خود را در این تفسیر از نوشته‌های نعمانی معروف به
ابو زینب اخذ کرده است.
حر عاملی و
شیخ یوسف بحرانی نوشته‌اند که تفسیر المحکم و المتشابه رساله‌ای است که کلیه آن منقول از تفسیر نعمانی است.
مرحوم مجلسی در
بحارالانوار درباره این تفسیر بدون ذکر نام علم الهدی می‌نویسد: (باب ماورد عن امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) فی اصناف آیات القرآن و انواعها و تفسیر آیاته بروایة النعمانی و هی منفردة مدونة کثیر الفوائد نذکرها من فاتحتها الی خاتمتها). این تفسیر در ۱۳۱۲ ق در تهران چاپ سنگی شده است.
۲) الـمـوضـح عـن وجه اعجاز القرآن، که نامهای دیگر آن الصرفة فی اعجاز القرآن یا المعرفة فی اعجاز القرآن ذکر شده است. سـید مرتضی در این تفسیر نظری بر رد گفته‌های
فرقه حشویه داشته و آن را درباره
اعجاز قرآن کریم و کلمات آن و وجهه ادبی قرآن نگاشته است که فعلا نسخه‌ای از آن در دست نیست.
۳) تفسیر سورة الحمد، یا تفسیر
سوره فاتحه، این تفسیر شامل سوره فاتحه و قسمتی از
سوره بقره و نیز
آیات ۱۵۱
سوره انعام و ۷۰
سوره اسراء و ۹۳
سوره مائده می‌باشد ولی موجود نیست. ( مـقـدمه دیوان شریف مرتضی، مقدمه امالی المرتضی. )
التحصیل فی مختصر التفصیل از
ابوالعباس احمد (م ۴۴۰ ق) فرزند عمار مهدوی تمیمی مقری اندلسی از
مفسران شیعه و نحویان و قراء.
مـفـسـر اصـلا از شهر مهدیه قیروان که بدست المهدی خلیفه فاطمی(۲۹۷ - ۳۲۲ ق) تاسیس گردید و مرکز
اسماعیلیه بود می‌باشد. تفسیر بزرگ وی به نام التفصیل الجامع لعلوم التنزیل در‌اندلس شهرت عظیم و رواج زیادی یافت.
ایـن امـر باعث گردید به خاطر
تشیع مفسر جمعی از مخالفین او نزد حاکم اندلسی از وی سعایت کرده و گفتند این تفسیر از آن ابوالعباس نیست و از دیگری می‌باشد که به خود نسبت داده است. حـاکـم انـدلـسی آن تفسیر را از وی گرفت و از مفسر خواست که مجددا تفسیر دیگری را تالیف نـمـاید او مشغول تالیف تفسیر التحصیل فی مختصر التفصیل گردید که در واقع مختصر تفسیر بزرگ اوست.
شـیـوه مـفـسـر در این تفسیر پس از ذکر
آیات قرآن کریم، به معنی و تفسیر کلمات و آیات و ذکر متشابه و بعد قراءات و اعراب کلمات قرآن کریم می‌پردازد.
و تفسیری است نافع و اکثر مورخان آن را ستوده‌اند و
طبقات المفسرین از این تفسیر به نیکی نام برده و آن را از تفاسیر مهم و محققانه به شمار آورده‌اند.
نـسـخـه‌های نفیس و متعددی امروزه از این تفسیر در کتابخانه‌های عمومی‌و خصوصی محفوظ می‌باشد از جمله نفیس‌ترین نسخه آن در کتابخانه الرباط به شماره ۸۹ محفوظ است. کـه نـسـخـه‌ای قدیمی و سالم می‌باشد و نیز مجلد چهارم آن در کتابخانه دارالکتب مصر و دیگر کتابخانه‌هاست.
مـفـسـر دارای آثـار قـرآن پژوهی دیگر نیز هست از جمله الهدایة فی القراءآت السبع. التیسیر فی القراءآت.
تفسیر ابوالفتح دیلمی (تفسیر القرآن الکریم) اثـر امام
ابوالفتح الناصر (شهید ۴۴۴ ق) فرزند حسن
بن محمد از احفاد
امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) معروف به
دیلمی از مشاهیر ائمه
زیدیه. تفسیر مورد بحث به
زبان عربی در چهار جلد بزرگ شامل تفسیر تمام
قرآن کریم به شیوه روائی و کلامی‌است.
مفسر پس از ذکر آیات به شرح و تفسیر و بیان غرائب آنها می‌پردازد.
جلد اول و دوم این تفسیر مکتوب به سال ۱۰۴۶ ق، به شماره ۸۹ در کتابخانه الجامع الکبیر
صنعاء موجود است.
دو تفسیر دیگر از ابوالفتح الناصر دیلمی ذکر کرده‌اند به شرح ذیل:
۱) العهد الاکید فی تفسیر قرآن المجید، که به شیوه روائی و کلامی‌نوشته شده است.
۲) البرهان فی تفسیر غریب القرآن، که آن نیز به شیوه روائی و کلامی‌تدوین گردیده است.
از هر دو تفسیر فوق گویا نسخه‌هائی در کتابخانه‌های خصوصی
یمن مشاهده شده است.
التبیان فی تفسیر القرآن اثـر شـیخ ابوجعفر محمد (خراسان ۳۸۵ - نجف ۴۶۰ ق) فرزند
حسن بن علی طوسی معروف به شـیـخ الـطائفه و
شیخ طوسی از ارکان طائفه
جعفریه و ائمه
مفسران امامیه ( آل شیخ طوسی، شیخ طوسی محمد
بن حسن). تـفسیر مورد بحث در ده جلد به زبان عربی شامل تفسیر قرآن کریم از آغاز تا انجام است و نیز این نـخـسـتـیـن تـفسیر معتبر و مفصل شیعی است که در آن تمام علوم قرآن مجید را یکجا جمع و گـردآوری نـمـوده اسـت کـه شـامـل قرائت و اعراب و اسباب نزول و معانی مختلفه و قص و اعتقادات دینی و
ناسخ و منسوخ و وجوه ادبی و نقل روایات و احادیث از
ائمه معصومین (علیه‌السّلام) و
فقه و
حکمت و
عرفان و
کلام و بحث‌های تاریخی و همچنین نقل شواهد شعری که هنگام تفسیر آیه از شعرای
جاهلیت و صدر
اسلام و قرون بعدی استناد کرده و از مسائل عقلی نیز بهره بسیار گرفته است.
و بـا بحث‌های لغوی و نحوی اقوال نحویان معروف را چون
ابوعلی فارسی و خلیل و
زجاج و
مبرد و
سیبویه و
ثعلب را نقادانه نقل می‌کند و در فصل قراءآت با ذکر آراء قراء چون کسائی و
اعمش و عاصم و حمزه و حفص نظر خویش را بیان نموده و به داوری می‌پردازد.
ایـن تـفـسیر به ترتیب
سوره‌های قرآن کریم از
سوره الحمد آغاز شده و تا
سوره الناس در ده جلد پایان یافته است.
مفسر در آغاز هر سوره نام آن و علت تسمیه سوره را بیان می‌نماید.
سپس
مکی یا
مدنی بودن آن را یاد می‌کند و چنانچه ناسخ و منسوخ یا نکته مهم دیگری درباره آن لازم بـاشـد شـرح مـی دهد و بعد آیات قرآن کریم را یکایک ذکر نموده و به تفسیر و شرح قرائت و معانی واژه‌ها با شاهد آوردن از اشعار عربی و جنبه دستوری و نحوی و صرفی با استدلال به گفته بـزرگـان و سـپس به شرح و تفسیر معنی کلی آیه با نقل نظرات مفسران فریقین
سنی و
شیعه و گـاهـی رد و ایرادها و حل مشکلات بر مبنای افکار استوار خویش و مشرب اصولی و
اجتهاد خود می‌پردازد.
و از مشهورترین مفسران فریقین سنی و شیعه مانند:
ابن عباس،
مجاهد،
عبداللّه بن مسعود،
سعید بن جبیر،
قتاده،
ضحاک بن مزاحم،
اسماعیل سدی،
علی بن عیسی رمانی،
عطاء بن ابی رباح،
یحیی بن زیاد فراء،
حسن بصری، ابوعلی
محمد بن عبدالوهاب جبائی،
ابراهیم زجاج، ابوالقاسم
عبداللّه بن احمد بلخی،
عبدالرحمن بن زید،
ربیع بن انس،
ابوعبید جراح،
عامر بن عبداللّه،
محمد بن جریر طبری، رفیع
بن مهران
ابوالعالیه،
عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریج و غیره نقل قول می‌نماید.
بهاءالدین خرمشاهی در مقاله خود به کنگره جهانی هزاره
شیخ مفید درباره این تفسیر چنین یاد کرده است:
تفسیر تبیان یکی از تفاسیر عمده قرآن و یکی از سه چهار تفسیر مهم و قدیم شیعه به شـمـار مـی آیـد و بعد به شرح حال مفسر می‌پردازد و گفتار امین الاسلام
شیخ طبرسی را نقل می‌کند و سپس به شرح شیوه و سبک این تفسیر می‌پردازد که عبارتند از:
۱) در نقل شواهد شعری بـر خـلاف طـبـری انـتـقادی عمل می‌کند و هر شعری را به صرف اینکه سروده شاعری از عصر جـاهلیت است قابل استناد نمی‌داند و اصولا به شعرای صدر اول اسلام و قرون بعدی بیشتر اعتناء دارد.
۲) در نـقـل احـادیـث نـیـز محتاط‌تر از طبری است و نقل بدون نقد کمتر دارد و منقولات همه مفسران
صحابه یا صحابه و
تابعینی را که احادیث تفسیری دارند به دیده صحت و اعتبار نمی‌نگرد و اقـوال کـسـانی چون
ابوصالح و
سدی و
کلبی و
ابن کیسان و
ابن اسحاق را نمی‌پذیرد و حتی در قبول بعضی از احادیث ابن عباس تردید دارد و به جای احادیث بسیاری از صحابه احادیث مروی از
ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) را مناط اعتبار و عمل می‌داند.
۳) تـفـسـیر او بیش از تفسیر طبری جنبه عقلی دارد چنان که به ابوعلی جبائی که در تفسیر آیه بیست و دوم از
سوره بقره « الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الارْضَ فِرَاشًا»
می‌گوید
زمین گسترده و صاف و غیر کـروی اسـت ایراد می‌گیرد و با قاطعیت سخن از کرویت زمین سخن می‌گوید (البته گفتنی است که حکمای
یونان باستان از جمله
فیثاغورس به کرویت زمین پی برده بودند ولی اثبات علم ی‌آن در قرون بعد انجام گرفت).
۴) بـه بـحـث هـای لـغـوی و نحوی اهمیت می‌دهد و اقوال نحویان بزرگی چون
سیبویه، خلیل، ابوعمرو
کسائی، قطروب،
فراء،
اصمعی، ثعلب، مبرد، زجاج و ابوعلی فارسی را نقادانه نقل می‌کند.
۵) به اختلاف قراءآت و نقد آنها نیز اهمیت می‌دهد و غالبا آراء عاصم، کسائی خلف، حمزه، اعمش، نافع و حفص را نقادانه نقل و درباره آنها داوری می‌کند.
۶) در ایـن تـفـسیر بحث‌های کلامی ورود بر مخالفان از جمله
وعیدیه،
تناسخیه،
حشویه خوارج،
مشبهه،
مرجئه،
معتزله و غلاة بسیار است.
امـروزه از‌ایـن تـفـسیر نسخه‌های نفیس و کهن بسیاری در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی در دست می‌باشد.
این تفسیر نخست در سالهای ۱۳۶۰ - ۱۳۶۵ ق در دو مجلد رحلی در
تهران چاپ سنگی گردید.
سـپس در
نجف اشرف بین سالهای ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۳ ق با مقدمه مفصل
شیخ آقابزرگ تهرانی در ده جـلـد بـه قـطـع وزیری مجدد طبع گشت و بعد در
بیروت توسط دار احیاء التراث العربی مکررا افست گردیده است. الـتـبـیان فی تفسیر القرآن.
تفسیر ابویعلی جعفری (تفسیر جعفری) از
شریف ابویعلی (م ۴۶۳ ق) فرزند
حسن بن حمزه جعفری طالبی از علمای
امامیه و از مشایخ اجازات.
ابـویـعـلـی دامـاد اسـتادش
شیخ مفید بود و پس از وفات استاد ریاست
شیعه امامیه به او منتهی گردید و نیز
غسل استاد دیگرش علم الهدی با وی بود.
مـفـسـر از تبار
جعفر طیار است
ابن عنبه در
عمدة الطالب از قول
ابن طباطبا این مطلب را تذکر داده است.
ایـن تفسیر به شیوه روائی و کلامی می‌باشد و شاگرد مفسر
حسین نصر حلوانی در
نزهة الناظر و تنبیه الخاطر از تفسیر ابویعلی نقل کرده است.
شیخ آقابزرگ تهرانی در
الذریعه می‌نویسد چون قسمتی از تفسیر ابویعلی بنام و امضاء وی در حـاشـیه کتاب شاگردش حسین
بن محمد حلوانی بود و بعضی از فضلا هنگام استنساخ آن را در مـتـن کـتاب اضافه نموده‌اند این موضوع باعث گشته است که جمعی از اکابر علما مانند
صاحب ریاض و
میرزا حسین نوری آن را از تالیفات مفسر بدانند.
سید عبدالکریم بن طاووس در آخر باب ششم از کتاب خود
فرحة الغری می‌گوید (به خط ابـویـعـلـی جـعفری داماد شیخ مفید و جانشین وی دیدم) سپس حدیث را نقل کرده است و این می‌رساند که نسخه خط مؤلف از تفسیر مذکور تا اواسط قرن هفتم هجری در دست بوده است.
اسباب النزول از ابـوالـحـسن
علی (۳۹۸ - ۴۶۸ ق) فرزند احمد معروف به
واحدی نیشابوری امام مفسرین و از علمای
نحو و
لغت.
تـفـسـیر اسباب النزول که به شیوه روائی است آغاز آن
سوره فاتحه و پایان آن
سوره الناس است و مفسر از هر سوره سبب نزول بعضی
آیات آن را که بدست آورده است یاد کرده و همچنین آیاتی را که در شان
حضرت علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) نازل گردیده ذکر کرده است.
از این کتاب نسخه مؤرخ ۷۱۸ ق در کتابخانه کاتب این سطور در
قزوین و نسخه مورخه ۹۹۴ ق به شماره ۱۴۳۸ ثبت در کتابخانه
آستان قدس رضوی محفوظ است.
ایـن تفسیر در ۱۳۱۵ ق در حاشیه الناسخ و المنسوخ
ابن سلامه به چاپ رسیده است سپس مکررا چاپ و افست گردیده است.
تفسیرهای دیگری از واحدی نیشابوری نقل کرده‌اند که عبارتند از:
۱) تفسیر النبی، که با احادیث و روایاتی که سند آن به
حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌رسد تفسیر کرده است.
۲) نـفـی الـتحریف عن القرآن الشریف، به شیوه روائی و در رد اقوال کسانی که عقیده به
تحریف قرآن دارند.
۳) تـفـسـیـر الوسیط. تفسیر واحدی، در چهار مجلد به
زبان عربی که نسخه‌هائی از آن در دست است. از جمله نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی (شماره ۱۴۳۰) وقف شده نادر شاه افشار (۱۱۴۵ ق).
۴) تـفـسیر البسیط، در شانزده مجلد که در مقدمه آن واحدی کلیه مشایخ خود را ذکر کرده و از آنها تجلیل کرده است مخصوصا استادش
ثعلبی را که
علوم قرآن و
تفسیر را از او فراگرفته است.
۵) تفسیر الوجیز، در یک مجلد مختصرتر از دو تفسیر فوق. نسخه‌ای از آن در کتابخانه مدرسه سپهسالار (شماره ۲۰۶۲) مؤرخه ۷۵۷ ق به نام تفسیر واحدی و نسخه دیگر در کتابخانه ملک تهران (شماره ۵۲۱۴) ثبت شده است.
حدائق ذات بهجة (تفسیر قزوینی) نوشته ابویوسف عبدالسلام قزوین
بن محمد
بن یوسف
بن بندار معروف به
ابن بندار قزوینی (م ۴۸۸ق).
اما از تفاسیر
اهل سنت در
قرن پنجم هجری می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱.
تنزیه القرآن عن المطاعن اثر
قاضی عبدالجبار همدانی؛
۲.
لطائف الاشارات تالیف
ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن قشیری (م ۴۶۵ ق)؛
۳.
النکت و العیون (تفسیر ماوردی) به قلم
علی بن محمد بن حبیب ماوردی (م ۴۵۰ ق).
مفسران قرن پنجم.
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله«تفاسیر قرن پنجم قمری». سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن پنجم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۴/۱۲.
