تحریرالاحکام‌الشرعیة علی مذهب‌الامامیه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تحریر الاحکام»، «تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة تالیف ابو منصور، جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر حلی اسدی، معروف به
علامۀ حلی (م ۷۲۶ ق).
کتاب تحریر الاحکام از آثار مهم فقهی قدماء و از گنجینه‌های با ارزش بجای مانده از
علامۀ حلی «قده» می‌باشد. این کتاب که یک دوره کامل
فقه از کتاب
طهارت تا
دیات است به سبک فقه فتوایی نوشته شده و از نظر کثرت فروعات فقهی و فراگیری مسائل مطرح شده در آن کم نظیر بوده تا جایی که حدود چهل هزار مسالۀ فقهی را در بر دارد.
در خطبۀ کتاب آمده است: انما اقتصرنا فی هذا الکتاب علی مجرد الفتاوی لا غیر.
هم چنین در کتاب الخلاصة
علامه نوشته شده است: کتاب تحریر الاحکام علی مذهب الامامیة استخرجنا فیه فروعا لم نسبق الیها مع اختصاره.
اگر چه این کتاب نظیر قواعد الاحکام به سبک فتوایی تالیف شده اما گاهی با طرح نظریات و فتاوای فقهای عظام به سبک
فقه استدلالی و در موارد نادری نیز به سبک
فقه مقارنه‌ای مباحثی در آن مطرح شده است.
از نظر ایجاز و اختصار نیز این کتاب، نسبت به تبصرة المتعلمین و ارشاد الاذهان مفصل تر و نسبت به تذکرة الفقهاء، منتهی المطلب و مختلف الشیعة مختصرتر می‌باشد.
علامۀ حلی در پایان کتاب این گونه نوشته است: فهذا آخر ما اخذناه فی هذا الکتاب و هو قیم یعرض طالب التوسط فی هذا الفن.
اگر چه این کتاب از نظر شهرت و شروح و حواشی به کتاب مهم و مشهور
قواعد الاحکام نمی‌رسد اما از نظر دستیابی آسان به فروعات فقهی همراه با اختصار و ایجاز کم نظیر بوده و فقهای بعد از
علامه در موارد زیادی به این کتاب استناد نموده‌اند.
مؤلف در خطبۀ کتاب در ارجاع تفصیل مطالب مطرح شده به کتاب‌های تذکرة الفقهاء و منتهی المطلب این گونه آورده است:
فان هذا الکتاب الموسوم بتحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة قد جمعنا فیه معظم المسائل الفقهیة و اوردنا فیه اکثر المطالب التکلیفیة الشرعیة الفرعیة من غیر تطویل بذکر حجة و دلیل اذ جعلنا ذلک موکولا الی کتابنا الموسوم بمنتهی المطلب فی تحقیق المذهب فانه قد شمل المسائل اصولها و فروعها و ذکر الخلاف الواقع بین المسلمین الا ما شذ.
و در پایان کتاب نیز می‌نویسد: و من اراد الاطالة فعلیه بکتابنا الموسوم بتذکرة الفقهاء الجامع الاصول المسائل و فروعها مع اشارة وجیزة الی وجوهها و ذکر الخلاف الواقع بین
العلماء و ایراد ما بلغناه من کلام الفضلاء و من اراد الغایة و قصد النهایة فعلیه بکتابنا الموسوم بمنتهی المطلب فی تحقیق المذهب.
با توجه به نسخه‌ای که در
الذریعة به آن اشاره شده است تاریخ پایان تالیف کتاب سال ۶۹۰ ق است.
البته نسخه‌هایی نیز مربوط به سال‌های ۶۹۷ ق و ۶۹۹ ق در مقدمۀ ناشر «ارشاد الاذهان» و کتاب «
مقدمه‌ای بر فقه شیعه» ذکر شده‌اند.
اگر چه در خطبۀ کتاب و پایان کتاب تفصیل مباحث، به کتاب‌های «
منتهی المطلب» و «
تذکرة الفقهاء» ارجاع داده شده است. اما با توجه به این که کتاب اول بین سال‌های ۶۸۰ تا ۶۹۳ و کتاب دوم بین سال‌های ۷۰۱ تا ۷۲۵ تالیف شده است، این ارجاع صحیح نمی‌باشد.
بنابراین باید این طور فرض نمود که یا
علامۀ حلی از آغاز نگارش تحریر الاحکام در حال تالیف دو کتاب مذکور بوده است و یا این که با این فرض که بعدها آن کتاب‌ها در کنار تحریر الاحکام مورد استفاده واقع خواهند شد تفصیل مطالب به آنها ارجاع شده است.
آنچنان که در کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه و پایان کتاب موجود ذکر شده است، کتاب در سال ۱۳۱۴ ق چاپ شده است. در پایان قسمت سوم یعنی ایقاعات، سال چاپ آن قسمت را ۱۳۱۵ ق ذکر نموده است.
این کتاب توسط مؤسسۀ چاپ و نشر طوس و به وسیلۀ مؤسسۀ آل البیت علیهم‌السّلام چاپ شده است.
در الذریعة به دو نسخه که یکی مربوط به سال ۶۹۹ ق و متعلق به کتابخانۀ شیخ الاسلام در زنجان است و دیگری نسخه‌ای که به خط شاگرد
علامۀ حلی، شیخ
محمود بن
محمد بن یار مربوط به سال ۷۲۳ ق و متعلق به کتابخانۀ شیخ حاج میرزا ابو الفضل تهرانی بوده است، اشاره نموده است.
و سپس به تعدادی از نسخه‌ها که متعلق به
آستان قدس رضوی است اشاره نموده: و فی الخزانة الرضویة عدة نسخ منها بخطوط
العلماء و اجازات مشایخهم له کما فی فهرستها المطبوع.
در
مستدرکات اعیان الشیعة نیز به نسخه‌ای به خط حسن بن حسین، مربوط به سال ۷۲۸ ق که در سال ۷۲۹ ق با نسخۀ
علامۀ حلی مقابله شده است اشاره نموده است.
در کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه نیز به ۱۳ نسخه اشاره شده است
در مقدمۀ ناشر از کتاب ارشاد الاذهان، چاپ جامعۀ مدرسین نیز به ۷ نسخه اشاره نموده که قدیمی‌ترین آنان، نسخه‌های متعلق به:
کتابخانۀ مدرسۀ سلطانیۀ کاشان، مربوط به سال ۶۹۷ ق
دانشکدۀ ادبیات، مربوط به سال ۶۹۹ ق
کتابخانۀ
سید عبد العظیم در شهر ری متعلق به سال ۷۲۱ ق
کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات از دانشگاه فردوسی در
مشهد، مربوط به سال ۷۲۴ ق می‌باشد.
از آنجایی که در چاپ سنگی قدیمی کتاب، مقدمۀ ناشر وجود ندارد، از نسخه‌هایی که در چاپ کتاب موجود استفاده شده اطلاعی در دست نیست.
مؤلف، همه فقه را در چهار بخش عبادات، عقود، ایقاعات و احکام تنظیم کرده و به کشف قواعد مربوط به هر باب اقدام کرده است. او ذیل هر کدام از این عناوین، کتاب‌های خاصی آورده و در آن کتاب‌ها طبقه بندی ویژه خود را طرح کرده و معمولا هر کتاب به چند مقصد تقسیم شده است.
کتاب
طهارت شامل پنج مقصد در احکام آب‌ها،
وضو،
غسل،
تیمم و
نجاسات و کتاب
الصلاه در چهار مقصد ارائه شده است.
در مقصد اول طی شش فصل اوقات و مقدمات
نماز، در مقصد دوم افعال و تروک نماز، در مقصد سوم
نماز جمعه و عیدین و
کسوف و نمازهای مستحب، در مقصد چهارم از خلل نماز و قضا و
جماعت و
نماز خوف و
مسافر بحث شده است.
کتاب
زکات هم بعد از مقدمه‌ای کوتاه به شش مقصد تقسیم شده در بیان واجبات و مستحبات زکات،
وقت اخراج زکات،
مستحق زکات، اصناف مستحقان،
زکات فطره و
خمس.
در کتاب
صوم در نه مقصد فروعات، مسایل و فتاوی مرتبط با مبطلات
روزه،
اقسام روزه و
اعتکاف و اهمیت
ماه رمضان آمده است. مؤلف، علاوه بر فتاوی
علمای شیعه، متعرض آرا و اقوال اختلافی دیگر مذاهب هم شده است.
جعاله،
لقطه،
احیای موات،
غصب،
شفعه،
صید و
ذباحه و
اطعمه و
اشربه آمده است. جلد پنجم به
در ابواب گذشته و در باب
حج،
جهاد،
متاجر و معاملات،
عقود،
قصاص و
دیات و همه ابواب فقه گنجینه وسیعی از این آرا را پوشش داده است.
در بخش
متاجر از
احکام خیار،
مکاسب محرمه،
ربا،
احکام عقود و
دیون که مسایل مربوط به جلد اول و دوم بود.
در جلد سوم احکام
صلح،
وکالت،
اجاره،
مزارعه،
سبق و رمایه،
مساقات،
ودیعه،
عاریه،
شرکت،
قراض،
هبه،
وقف، سکنی و
صدقات وصایا و
نکاح آمده است. کتاب، نکات و تقسیم بندی‌های متعددی دارد و شامل جزییات و فروعات و آرا و فتاوی زیادی پیرامون عقد،
محرم،
رضاع، عیوب،
صداق و
مهریه،
قسم،
نشوز و
شقاق و اختلافات خانوادگی می‌باشد.
در جلد چهارم مسایل و فتاوی زیادی در باره ادامه احکام نکاح، فراق یا
طلاق،
عتق،
ایمان،
نذر،
اقرار، احکام
ارث و
میراث،
قضاوت و
شهادات،
حدود،
جنایات و
دیات اختصاص یافته و جلد ششم هم حاوی فهارس متعددی شامل فهارس
آیات،
احادیث،
اعلام و روایات، اماکن، جماعات، و قبایل، مذاهب و کتب می‌باشد و توسط گروهی از محققان تهیه شده است.
هر مبحث از ابواب
فقه استدلالی شیعه، از نظر مؤلف وضعیت و مبانی خاصی دارند. او ابواب را به منزله قواعد و پایه‌های اصلی مسایل فقهی بنیان گذاری کرده و با کشف این قواعد به تبیین منطقی و مستدل و استنباط احکام مربوطه و تفریع فروعات گسترده می‌پردازد.
بعضی از کتاب‌های فقهی در ضمن سایر کتاب‌ها مطرح شده‌اند که عبارتند از:
کتاب
خمس، در ضمن کتاب
زکاةکتابهای
قرض،
رهن،
مفلس،
حجر،
ضمان،
صلح،
وکالت، در ضمن کتاب
دیونکتابهای
مزارعه،
مساقاة،
سبق و رمایه ، در ضمن کتاب
اجارهکتابهای
عاریه،
شرکت،
قراض (جعاله)، در ضمن کتاب
ودیعهکتابهای
وقف، سکنی و حبس و
صدقات،
وصایا، در ضمن کتاب
هبات.
کتاب‌های
طلاق،
خلع و
مباراة،
ظهار،
ایلاء،
لعان،
عده، در ضمن کتاب فراق
کتاب‌های
تدبیر،
کتابة،
امهات و
اولاد ، در ضمن کتاب
عتق.
کتاب‌های
نذر و
کفارات ، در ضمن کتاب
ایمان.
قابل ذکر است که کتاب
شفعه که در سایر کتاب‌های مؤلف در ضمن کتاب البیع (تجارات) مطرح می‌شد در تحریر الاحکام در ضمن قاعدۀ احکام و بصورت مستقل آورده شده است.
کتاب تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة حسن جید استخرجنا فیه فروعا لم نسبق الیها مع اختصاره.
کتاب تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة استخرجنا فیه فروعا لم نسبق الیها مع اختصاره.
تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة فی تمام الفقه لآیة الله
العلامة المتوفی سنة ۷۲۶ ق، اقتصر فیه علی مجرد الفتوی و ترک الاستدلال استوعب الفروع و الجزئیات حتی انه احصیت مسائله فبلغت اربعین الف مسالة رتبها علی ترتیب کتب الفقه.
تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة اربعة مجلدات فی الفقه کله مطبوع فی مجلد واحد.
و در جای دیگر: له فی الفقه و التدریس کل کتاب نفیس اکبرها التذکرة و اصغرها التبصرة و ما بین ذلک کالتلخیص و الارشاد و التحریر.
صنف فی کل
علم کتبا و اتاه من کل شی ء سببا اما الفقه فهو ابو عذرة و غواص
بحره و له فیها اثنی عشر کتابا هی ملجا
العلماء و مرجع الفقهاء هی منتهی المطلب فی تحقیق المذهب خرج منه تمام العبادات...
تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة تام... و اول ما صنفه من هذه الکتب کتاب المنتهی و آخرها المختلف و احسنها و ادقها و امتنها القواعد و انفعها للمستدل المختلف و المنتهی و التذکرة و اکثرها مسائل و اقربها للمتناول کتاب التحریر.
علامۀ بزرگ
سید محمد صادق بحر العلوم: سبق فی فقه الشریعة و الف فیه المؤلفات المتنوعة من مطولات و متوسطات و مختصرات فکانت محط انظار
العلماء من عصره الی الیوم تدریسا و شرحا و تعلیقا فمن المطولات المختلف و التذکرة و منتهی المطلب و من المتوسطات القواعد و التحریر.
۱-
حاشیۀ شیخ زین الدین علی بن حسن بن محمد استرآبادی (م ۸۳۷ ق) (الذریعة ۶، ۳۲).
۲-
حاشیۀ محقق ثانی شیخ
نور الدین علی بن حسین بن عبد العالی کرکی (م ۹۴۰ ق)
۳- شرح تحریر الاحکام تالیف بعض
الاعلام ۴-
مستقصی المرام فی شرح تحریر الاحکام تالیف شیخ
محمد حسن بن محمد جعفر استرآبادی شریعتمدار (م ۱۳۱۸ ق)
۱- الخلاصة، ص۴۵.
۲- الاجازة، ص۱۵۶.
۳-
بحار الانوار، ج۱۰۷، ص۵۲، ج۱، ص۱۷.
۴- امل الآمل، ج۲، ص۸۲.
۵- ریاض
العلماء، ج۱، ص۳۷۲.
۶- اعیان، ج۵، ص۴۰۳، ص۳۹۷.
۷- الذریعة، ج۳، ص۳۷۸، ص۳۷۹، ج۶، ص۳۲، ج۱۳، ص۱۴۱.
۸- روضات الجنات، ج۲، ص۲۷۲.
۹- لؤلؤ
البحرین، ص۲۱۰، ص۲۱۱.
۱۰- فوائد رضویه، ص۱۲۶.
نرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری
علوم اسلامی.
