• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

یحیی بن حسین طباطبایی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


مقالات مرتبط: یحیی بن حسین طباطبایی (مقاله‌دوم).


الهادی الی الحق یحیی بن حسین (۲۴۵-۲۹۸ ق/۸۵۹-۹۱۱ م)، فقیه، متکلم، محقق، محدث، ادیب، شاعر، مبارز و نخستین امام شیعی زیدی یمن بود.


برخی تولد او را در ۲۲۰ ق/۸۳۵ م نوشته‌اند.
[۱] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۹، ص۱۷۱، بیروت، ۱۹۶۹ و ۱۹۸۴ م.
وی در مدینه زاده شد
[۲] شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، ج۴، ص۲۲۷، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.
و در همان شهر رشد و تربیت یافت و نزد پدر و دیگر عالمان خاندانش علوم روزگارش را فرا گرفت. وی در دانش و فقاهت شهره بود و او را به شجاعت، پارسایی و عدالت ستوده‌اند. گفته‌اند که همواره جامۀ پشمین بر تن می‌کرد.
[۳] ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۱۷۷، نجف، ۱۳۸۰ ق/۱۹۶۱ م.    


برخی از فرمان‌روایان و عالمان دینی یمن برای تصدی امر امامت زیدیان و خاموش کردن شعله‌های فتنه و جلوگیری از پراکندگی این فرقه، او را به یمن خواندند و او در ۲۸۰ ق/۸۹۳ م به آن‌جا سفر کرد، اما در یمن یاوران راست گفتار و استواری نیافت و به مدینه بازگشت. بار دیگر نمایندگانی از سوی بزرگان یمن نزد او آمدند و از او خواستند که به یمن بازگردد و متعهد گشتند که فرمان وی را به جد گردن نهند و با دشمنان و مخالفان او بجنگند. بدین جهت در ۲۸۴ ق/۸۹۷ م برای بار دوم به یمن رفت و در صَعْده اقامت گزید. در ۲۸۶ ق/۸۹۹ م به صنعا کوچ کرد و آن‌جا را مقر فرمان‌روایی خود ساخت.
[۴] شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، ج۴، ص۲۲۶، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.


زیدیان یمن به یاری او برخاستند، شورش او در روزگار المعتضد عباسی ابوالعباس احمد بن الموفق (د ۲۸۹ ق/۹۰۲ م) آغاز شد و پس از اندک زمانی کار بالا گرفت. وی از یک سو دیگر با حکومت‌های محلی یمن به جنگ پرداخت. قدرت‌های بومی مانند آل یَعْفُر که گویا از بازماندگان حمیری در صنعا و کحلان بودند،
[۵] قلقشندی، احمد بن علی، صبح الاعشی، ج۵، ص۴۷، قاهره، ۱۳۸۳ ق/۱۹۶۱ م.    
آل ضحاک، آل طریف، دعام، قرمطیان و پیروان علی بن فضل قرمطی (د ۲۰۳ ق/۸۱۸ م) که رقیب سیاسی نیرومندی یافته بودند و نفوذ خود را در خطر می‌دیدند، با قدرت رو به رشد یحیی و زیدیان به مقابله برخاستند، اما یحیی بر آنان چیره شد و بر دامنۀ قدرت و نفوذ خود افزود. ابوالعتاهیه همدانی که خود از ملوک یمن بود، با قبیله و همۀ پیروانش و برخی از قبایل خولان و بنی حارث بن کعب و بنی عبدالمدان با او بیعت کردند.
[۶] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۹، ص۱۷۱، بیروت، ۱۹۶۹ و ۱۹۸۴ م.
[۷] امین، حسن، دائره‌المعارف الاسلامیه الشیعیه، ج۱۱، ص۷۱، بیروت، ۱۳۹۵ ق/۱۹۷۰م.
پس از استقرار امامت یحیی، عملاً بخش عمده‌ای از سرزمین یمن از قلمرو خلافت عباسیان خارج گشت.

در ۲۸۸ ق/۹۰۱ م که پدرش هنوز دیده بود، مردم با او به عنوان امام و امیرالمؤمنین بیعت کردند و فرمان‌روایی او در صنعا تثبیت شد و او سکه به نام خود زد و این امر نشانۀ اعلام استقلال او از دستگاه خلافت بود.
نفوذ او تا آن‌جا گسترش یافت که حاکم مکه از او فرمان برد و ۷ سال در این شهر به نام او خطبه خواندند.
یحیی صنعا را از وی باز پس گرفتند و بدین ترتیب دولت یحیی به شهر صعده انتقال یافت.
یکی از عوامل گسترش حکومت یحیی این بود که او میان مسلمانان و مسیحیان نجران و نیز قبیله‌هایی که با هم در ستیز بودند، آشتی برقرار کرد.
وی در صعده درگذشت.
[۸] بروکلمان، کارل، تاریخ الشعوب الاسلامیه، ص۲۲۸، ترجمۀ نبیه امین فارس و منیر البعلبکی، بیروت، ۱۹۸۴ م.
[۹] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۹، ص۱۷۱، بیروت، ۱۹۶۹ و ۱۹۸۴ م.


یحیی از فقیهان بنام زیدیان است که آرای فقهی و کلامی او در شکل‌گیری و نفوذ مذهب شیعی زیدی نقش بسیاری داشت. پس از او با برخی از آرای وی مخالفت‌هایی پدید آمد.
[۱۰] شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، ج۴، ص۲۲۵، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.
فقه او به فقه حنفی نزدیک است.
[۱۱] ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۱۷۷، نجف، ۱۳۸۰ ق/۱۹۶۱ م.    
از فتاوای مشهور او این بود که اهل ذمه (ترسایان و یهودیان) در حوزۀ اقتدار سیاسی و حکومتی اسلام فقط می‌توانند مالک زمین‌های به ارث رسیده از نیاکان خود باشند و حق ندارند از مسلمانان زمین بخرند و اگر پس از فتح اسلام زمینی خریده باشند، باید به صاحبان مسلمان‌شان بازگردانند. با این فتوا او می‌خواست راه‌هایی را که منجر به وابستگی مسلمانان به کافران می‌شود، مسدود سازد. بر همین اساس بود که او واجب دانسته بود همۀ بردگان مسلمانی که در نزد غیر مسلمانان هستند، از پول بیت المال و یا زکات خریداری و آزاد گردند. از برخی آرای او چنین بر می‌آید که وی اعتقادی به امام غایب که باور همۀ مؤمنان شیعی است، نداشته است.
[۱۲] شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، ج۴، ص۲۲۸، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.
[۱۳] شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، ج۴، ص۲۲۹، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.


او با قرمطیان و دیگر باطنیان جهادی مستمر داشت و گفته‌اند که در ۷۳ جنگ شرکت کرد و غالباً رهبری آن‌ها با وی بود. خود او شرح برخی از جنگ‌هایش را در بخشی از اشعارش آورده است.
[۱۴] شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، ج۴، ص۲۲۸، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.
[۱۵] شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، ج۴، ص۲۲۹، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.
اندیشه‌های سیاسی و فقهی او به وسیلۀ نوه‌اش یحیی بن محمد بن هادی در شمال ایران و دیلمان رسوخ یافت و با مذهب زیدی ناصری منسوب به ناصر الاطُروش داعی کبیر حسن بن زید (د ۲۷۰ ق/۸۸۳ م) درهم آمیخت.
[۱۶] شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، ج۴، ص۲۲۷، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.


یحیی دارای تألیفات بسیاری در فقه، حدیث، تفسیر و کلام است که برخی از آن‌ها بدین قرار است:
تفسیر قرآن از سورۀ ۶۳ تا ۷۸؛ الرّد علی من زعم ان القرآن قد ذهب بعضه؛
[۱۷] احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.
فی تثبیت الامامة؛ تثبیت امامة امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب؛ جامع الاحکام فی الحلال و الحرام؛ الرضاع؛ المنتخب من الفقه؛ الفنون؛ اجوبة علی اسئله مختلفه...؛ الاستدلال علب رساله محمد؛ روایة عن الهادی الی الحق؛ موعظه للهادی الی الحق؛ عمده؛ المسترشد فی التوحید؛ مسألة فی العلم و القدره والاراده و المشیه؛ المنزله بین المنزلتین؛ الرد علی محمد بن الحسن بن الحنفیّه؛ الرد علی المجبّره و القدریّه؛ الرد علی اهل الزیغ من المشبّهین؛ تفسیر الکرسی؛ العرش و الکرسی؛ الدیانه؛ جواب مسأله النبوه و الامامه؛ باب اثبات النبوه؛ مانهی اللـه عنه رسول اللـه؛ فی ذکر خطایا الانبیاء؛ الجمله؛ الخشیه؛ البالغ و المدرک؛ تفسیر معانی السنه و الرد علی من زعم انها من رسول اللـه، القباس و وصیت نامۀ منطوم او که در ۵۴ بیت است.
[۱۸] بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۳۲۸-۳۳۰، ترجمۀ عبدالحلیم النّجار، قاهره، ۱۹۷۴ م.

تمام این آثار در کتابخانه‌های بریتانیا، ایتالیا و آلمان موجود است.
اثر دیگر او الأمالی است که به گفتۀ فؤاد سیّد این کتاب‌ها در کتابخانۀ جامع الکبیر صنعا نگهداری می‌شود.
[۱۹] ابن سمره، عمر بن علی، طبقات فقهاءِ الیمن، به کوشش فؤاد سید، قاهره، ۱۹۵۷ م.


۱. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۹، ص۱۷۱، بیروت، ۱۹۶۹ و ۱۹۸۴ م.
۲. ↑ شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، ج۴، ص۲۲۷، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.
۳. ↑ ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۱۷۷، نجف، ۱۳۸۰ ق/۱۹۶۱ م.    
۴. ↑ شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، ج۴، ص۲۲۶، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.
۵. ↑ قلقشندی، احمد بن علی، صبح الاعشی، ج۵، ص۴۷، قاهره، ۱۳۸۳ ق/۱۹۶۱ م.    
۶. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۹، ص۱۷۱، بیروت، ۱۹۶۹ و ۱۹۸۴ م.
۷. ↑ امین، حسن، دائره‌المعارف الاسلامیه الشیعیه، ج۱۱، ص۷۱، بیروت، ۱۳۹۵ ق/۱۹۷۰م.
۸. ↑ بروکلمان، کارل، تاریخ الشعوب الاسلامیه، ص۲۲۸، ترجمۀ نبیه امین فارس و منیر البعلبکی، بیروت، ۱۹۸۴ م.
۹. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۹، ص۱۷۱، بیروت، ۱۹۶۹ و ۱۹۸۴ م.
۱۰. ↑ شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، ج۴، ص۲۲۵، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.
۱۱. ↑ ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۱۷۷، نجف، ۱۳۸۰ ق/۱۹۶۱ م.    
۱۲. ↑ شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، ج۴، ص۲۲۸، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.
۱۳. ↑ شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، ج۴، ص۲۲۹، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.
۱۴. ↑ شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، ج۴، ص۲۲۸، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.
۱۵. ↑ شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، ج۴، ص۲۲۹، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.
۱۶. ↑ شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، ج۴، ص۲۲۷، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.
۱۷. ↑ احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.
۱۸. ↑ بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۳۲۸-۳۳۰، ترجمۀ عبدالحلیم النّجار، قاهره، ۱۹۷۴ م.
۱۹. ↑ ابن سمره، عمر بن علی، طبقات فقهاءِ الیمن، به کوشش فؤاد سید، قاهره، ۱۹۵۷ م.


مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آل طباطبا»، شماره۴۳۲.    




جعبه ابزار