کِتاب - علم خدا (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کِتاب (به کسر کاف) از
واژگان قرآن کریم به معنای
نوشتن و یکی از معانی آن در
قرآن کریم علم خدا است.
کِتاب:
به معنای
نوشتن و یکی از معانی آن در
قرآن کریم علم خدا است.
گاهی به کلام کتاب گفته شود، که حروف در تلفّظ به هم منضم و با هم جمع می‌شوند و لذا به
کلام خدا با آنکه نوشته نشده بود کتاب اطلاق شده است.
اینکه گفته شد راجع به اصل معنای آن می‌باشد و کتاب در اصل
مصدر است به معنی مکتوب به کار رود، چنانکه در
مصباح گفته،
ولی
راغب گوید: آن اسم
صحیفه است و آنچه در آن نوشته شده است.
(وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ اِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ) (و هيچ تر و خشكى وجود ندارد، جز اين‌كه در كتابى آشكار
[در كتاب
علم خدا
] ثبت است).
آیات ذیل نیز نظیر آیه فوق‌اند مثل:
(وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِی الْاَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ لا اَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا اَکْبَرَ اِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ) (و هيچ چيز در
زمین و
آسمان، از پروردگار تو مخفى نمى‌ماند، حتّى به اندازه سنگينى ذرّه‌اى، و نه كوچكتر و نه بزرگتر از آن نيست، مگر اين‌كه همه آنها در كتابِ آشكار و
لوح محفوظ علم خداوند ثبت است)
و
(وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْاَرْضِ اِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُها وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها کُلٌّ فِی کِتابٍ مُبِینٍ) (هيچ جنبنده‌اى در زمين نيست مگر اين‌كه
روزی او بر خداست؛ او قرارگاه و محلّ نقل و انتقالشان را مى‌داند؛ همه اينها در كتاب مبين
لوح محفوظ ثبت است)
و ایضا
آیه ۷۰ حجّ (أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاء وَالْأَرْضِ إِنَّ ذَلِكَ فِي كِتَابٍ) (آيا نمى‌دانستى خداوند آنچه را در آسمان و زمين است مى‌داند؟! همه اينها در كتابى ثبت است
[همان كتابِ
علمِ بى‌پايانِ پروردگار
])
و
آیه ۷۵ نمل (وَمَا مِنْ غَائِبَةٍ فِي السَّمَاء وَالْأَرْضِ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ) (و هيچ موجود پنهانى در آسمان و زمين نيست مگر اين‌كه در
کتاب مبین و
علم بى‌پايان پروردگار ثبت است)
و
آیه ۳ سبأ (لَا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِن ذَلِكَ وَلَا أَكْبَرُ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ) (پروردگارى كه از
غیب آگاه است و حتى به اندازه سنگينى ذرّه‌اى در آسمان‌ها و زمين از
علم او دور نخواهد ماند، و نه كوچكتر از آن و نه بزرگتر، مگر اين‌كه در كتابى آشكار ثبت است)
و
آیه ۲۲ حدید (مَا أَصَابَ مِن مُّصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا) (هيچ مصيبتى ناخواسته در زمين و نه در وجود شما روى نمى‌دهد مگر اين‌كه همه آنها قبل از آنكه زمين را بي‌آفرينيم در
لوح محفوظ ثبت است)
و
آیات دیگر.
در این آیات مراد از کتاب شاید
علم خدا باشد و چون ثابت و لا یتغیّر است لذا کتاب تعبیر شده و یا محلی و مرکزی در
عالم غیب است که عند اللّه است و همه چیز در آنست و از آن نازل می‌شود چنانکه فرموده:
(وَ اِنْ مِنْ شَیْ‌ءٍ اِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ) (و هيچ چيز نيست، مگر آنكه خزاين آن نزد ماست؛ ولى ما جز به اندازه معيّنى آن را نازل نمى‌كنيم).
(یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ اُمُ الْکِتابِ) (خداوند هر چه را بخواهد
محو، و هر چه را بخواهد ثابت نگه مى‌دارد؛ و «
ام‌الکتاب»
[لوح محفوظ] نزد اوست).
(اِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ • وَ اِنَّهُ فِی اُمِ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ) (كه ما آن را قرآنى
فصیح و گويا قرار داديم، تا شما آن را به خوبى درك كنيد؛ و اين قرآن در
لوح محفوظ نزد ما والا و
استوار است).
(اِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ • فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ) (كه آن، قرآن پر ارزشى است، كه در كتاب
محفوظى جاى دارد).
(بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ • فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ) (اين آيات،
سحر نيست، بلكه قرآن با عظمت است، كه در
لوح محفوظ جاى دارد).
(مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ اُمُ الْکِتابِ) (كه بخشى از آن، آيات «محكم»
[صريح و روشن
] است؛ كه اساس اين كتاب مى‌باشد).
راجع به آیه دوم و سوم و چهارم در «امّ» بطور تفصیل صحبت شده است؛
و «اُمُ الْکِتابِ... - کِتابٍ مَکْنُونٍ-...
لَوْحٍ مَحْفُوظٍ» یک چیزاند و همان کتاب مبین است که قبلا گفته شد.
و راجع به آیه اول در «اجل معلّق» مفصّلا بحث کردیم که مراد از امّ الکتاب ظاهرا علت و ریشه است و نیز احتمال دادیم که شاید کتاب به معنای مصدری باشد.
و بعید نیست که امّ الکتاب در این آیه همان امّ الکتاب در آیه دوم باشد، آن‌وقت عین کتاب مبین و کتاب مکنون و
لوح محفوظ خواهد بود. در
تفسیر عیاشی ذیل این آیه از
امام باقر (علیه‌السّلام) نقل شده:
«اِنَّ اللَّهَ لَمْ یَدَعْ شَیْئاً کَانَ اَوْ یَکُونُ اِلَّا کَتَبَهُ فِی کِتَابٍ فَهُوَ مَوْضُوعٌ بَیْنَ یَدَیْهِ یَنْظُرُ اِلَیْه فَمَا شَاءَ مِنْهُ قَدَّمَ وَ مَا شَاءَ مِنْهُ اَخَّرَ وَ مَا شَاءَ مِنْهُ مَحَی وَ مَا شَاءَ مِنْهُ کَانَ وَ مَا لَمْ یَشَاْ لَمْ یَکُنْ».
در روایت دیگر از
امام صادق (علیه‌السّلام) نقل کرده:
«اِنَّ اللَّهَ کَتَبَ کِتَاباً فِیهِ مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ...».
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله "کتب"، ج۶، ص۸۶.
