نَصْب (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نَصْب (به فتح نون
و سکون صاد) از
واژگان قرآن کریم به معنای
رنج دادن
و رنج دیدن
و برپا داشتن است
و نُصْب (به ضم نون
و سکون صاد)
و نَصَب (به فتح نون
و فتح صاد) به معنای
رنج و تعب است. از مشتقات این واژه در
آیات قرآن عبارتند از:
نَصیب (به فتح نون) به معنای بهره معیّن
و ثابت،
ناصِب (به کسر صاد) به معنای
رنج دهنده
و به زحمت افتاده
و اَنْصاب (به فتح الف
و سکون نون) به معنای هر چیز منصوب
و برپا داشته است که
معبود واقع شود
و یا برای
بت‌ها بر روی آن
قربانی شود.
نَصْب (بر وزن فَلْس) به معنای
رنج دادن
و رنج دیدن
و برپا داشتن است. «نَصَبْتُ الشّی‌ء: اقمته» آن را برپا داشتم گویند: «نَصَبَهُ الهمّ: اتعبه»
و «نصب الشی‌ء: وضعه وضعا ثابتا».
نُصْب و نَصَب: (بر وزن قُفْل
و فَرَس) به معنی
رنج و تعب است.
در آیه
(اَ فَلا یَنْظُرُونَ اِلَی الْاِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ... وَ اِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ) مراد ثابت شدن است، مثل:
(وَ الْجِبالَ اَرْساها)، «کوه‌ها را ثابت کرد»؛ یعنی: «آیا نمی‌بینند
شتر چطور خلق شده...
و کوه‌ها چطور ثابت گشته
و برپا داشته‌اند».
(لَقَدْ لَقِینا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَباً) «از این سفر به
رنج و خستگی افتادیم».
(اَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ) «
شیطان به من
رنج و عذاب رساند».
در دو
آیه اخیر نصب در آیه اوّل بر وزن فَرَس
و در دوّم بر وزن قُفْل است.
(فَاِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ • وَ اِلی رَبِّکَ فَارْغَبْ) آیه خطاب به
حضرت رسول (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) و نتیجه آیات قبل است است یعنی: «حالا که به تو
شرح صدر داده
و بلند آوازه‌ات کردیم
و بار گران را از تو برداشتیم
و با هر دشواری آسانی‌ای هست پس چون از
واجب فارغ شدی در
عبادت و دعا بکوش
و خودت را به
رنج انداز
و به خدایت رغبت جو».
در
مجمع از
امام باقر و صادق (علیهما‌السّلام) نقل شده:
«فَاِذا فَرَغْتَ مِنَ الصَّلَاةِ الْمَکْتُوبَةِ فَانْصَبْ اِلَی رَبِّکَ فِی الدُّعَاءِ وَ ارْغَبْ اِلَیْهِ فِی الْمَسْاَلَةِ».
زمخشری در
کشّاف درباره آیه گوید: منظور آنست که آن بزرگوار عبادات را پشت سر هم انجام دهد
و اوقات خویش را خالی از عبادت نگذارد
و چون از یکی فارغ شد دیگری را شروع کند. آنگاه گوید: از جمله بدعت‌ها آنکه بعضی از
رافضیان «فانصِب» را در آیه بکسر صاد خوانده یعنی: علی را بر
خلافت منصوب گردان اگر اینطور خواندن بر رافضی روا باشد صحیح است که
ناصبی آن را همین‌طور بخواند
و بگوید: یعنی ناصبی بودن را که
بغض و عداوت علی است در میان مردم بگذار.
زمخشری می‌توانست قول بعضی از
شیعه را که خودش نقل کرده (اگر چنین قائلی یافته شود) به نحو آبرومندی ردّ کند
و بگوید: این سخن قابل قبول نیست. ولی حریف آوردن ناصبی حکایت از درون طوفانی
و ناراحت زمخشری نسبت به
اهل بیت (علیهم‌السّلام) و شیعه دارد. گوئی خیلی تکان خورده است.
فیض مرحوم در
تفسیر صافی بعد از نقل این سخن گوید: نصب
امام و خلیفه بعد از تبلیغ
رسالت یا پس از فراغ از عبادت امری معقول بلکه واجب است تا مردم بعد از آن حضرت در حیرت
و ضلال واقع نشوند، پس صحیح است که مترتب بر رسالت
و فراغ از عبادت باشد
و اما بغض علی
و عداوت
علی (علیه‌السّلام) چطور معقول است که بر تبلیغ رسالت
و یا عبادت مترتّب شود؟!!.
... آنگاه بر زمخشری سخت تاخته است.
نَصیب به معنای بهره معیّن
و ثابت است.
(لِلرِّجالِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوالِدانِ وَ الْاَقْرَبُونَ وَ لِلنِّساءِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوالِدانِ وَ الْاَقْرَبُونَ) «برای مردان بهره ثابتی است از آنچه پدران
و مادران
و خویشان گذاشته‌اند
و برای زنان بهره ثابتی است از آنچه پدران
و مادران
و خویشان گذاشته‌اند».
ناصِب:
اسم فاعل است به معنی
رنج دهنده، گویند «هَمٌ نَاصِبٌ» اندوهی است زحمت ده. ناصب
لازم نیز آید یعنی به زحمت افتاده.
(وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ • عامِلَةٌ ناصِبَةٌ) ظاهرا مراد از عمل، تلاش غیر مشروع
دنیا است که باعث
رنج آخرت است؛ یعنی: «چهره‌هائی در آن روز ذلیل‌اند، تلاش‌گراند در دنیا به زحمت افتاده‌اند در
قیامت».
چند آیه بعد آمده:
(وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناعِمَةٌ • لِسَعْیِها راضِیَةٌ) (چهره‌هايى در آن روز شادابند،
و از
سعی و تلاش خود خشنودند)
معلوم است که ظرف رضا
و نعمت، آخرت
و ظرف سعی، دنیا است.
اَنْصاب به معنای هر چیز منصوب
و برپا داشته است که
معبود واقع شود
و یا برای
بت‌ها بر روی آن
قربانی شود.
نصب (بر وزن فَلْس
و قُفْل
و عُنُق) هر چیز منصوب
و برپا داشته است که معبود واقع شود.
جمع نُصُب (بر وزن عُنُق) اَنْصاب است، به قولی نُصُب جمع نِصاب است.
مراد از نُصُب
و اَنْصاب سنگ‌های منصوبی است که بر روی آنها قربانی میکردند.
طبرسی در علّت این تسمیه گفته: آن سنگ‌ها را برای
عبادت برپا داشته بودند
و از
ابن جریح نقل می‌کند: انصاب اصنام نبودند زیرا
اصنام آنهائی است که تراشیده به صورت
و نقشی در می‌آوردند بلکه انصاب سنگ‌هائی بودند در اطراف
کعبه.
راغب گفته: آن سنگ‌ها را
پرستش کرده
و روی آنها قربانی میکردند.
فرق ما بین انصاب
و اصنام را که نقل شد در
اقرب الموارد نیز به‌طور «قیل» آورده است.
(اِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْاَنْصابُ وَ الْاَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ) (
شراب و قمار و بت‌ها
و ازلام
[نوعى بخت آزمايى
]، پليد
و از عمل
شیطان است).
(وَ ما اَکَلَ السَّبُعُ اِلَّا ما ذَکَّیْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ) (
و باقيمانده
صید حيوان درنده -مگر آن‌كه به‌موقع به آن
شکار برسيد
و آن را سر ببريد-
و حيوانى كه روى بت‌ها يا در برابر آنها
ذبح مى‌شود).
نصب در آیه به ضمّ اول
و دوّم است.
انصاب به تصریح آیه اوّل،
رجس‌اند و این می‌رساند که انصاب مورد پرستش بوده‌اند
و در آیه دوّم آنچه بر روی آن
سنگ یا سنگ‌ها ذبح شده،
حرام گشته است؛ می‌شود گفت: که سنگ معبود بوده
و یا صرفا برای بت‌ها بر آن ذبح می‌کرده‌اند.
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله "نصب"، ج۷، ص۶۷.
