نمازهای مستحب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نماز، حضور در پیشگاه
خداوند و شرکت در ضیافتی معنوی است که وی، بندگان را به آن فرا خوانده است؛ نماز مستحبی یا
نافله نمازی است که انجام آن بر بنده
واجب نیست ولی به جا آوردن آن
اجر و
ثواب فراوان دارد.
همچنانکه حضور در یک میهمانی، مقدمات و آدابی دارد و نسبت به مهمان،
استقبال و بدرقه به عمل می‌آید و مهمان هرچه عزیزتر باشد، مراسم پیشواز و بدرقه، با شکوه‌تر صورت می‌پذیرد، ادای
فریضه الهی نیزچنین است. پیشوایان
معصوم ما (علیهم‌السّلام) پیش از فرا رسیدن وقت نماز، خود را مهیای آن می‌ساختند و پس از نماز نیز، مدت‌ها به
تعقیب نماز می پرداختند و
دل از یاد خدا نمی‌کندند و لب از ثنای او نمی‌بستند وچهره از
قبله بر نمی‌تافتند. مگر نه آنکه نماز را «نور چشم» خودمی دانستند؟ مگر
انسان به آسانی دل از
نور چشم می‌کند و از آن چشم می‌پوشد؟
اذان و
اقامه، نوعی استقبال از نماز است و تعقیبات، بدرقه آن. بی اعتنایی به تعقیبات و دعاهای پس از نماز، نشان بی علاقگی به خود نماز است. آنگونه که در روایات، نسبت به زودتر رفتن به
مسجد و انتظار شروع نماز را کشیدن،
تشویق و سفارش شده و منتظر نماز را، «مهمان خدا» گفته‌اند.
به انجام مستحبات و دعاهایی پس از اتمام نماز نیز سفارش شده است. قرآن می‌فرماید: «فاذا فرغت فانصب و الی ربک فارغب؛.
همین که فارغ شدی، به کار دیگری بپرداز و به سوی پروردگارت رغبت نما.» اینک به ذکر برخی از مسائل مربوط به تعقیبات می‌پردازیم:
امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: همین که از
نماز واجب فارغ شدی، به
دعا و تعقیب نماز مشغول باش.
و می‌فرماید: دعا پس از
نماز صبح و ظهر و مغرب، مستجاب می‌شود.
و نیز:
تسبیحات حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) (۳۴ مرتبه الله اکبر، ۳۳مرتبه الحمد لله و ۳۳ مرتبه
سبحان الله) از هزار
رکعت نماز مستحب، نزدخداوند بهتر است.
و در حدیث می‌خوانیم: هر کس این
تسبیحات را بگوید، به آیه «و اذکروا الله کثیرا؛
»که بمعنای زیاد یاد کردن خداونداست، عمل کرده است.
البته دعا و تعقیبات به جای خود، و ادامه کار و تلاش هم به جای خود. و هیچکدام مانع یکدیگر نیست. بعضی می‌پندارند اگر به جای دعا، سراغ کار بروند، کامیاب‌تر و موفق‌ترند.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: «التعقیب بعد صلاة الفجر ابلغ فی طلب الرزق؛ دعای پس از نماز صبح، برای زندگی و جلب
رزق، مؤثرتر است.»
از جمله کارهای تعقیباتی، درود و
صلوات فرستادن بر نیکان وزبده‌های کمال بشری، و
لعن و
نفرین بر مظاهر
شرک و پلیدی وسردمداران
کفر و ستم است. در آنچه به عنوان دعاهای تعقیب آمده، هم به موارد متعددی از «صلوات» بر می‌خوریم، همه به مواردی از لعن و این، گوشه‌ای از
تولی و
تبری در یک
مکتب زنده و جهت‌دار است. حتی در نمونه‌های فراوانی، خود «اللهم صل علی محمد و آل محمد»، به عنوان یکی از تعقیبات نمازها بیان شده است.
اما در مورد لعن،
امام باقر (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «اذا انحرفت عن صلاة مکتوبة فلا تنحرف الا بانصراف لعن بنی امیة؛ هر گاه نماز واجب را تمام کردی، جز با لعن
بنی‌امیه، از جای خودحرکت نکن.»
چرا که آن دودمان ننگین و تبهکار، نمونه طاغوت‌ها و از بارزترین چهره‌های مخالفت با خط رهبران
معصوم و آل پیامبر بودند و مستحق هر گونه نفرت و نفرین! امام صادق (علیه‌السّلام) در پی هر نماز، به چهار
مرد و چهار
زن (که ازدشمنان سر سخت مقام
امامت بودند) لعن و نفرین می‌کرد.
چه زیباست اسلامی که در کنار برنامه‌های عبادی و الهی خویش، بیزاری از ستمگران و مفسدان و طاغوت‌ها را هم جزء برنامه‌های خود، ساخته و نماز و عبادات و
حج آن، همراه با
برائت و اعلام تنفر از کفار ومشرکان و منافقان است. پس تعقیبات نماز، برخوردار از نوعی فریاد لعنت بر دشمنان خدا ومخالفان خط رهبری الهی است.
یکی دیگر از تعقیبات نماز،
تسبیحات حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) است. یعنی گفتن ۳۴ مرتبه الله اکبر، ۳۳ مرتبه الحمدلله و ۳۳ مرتبه
سبحانه الله، پس از فراغت از هر نماز. این
تسبیحات را رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به دخترش فاطمه (علیهاالسّلام)
تعلیم داد و بر گفتن آن، بسیار سفارش شده است و
پاداش بسیار دارد. امام باقر (علیه‌السّلام) می‌فرماید: در میان ستایش‌ها، بهتر از
تسبیحات حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) نیست، و اگر بود، رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به فاطمه (علیه‌السّلام) تعلیم می‌داد.
در روایات متعددی، تاکید شده به همراه داشتن
تسبیح ۳۴ دانه‌ای از
خاک مقدس امام حسین (علیه‌السّلام) و اینکه ذکر گفتن با آن،
ثواب زیاد دارد و حتی گرداندن آن، بدون ذکر هم ارزشمند و خوب است.
و در حدیثی است که: خود آن دانه‌ها ذکر می‌گویند.
تربت
امام حسین (علیه‌السّلام) ، یادآور حماسه‌های
کربلا و احیاگر «
فرهنگ شهادت» است و انس
انسان را با رهبری الهی،
جهاد،
شهادت،
ایثار،
سیدالشهداء، مبارزه با ستم و
انتقام از ظالمان را بیشتر می‌کند.
تسبیحات حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) به ترتیبی که گفته شد، حتی در کتب حدیثی
اهل سنت نیز آمده،
(در بحث تعقیبات نماز). ولی هیچکدام نگفته‌اند که نام این
تسبیحات،
تسبیح حضرت زهراست!!. ..
سپاس نعمتهای حقتعالی، نشان
معرفت و
ادب و بندگی است. در
آیات و روایات، به مسئله شکرگزاری از نعمت‌ها، بسیار سفارش شده واینکه یاد نعمت‌ها، محبت انسان را به خدا زیاد می‌کند و نعمتهای الهی را مستدام و افزون می‌گرداند. «لئن شکرتم لازیدنکم؛
و (به خاطر آريد) زمانى كه پروردگارتان اعلام كرد كه اگر شكر گزاريد حتما بر (نعمت‌هاى) شما مى‌افزايم، و اگر كافر شديد يا ناسپاسى كرديد البته عذاب من بسيار سخت است.» گرچه شکر نعمت‌ها، از توان و
طاقت بشر بیرون است، ولی انسان باید به هر قدر که می‌تواند، سپاسگزاری
احسان و
نعمت و نیکی پروردگارباشد. یکی از شکل‌های
شکر،
سجده بر
خاک کردن و
پیشانی بر خاک نهادن در برابر خداوند و شکر گفتن اوست.
لذا «سجده شکر» یکی از تعقیبات نماز به حساب آمده است.
در سجده شکر، سه مرتبه «شکرا لله» کافی است، ولی در حدیث است: اگر انسان به طول یک نفس، «یا رب، یا رب» بگوید: خداوند به او خطاب می‌فرماید: «لبیک! ما حاجتک؟»
حاجت تو چیست تا انجام دهم؟
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: سجده شکر بعد از نماز،
دلیل کامل شدن نماز و رضای خدا و
اعجاب و خوش آمدن
فرشتگان است. خداوند بارها از آنان می‌پرسد،
پاداش این بنده شاکر چیست؟ می‌گویند:
رحمت تو،
بهشت تو، حل مشکل او، و هر خیری را که فرشتگان می‌گویند، جوابی نمی‌شنوند، به خدا عرضه می‌دارند: ما نمی‌دانیم پاداش این سجده چیست؟ خداوند می‌فرماید: همچنانکه او از من شکر کرد، من هم از اوتشکر می‌کنم، و با این جمله به فرشتگان می‌فهماند که رضا و سپاس الهی از او، بالاتر از بهشت و رحمت و حل مشکلات است.
به جز
نمازهای واجب روزانه (۱۷ رکعت)، نمازهای دیگری هم وجود دارد که انجام آنها
مستحب است و بسیار ثواب دارد و چون این نمازها، اضافه بر نماز واجب است، به آنها
نافله و نوافل گفته می‌شود (نفل، به معنای زاید و افزون است).
تعداد رکعت‌های نمازهای مستحب، دو برابر رکعات واجب، یعنی ۳۴ رکعت است، بدین شرح:
۱-
نافله نماز صبح، دو رکعت، قبل از
نماز صبح،
۲-
نافله نماز ظهر، هشت رکعت، قبل از
نماز ظهر ،
۳-
نافله نماز عصر، هشت رکعت، قبل از
نماز عصر،
۴-
نافله نماز مغرب، چهار رکعت، بعد از
نماز مغرب،
۵-
نافله نماز عشاء، دو رکعت نشسته، بعد از
نماز عشاء.
۶-
نافله شب، یازده رکعت، پیش از
اذان صبح، که هشت رکعت آن «نافله شب» نام دارد، دو رکعتش به نام «
شفع»، و یک رکعت دیگرش به نام «
وتر» است. در
بحارالانوار صدها حدیث در این باره نقل شده است.
در حدیث است که: نمازهای نافله، به منزله
هدیه است و در هرصورت، پذیرفته می‌شود.
با همه تاکید و تشویقی که درباره انجام نمازهای مستحبی است، ادای آنها باید از روی علاقه و
عشق باشد و انسان، بر خودش آنها را تحمیل نکند. سعی کند که ابتدا، آمادگی روحی و علاقه و کشش قلبی بیاید، آنگاه به انجام آنها بپردازد.
امام رضا (علیه‌السّلام) فرموده است: دلها، گاهی اقبال و آمادگی دارند، وگاهی نه. عبادات را وقتی که دلها آماده است انجام دهید.ان للقلوب اقبالا و ادبارا
به همین دلیل، در نمازهای مستحب، برخی ارفاق‌ها و تسهیلاتی وجود دارد که در نمازهای واجب نیست. این آسان گیری، برای جذب بیشتر افراد است. از جمله اینکه:
۱- نماز مستحب را، هم می‌توان ایستاده خواند، هم نشسته.
۲- در نماز مستحب، می‌توان فقط
سوره حمد خواند و به
رکوع رفت.
۳- در نماز مستحب،
شک میان رکعت اول و دوم، نماز را باطل نمی‌کند و نمازگزار می‌تواند تصمیم بر هر کدام بگذارد.
۴- انجام کم و زیادهای اشتباهی در نماز مستحب،
سجده سهو ندارد.
۵- برای نمازهای واجب، بهتر است انسان به
مسجد برود ولی در باره نوافل، چنین دستوری نیست.
این ساده گیری‌ها برای تشویق افراد به این عبادت‌های سازنده است. حتی اگر نماز مستحب را کسی در وقتش توانست بخواند، قضای آنرا می‌تواند انجام دهد،
که در این صورت، طبق حدیث، خداوند به فرشتگان مباهات کرده و می‌فرماید: به بنده‌ام بنگرید! چیزی را که بر او واجب نکرده‌ام، قضا می‌کند! و در حدیث دیگری افزوده شده که: شمارا شاهد می‌گیرم که او را آمرزیدم.
در حدیثی آمده: نماز نافله، جبران کننده نواقصی است که در نمازهای واجب است.
و... همچون صدقه‌ای است که انسان می‌پردازد.
در میان نوافل، «نماز شب» جایگاه خاصی دارد و تاکید فراوانی که در آیات قرآن و احادیث در باره آنست، به مراتب بیش از نمازهای دیگر مستحب است و به همین جهت، اولیاء خدا بر آن مداومت و مواظبت داشتند و به
تهجد و
عبادت نیمه شب می‌پرداختند. تا آنجا که نماز شب را خداوند، بر بنده محبوبش
حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) واجب ساخته و چنین فرمان داده بود: «و من اللیل فتهجد به نافلة لک؛
بخشی از
شب را بعنوان نافله به تهجد بپرداز و
سحر خیزی کن.»
قرآن، در توصیف کسانی که نیایشگران شب و اهل نماز شب‌اند، چنین می‌فرماید: «و المستغفرین بالاسحار؛
استغفار کنندگان در سحرها»؛ «و الذین یبیتون لربهم سجدا و قیاما؛
آنانکه در حال سجود و قیام، برای خدا شب زنده داری می‌کنند.»؛ «کانوا قلیلا من اللیل ما یهجعون؛
مردان خدا، مقدار کمی از شب را می‌خوابیدند.» در
آیه دیگر می‌خوانیم: مردان خدا برای انجام نیایش سحرگاهان و نماز شب، از بستر گرم فاصله می‌گیرند و به نماز شب مشغول می‌شوند، پاداش آنان، غیر از
بهشت و
حوریان و... چیزهایی است که خداوندبر ایشان ذخیره کرده که موجب روشنی دیدگانشان است: «فلا تعلم نفس ما اخفی لهم من قرة اعین؛
پس هيچ كس نمى‌داند چه چيزهايى از مايه‌هاى روشنى‌بخش ديدگان، به پاداش كارهايى كه مى‌كرده‌اند براى آنها پنهان داشته شده است!»
از این رو، نماز شب، مورد عنایت تمام انبیاء بوده و رسول خداچندین مرتبه حضرت علی (علیه‌السّلام) را به نماز شب سفارش نموده و فرمود: «علیک بصلاة اللیل، علیک بصلاة اللیل، علیک بصلاة اللیل؛ بر تو باد، نماز شب. (سه مرتبه)»
و در حدیث است: «شرف المؤمن صلاته باللیل؛ شرف
مؤمن به نماز شب اوست.»
و امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: در خانه‌هایی که نماز شب خوانده می‌شود و قرآن تلاوت می‌گردد، آن خانه‌ها نزد آسمانیان، همچون ستاره‌ها درخشانند.
گذشته از آن، سحرخیزی و استفاده از هوای مفید آن هنگام، برای بدن، نشاط آور است و در حدیث است که: «قیام اللیل مصحة البدن؛ شب زنده داری، بدن را تندرست می‌کند.»
و در حدیث دیگری اضافه برآثار معنوی آن، خاصیت دردزدایی برای آن بیان شده است: «... و مطردة الداء عن اجسادکم»
نماز شب، نشان
عشق و محبت انسان به آفریدگار است و این علاقه، انسان را از
خواب، جدا می‌کند و به راز و نیاز نیمه شب، با محبوب وا می‌دارد، و اگر آن عشق نباشد، انسان با چه انگیزه‌ای، در تنهایی وتاریکی، از استراحت دست بشوید و در خلوتی عارفانه، به گفتگو بامعشوق بپردازد؟
در یک
حدیث قدسی از قول خداوند، می‌خوانیم: «کذب من زعم انه یحبنی فاذا جنه اللیل نام عنی، الیس کل محب یحب خلوة حبیبه؟؛
دروغ می‌گوید آنکه مدعی محبت من است، ولی وقتی شب او را فرا می‌رسد، می‌خوابد، آیا مگر نه اینکه هر عاشقی، خلوت با معشوقش را دوست دارد؟. ..»
نماز شب، توفیقی می‌خواهد که آنرا هم باید از خدا طلبید. گاهی گناهان و دروغ‌ها، سبب
محرومیت انسان از نماز شب می‌گردد و شیرینی عبادت و نیایش، از انسان گرفته می‌شود. در حدیث است: «ان الرجل لیکذب الکذبة فیحرم بها عن صلاة اللیل؛ گاهی کسی دروغ می‌گوید، و به همین سبب از نماز شب محروم می‌شود.»
انسان، با تداوم نماز شب و تهجد و عبادت‌های شبانه، می‌تواند به مقامی از
کمال و صفای نفس و قرب به خدا برسد که
چشم و
گوش و
دست خدایی پیدا کند، جز
حق نبیند، جز حق نشنود و جز حق، عمل نکند و به آنجا برسد که هر دعایی کند، مستجاب گردد.
نماز جعفر بن ابی طالب (علیه‌السلام) ،
نماز استسقاء،
نماز غفیله،
نماز شب دفن و
نماز اول ماه و
نماز حاجت بعضی از نمازهای مستحبی‌اند که در
تحریرالوسیله به استحباب آنها تصریح شده است.
و این نماز از
مستحبات مؤکّد است و از نمازهای مشهور بین عامّه و خاصّه است، و از چیزهایی است که
پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به پسر عمویش هنگام بازگشت از سفرش به خاطر محبّت و گرامی داشتن او به وی عطا کرد که از
امام صادق (علیه‌السلام) است که: «در روز
فتح خیبر هنگامی که جعفر از حبشه آمد، پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به او فرمود: «آیا جایزه‌ای به تو ندهم؟ آیا بخششی به تو نداشته باشم؟ آیا به تو هدیه‌ای نکنم؟» پس جعفر گفت: «چرا یا رسول اللَّه» - حضرت صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: مردم گمان کردند که پیغمبر به او طلا یا نقره می‌دهد، لذا گردن‌ها را کشیدند تا ببینند چه می‌دهد - پس پیغمبر به او فرمود: «چیزی به تو عطا می‌کنم که اگر آن را هر روز انجام دهی، برایت از دنیا و آنچه در آن است، بهتر خواهد بود و اگر هر دو روز یک مرتبه انجام دهی، خداوند گناه بین آن دو روزت را مورد مغفرت قرار می‌دهد و اگر در هر جمعه یا هر ماه یا هر سالی انجام دهی خداوند گناه بین آنها را می‌بخشد».
و بافضیلت‌ترین وقت خواندن نماز جعفر (طیّار)،
روز جمعه هنگام بالا آمدن آفتاب است و می‌توان آن را از نافله‌های شب یا روز، حساب کرد که - چنان که در روایت آمده - هم برای او از نوافلش حساب شود و هم نماز جعفر، پس با نماز جعفر نافله نماز مغرب را مثلاً نیّت می‌کند. و این نماز چهار رکعت است که دو سلام دارد، در هر رکعتی
حمد و
سوره می‌خواند، سپس پانزده مرتبه می‌گوید:
«سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ للَّه وَ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اکْبَر» و همین
تسبیح را ده مرتبه در رکوع و همچنین ده مرتبه بعد از سر برداشتن از رکوع، و همچنین در سجده اول و بعد از سر برداشتن از آن، و در سجده دوم و بعد از سر بلند نمودن از آن ده مرتبه می‌گوید. پس در هر رکعتی هفتاد و پنج مرتبه و همه آنها (در تمام چهار رکعت)، سیصد
تسبیح می‌شود. و ظاهر این است که گفتن
تسبیحات از ذکر رکوع و سجده، کفایت می‌کند، ولی احتیاط (مستحب) آن است که اکتفا به آنها نشود. و در این نماز سوره مخصوصی تعیّن ندارد، لکن افضل آن است که در رکعت اول، سوره
(اِذَا زُلْزِلَتْ) و در رکعت دوم، سوره
(وَ الْعَادِیَاتِ) و در رکعت سوم،
(اذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ) و در رکعت چهارم، سوره
(قُلْ هُوَ اللَّهُ احَد) بخواند.
از جمله نمازهای مستحب: نماز استسقاء است. و استسقاء به معنای درخواست آب است. و نماز استسقاء، مستحب است در وقتی که آب نهرها فرو رود و باران کم شود و آسمان از باریدن خودداری کند، به خاطر شیوع گناهان و کفران نعمت‌ها و ندادن حقوق و کم‌فروشی در کیل و وزن و ظلم و حیله و ترک امر به معروف و نهی از منکر و جلوگیری از زکات و حکم نمودن به غیر آنچه خدا نازل فرموده و غیر این‌ها از چیزهایی که موجب خشم حضرت رحمان می‌شود و موجب نیامدن باران می‌گردد، همان طور که در روایت آمده.
و کیفیت آن مانند
نماز عید فطر و
قربان، دو رکعت و به جماعت است و فرادا خواندن آن به قصد رجاء اشکال ندارد. در هر رکعت از آن حمد و سوره‌ای را می‌خواند و در رکعت اول بعد از سوره، پنج تکبیر می‌گوید و بعد از هر تکبیر، یک قنوت به جا می‌آورد و در رکعت دوم چهار تکبیر (می‌گوید) که بعد از هر تکبیری، یک قنوت به جا می‌آورد. و در قنوت، خواندن هر دعایی کافی است و بهتر است که دعای قنوت شامل طلب باران و آب و طلب عطوفت حضرت رحمان باشد به اینکه باران‌ها را فروفرستد و درهای آسمان را به رحمت باز کند و قبل از دعا، صلوات بر محمّد و آل محمّد علیهم الصلاة و السلام بفرستد.
و از جمله نمازهای مستحب: نماز غفیله است، و آن دو رکعت است، میان نماز مغرب و عشا که در مقدّمه اول از کتاب نماز تفصیل آن گذشت.
و از جمله نمازهای مستحب: نماز شب دفن است، که شرح آن در باب دفن میّت از احکام اموات گذشت.
و از جمله نمازهای مستحب: نماز اول ماه و نماز حاجت، و غیر آنها از نمازهایی است که مفصّلاً در جاهای خودش ذکر شده است.
•
پایگاه اطلاع رسانی حوزه، برگرفته از مقاله «نمازهای مستحب». •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
