مسجد جیوشی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مسجد جُیوشی ، اولین
مسجد ـ
مقبره از
دوره فاطمیان (حک: ۲۹۷ـ۵۶۷) در
قاهره می باشد.
این مسجد در مشرق قاهره، در ناحیه جَبَل مُقَطَّم، واقع است.
نام آن، طبق
کتیبه مرمرینی در مدخل بنا، از اسم سازنده‌اش،
امیرالجیوش بدرالجمالی (متوفی ۴۸۷)، وزیر
مسیحی مستنصر فاطمی، گرفته شده و بر اساس همان کتیبه، مشهدالجُیوشی نیز خوانده شده است.
در جانب چپ
محراب ،
قبری هست که مردم آن را مدفن بدرالجمالی می‌دانند،
اما به گفته
مقریزی ،
بدرالجمالی در محل دیگری مدفون است.
کمال‌الدین سامح علاوه بر بدرالجمالی، دفن پسر او، ملک افضل (وزیر فاطمیان در سالهای ۴۸۶، ۵۱۴)، را نیز در این محل محتمل دانسته است.
تاریخ ساخت مسجد جُیوشی ، به استناد کتیبه آن است.
در منابع تاریخی، به جز اشاره ابن‌میسّر در اخبار
مصر اطلاعی در باره این بنا نیامده است.
این مسجد در
دوره عثمانی خانقاه بوده است و آن را زاویه الجُیوشی می‌خوانده‌اند.
دیوارهای مسجد از
سنگ و سایر قسمتها، مانند
طاق‌ها و
گنبد‌ها و سقفها، از آجر است.
این مسجد، بدون احتساب منار و اتاقی در هر یک از طرفین آن و یک گنبدخانه کوچک، مستطیلی است به طول ۵ر۲۲ متر از مغرب به مشرق و عرض ۱۷ متر از جانب
قبله تا ضلع مقابل آن.
ورودی اصلی مسجد، با دری ساده و بدون تزیین، در بخش پایین منار مسجد، که بر محور قبله قرار دارد، جای گرفته است. بعد از ورودی، راهرو و سپس صحن قرار دارد. در دو طرف منار دو اتاق کوچک ساخته شده است. اتاق سمت چپ دارای طاق متقاطع است و اتاق سمت راست مسقف نیست و با پلکانی که در آن تعبیه شده است، می‌توان به صحن مسجد دسترسی پیدا کرد.
صحن مسجد مستطیلی به طول ۵ر۶ و عرض ۵ر۵ متر است.
در ضلع جانب قبله صحن،
شبستان و در هریک از طرفین صحن یک اتاق مستطیل شکل واقع شده است که ورودی قوس‌داری به جانب حیاط دارند.
نمای ورودی شبستان را سه طاق تشکیل می‌دهد که روی دو جفت ستون قرار گرفته‌اند.
شبستان، که بیش از نصف مساحت مسجد را شامل می‌شود، از شش محوطه مربع‌شکل تشکیل شده است، که در دو فرش‌انداز موازی با دیوار قبله قرار گرفته‌اند.
در این شبستان ستونی وجود ندارد و طاقهای متقاطع بر دیوار‌ها تکیه زده‌اند.
به غیر از محوطه جلو محراب، بقیه محوطه‌ها دارای طاقهای متقاطع‌اند. در بالای محوطه محراب، گنبدی قرار دارد که قاعده آن مربع‌شکل بوده و سپس، با استفاده از سِکُنجهای ساده، به هشت ضلعی تبدیل شده است. ساقه گنبد نیز پنجره‌های نورگیر دارد.
قوس بالای محراب بر دو ستون تکیه زده و اطراف محراب نیز با کتیبه‌هایی به
خط کوفی از آیات
قرآن و نقوش برجسته گیاهی، مانند خوشه
انگور ، گچبری شده است. در بالای محراب دایره‌ای هست که نام
محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و
علی علیه‌السلام در آن نوشته شده است. این محراب، با گچبریهای زیبایش، از نفیس‌ترین محرابهای عصر فاطمیان محسوب می‌گردد.
اتاق کوچک گنبدداری در شمال‌شرقی بن ا وجود دارد که احتمالاً پس از تکمیل بن ای اولیه به آن افزوده شده است.
منار مسجد، با بیست متر ارتفاع از یک بدنه اصلی با قاعده مستطیل به ارتفاع ۱۸ر۱۴ متر و دو طبقه در بالای آن تشکیل شده است. قاعده طبقه اول، مربع شکل و قاعده طبقه دوم، هشت ضلعی است و گنبد آجری کوچکی نیز بر فراز آن قرار دارد. هر دو طبقه در تمام اضلاع پنجره‌های طاق‌دار دارند.
این منار شبیه منار جامع قیروان (قرن سوم) است.
ویژگی این منار وجود تزیینات مقرنس بر قرنیز بخش مربع شکل آن است و این نخستین مقرنس‌کاری است که در بن اهای مصر شناسایی شده است.
این منار، که درِ ورودی آن نیز شکل خاصی دارد، از مهم‌ترین منارهای اولیه در
معماری اسلامی مصر محسوب می‌گردد، زیرا از آن به بعد در ساخت منار، با ایجاد تغییراتی در تزیینات یا در بخش هشت ضلعی آن، تحول صورت گرفت.
از نکات شایان توجه در مسجد جُیوشی ، وجود دو اتاق کوچک با گنبد و محراب و عرض کمتر از یک متر بر بام مسجد است
که به درستی مشخص نیست به چه منظور ساخته شده‌اند. احتمال داده‌اند که مکان استقرار نگهبانان، محلی برای عبادت و ذکر و تمرکز یا جای استقرار
مؤذن ، به شیوه مساجد ایرانی، بوده باشند.
مسجد جُیوشی ، از نظر معماری، بن ایی منحصر به فرد است.
حتی معلوم نیست که کارکرد دقیق آن در گذشته چه بوده است؛ بعضی معتقدند که این بنا برج مراقبتی در شکل و شمایل مسجد یا بنایی نمادین، به مناسبت پیروزیهای نظامی بدرالجمالی، بوده است.
به عقیده مؤنس،
بدرالجمالی این مکان را مشهدی برای
امام علی علیه‌السلام در نظر گرفته بود. با این همه، مسجد جُیوشی با ساختار مسجد ـ مقبره، که در دوره فاطمیان شکل گرفت،
تناسب بیشتری دارد.
(۱) ابن‌میسّر، اخبار مصر، ج۲، چاپ هانری ماسه، قاهره ۱۹۱۹.
(۲) سعاد ماهرمحمد، مساجد مصر و اولیاؤ‌ها الصالحون، ج ۱، قاهره ۱۹۷۱.
(۳) سیدعبدالعزیز سالم، المآذن المصریه، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۵۹.
(۴) فاطمه محمد محجوب، الموسوعه الذهبیه للعلوم الاسلامیه، ج ۱۲، قاهره: دارالغد العربی.
(۵) ثروت عکاشه، القیم الجمالیه فی العماره الاسلامیه، قاهره ۱۴۱۴ /۱۹۹۴.
(۶) کمال‌الدین سامح، العماره الاسلامیه فی مصر، قاهره ۱۹۸۷.
(۷) احمد بن علی مقریزی، کتاب الخطط المقریزیه، لبنان ۱۹۵۹.
(۸) حسین مؤنس، المساجد، کویت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۹) طلعت رشاد یاور، العماره العربیه الاسلامیه فی مصر، بغداد ۱۹۸۹.
(۱۰) دوریس برنس– ابوسیف، معماری اسلامی در قاهره، لیدن ۱۹۸۹.
(۱۱) رابرت هیلن برند، معماری اسلامی: فرم، عملکرد و معنا، ادینبورگ ۱۹۹۴.
(۱۲) دوگان کوبان، "سرزمین های مرکزی عرب"، در مسجد: تاریخ، معماری توسعه و تنوع منطقه ای، اد مارتین Frishman و حسن الدین خان، Lodnon: تیمز و هادسون، ۱۹۹۴.
(۱۳) الکساندر پاپادوپولو، اسلام و هنر مسلمانان، ترجمه از فرانسه توسط رابرت اریک ولف، لندن ۱۹۸۰.
(۱۴) اندرو پترسن، فرهنگ معماری اسلامی، لندن ۱۹۹۶.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مسجد جیوشی»، شماره۵۳۲۸.
