مجموعه رسائل فیض (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مجموعه رسائل فیض»، مجموعه‌ای چهار جلدی است که هر جلد، تعدادی از مقاله‌های فقهی، اصولی، کلامی و اخلاقی
ملا محسن فیض کاشانی را در بر دارد.
مجلدات چهارگانه کتاب، به ترتیب مشتمل بر ۱۴، ۱۰، ۵ و ۱۰ رساله هستند. هر یک از مجلدات با درآمد یا مقدمه‌ای آغاز شده است.
جلد اول، مشتمل بر رساله‌های زیر است:
۱. اصول عقاید دینیه (ترجمة العقائد): رساله‌ای در بیان اصول اعتقادات به
زبان فارسی است. فیض، این رساله را به هشت در تقسیم نموده و هر در را به منزله دری از درهای
بهشت مقرر داشته است. او، بیشتر، از
قرآن و
روایات برای
اثبات این
اصول کمک گرفته و طریق
برهان و
عقل را در این مسیر کم بهاتر از آن دو برای عوام تلقی نموده است. مؤلف، «در» اول را به هستی خداوند اختصاص داده است. بحث از
شفاعت و اینکه چه کسانی توان شفاعت و
اجازه آن را دارند که در راس همه آنها وجود مبارک
پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
اهل بیت طاهرینش می‌باشند نیز پایان بخش رساله مذکور است.
۲. شرح صدر: این رساله، در باب سیر و سلوک عرفانی و تفاوت آن با تصوف و صوفی گری است که در دو مقاله با عناوین ذیل تنظیم شده است:
الف) در بیان شمه‌ای از حال
علم و علما؛
ب) در شرح بعضی از احوال پریشانی خود در این دار ابتلاء.
۳. رساله الانصاف: در این رساله که از نوشته‌های او در اواخر عمر خویش است، به سیر تحول و تطور فکری خود در طول عمر عملی خویش اشاره می‌کند. او در پایان این رساله، در باره خویش چنین اظهار می‌دارد: «نه متکلم و نه متفلسف و نه متصوفم و نه متکلف، بلکه مقلد قرآن و
حدیث و تابع
اهل بیت علیه‌السّلام هستم».
۴. ترجمه حدیث معلی بن خنیس: این رساله فارسی، در واقع بعد از خطبه‌ای کوتاه از اول تا آخر ترجمه روایتی است که
معلی بن خنیس آن را از
امام صادق علیه‌السّلام طبق آنچه
علامه مجلسی در صفحه ۱۰۰ جلد ۵۹ «
بحار الانوار » آورده، نقل کرده است. این
روایت ، در واقع جواب سؤالی است که معلی بن خنیس از امام علیه‌السّلام در مورد
نوروز فارس‌ها پرسیده است و امام جواب مفصلی به این سؤال داده‌اند که در ادامه، نام تک تک روزهای ماه‌های شمسی را بیان نموده و به ذکر خواص آنها پرداخته‌اند. البته این روایت به لحاظ سندی جزو
روایات صحیح نبوده، بلکه در تعارض با روایت دیگری است که از
امام کاظم علیه‌السّلام نقل شده که حضرت، نوروز را به کلی زیر سؤال برده‌اند که البته آن روایت نیز از
سند صحیحی برخوردار نمی‌باشد.
۵. رساله اتتل توته تتل: فیض، در این رساله فارسی، برای
اثبات این ادعا که هر لفظی معنایی خاص دارد و از هیچ لفظی نباید
غفلت نمود شعری را که در واقع
وصیت پدری است به پسر خود به زبانی ساده و کودکانه و در عین حال بسیار پر مغز و با مفاهیم بلند، عنوان نموده است.
۶. اثبات حرکت جوهری:
اثبات حرکت جوهری، رساله مختصری است که مرحوم ملا محمد محسن فیض کاشانی آن را به
زبان فارسی نوشته است. حرکت جوهری، از ابداعات استاد و ابو الزوجه فیض؛ یعنی
صدر المتالهین شیرازی است. فیض، در این رساله کوشیده است با براهینی چند، این
موضوع را به
اثبات برساند. او دو
آیه از
قرآن کریم را که گویای این مطلب مهم و قطعی می‌باشند، به عنوان شاهد ذکر کرده است. فیض، در نهایت، رساله را با پاسخ به شبهه‌ای که از اهل
حکمت در مورد حرکت جوهری نقل شده به پایان می‌رساند.
۷. تحقیق معنی قابلیت: این رساله فارسی، در واقع،
تبیین تفاوت بین خالق و مخلوق است که مخلوق سر تا پا قابلیت است و این از مهم‌ترین نقاط
اختلاف میان او و خالق اوست. فیض، در این رساله، برای
اثبات مدعای خود بخش اعظمی را به نقل قول‌هایی از بزرگان اختصاص داده است و حسن ختام آن را روایت مهمی از
پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم قرار داده است. وی،
فلسفه و
کلام و دیگر علوم برهانی را ناتوان از تبیین چنین مسئله مهمی دانسته و بهترین کار را تمسک به روایات نورانی
اهل بیت می‌داند.
۸. پاسخ پرسش اهل مولتان: در پاسخ به درخواست طایفه‌ای از صوفیان شهر مولتان در حقیقت
مذهب امامیه و به جهت
هدایت آن قوم نوشته شده است.
۹. تفسیر آیه ی امانت:
تفسیر آیه ی
امانت ، در واقع، جواب به سؤال مذکور در نامه‌ای است که به فیض، نوشته شده و او، به زبان فارسی پاسخ آن را نوشته است. سؤال، از
تفسیر معنای امانت در آیه «انا عرضنا الامانة علی السموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و...» است. فیض، تکلیف را معنای امانت دانسته و می‌گوید: تکلیف، به دو صورت می‌باشد: یکی، تکلیفی که عامه مردم بر عهده دارند و آن، عبارت است از تطور در اطوار وجود؛ یعنی رسیدن
انسان به کمال با گذر از مراحل نباتیت و حیوانیت و رسیدن به مقام انسان کامل و دوم، تکلیفی که عبارت است از سپردن
امامت و ولایت توسط امام به امام و والی دیگر که بعد از اوست به هنگام
رحلت از
دنیا .
۱۰. رساله شرائط الایمان: این رساله، منتخبی است از رساله «راه صواب» که مشتمل بر دوازده سؤال و جواب است؛ از آن دوازده سؤال به پنج سؤال بسنده شده و به «شرائط الایمان» موسوم گردیده است.
۱۱. رساله
رفع الفتنة: در رد بعضی از منسوبان به اهل
علم که به گفته فیض: «ایشان را از
معرفت اسرار
دین بهره‌ای نیست و به زینت صورت ظاهر و پوست علم از حلاوت معنی
باطن و مغز آن محروم مانده، در
فتنه باز کرده و زبان به
طعن مشایخ دین و اکابر اهل معرفت و
یقین دراز کرده‌اند و بدین سبب اهل
ایمان را در بوادی
حیرت سرگردان دارند»، در سه مقصد تالیف شده است.
۱۲. رساله آیینه شاهی: این رساله، خلاصه‌ای از رساله عربی «ضیاء القلوب»، به زبان فارسی، در شناختن نفس ناطقه انسانی و تربیت اوست که برای تقدیم به شاه عباس دوم نوشته شده است. به جهت
انتساب رساله به شاه، مؤلف، آن را، «آیینه شاهی» نامیده است.
۱۳. رساله دفع و
رفع:
موضوع این رساله طبق آنچه خود فیض بیان فرموده، در دفع آفات و بلیات از خود و مال و
زنان و
اطفال ، به وسیله
آیات قرآن ، ادعیه و کلماتی از بزرگان که به ما رسیده است، می‌باشد. مرحوم فیض، این رساله را در ده باب تنظیم نموده است.
۱۴. پیمان فیض از پسرش علم الهدی: مؤلف، این رساله را در
سال ۱۰۶۳ ق، به زبان فارسی خطاب به فرزندش علم الهدی و دوستان و معاشران وی نوشته است. این رساله، مشتمل بر ده توصیه دینی و اجتماعی است که فیض، فرزند خود را ملزم به مراعات آنها می‌کند که عبارتند از
احتیاط در
فتوا ، مشغولیت دائم به کسب علم و دانش، عدم حضور در مجالس اختلافی و معاشرت با مردم، مخصوصا در اعیاد و مناسبت‌ها و...
جلد دوم، شامل رساله‌های زیر است:
۱. ترجمة الصلاة: فیض، در این رساله از
اذان و
اقامه و تکبیرة الاحرام تا سلام پایانی
نماز را به زبانی ساده و همه کس فهم به فارسی ترجمه می‌کند.
۲. ابواب الجنان: این رساله، ترجمه‌ای کوتاه و روان از رساله فقهی «
شهاب ثاقب » است که نویسنده آن را به
زبان عربی در باره وجوب
نماز جمعه نگاشته و دارای هشت باب به منزله هشت درب بهشت است. نویسنده، در این رساله، به بحث پیرامون
نماز جمعه ، وجوب عینی آن، شرایط و اجزاء و
احکام و نیز آداب و فضیلت‌های آن می‌پردازد و در ادامه به
ثواب و فضل
روز جمعه بر دیگر روزها و نیز اعمال
مستحب در این روز پرداخته است و در پایان از فضیلت
نماز جماعت و شرایط و آداب آن سخن می‌گوید.
۳. مفتاح الخیر: این رساله، تکمیل کننده رساله «ترجمة الصلاة» است. فیض رحمة‌الله‌علیه ، در این رساله، به بررسی اقسام نماز، شرایط وجوب و صحت نماز،
نماز مسافر ، اوقات نمازها، گونه‌های
شک در نماز و چگونگی جبران نمازهای از دست رفته، می‌پردازد.
۴. ترجمة الطهارة: این رساله نیز دارای هشت «در» است که «در» اول در فضیلت
طهارت گشوده می‌شود و «در» آخر در کیفیت
تیمم بسته می‌شود.
۵. اذکار الطهارة: این رساله، دربردارنده ذکرها و دعاهایی است که در «ترجمة الطهارة» به آنها اشاره شده است. این رساله تکمیلی، در پنج باب تنظیم شده است که باب اول، در اذکار خلوت (بیت الخلاء) و باب آخر در اذکار
غسل است.
۶. ترجمة الحج: این رساله، در
فقه حج و
عمره است و فیض، در ابتدا، می‌نویسد: این ترجمه را بعد از «ترجمة الصلاة» و «ترجمة الطهارة» و «ترجمة الصیام» نوشته است. از آن جا که فیض به جنبه‌های عملی و کاربردی فقه عنایت ویژه‌ای داشته است، در این رساله به تفصیل از
حج تمتع و
عمره مفرده سخن می‌گوید، ولی حج
قران و افراد را رها کرده و تنها به تعریفی کوتاه از این دو بسنده می‌کند.
۷. ترجمة الزکاة: نویسنده، «ترجمة العقائد» و «ترجمة الطهارة» را پیش از نگارش این ترجمه نوشته است. این ترجمه نیز در هشت «در» به مباحث زیر پرداخته است: معنای زکات، فضیلت و ارزش‌های زکات دادن، اقسام و شرایط
زکات ،
نصاب نقدین (
طلا و
نقره )،
نصاب اغنام (
انعام ) ثلاثه (
شتر ،
گاو و
گوسفند )،
نصاب غلات اربعه (
گندم ،
جو ،
مویز و
خرما )، چگونگی مصرف
زکات .
۸. ترجمة الصیام: رساله فقهی صیام نیز در هشت «در» نگارش شده است که به بیان فضیلت روزه‌های
ماه رمضان و شرایط و آداب آن پرداخته و در پایان در هشتمین «در» از درهای صیام، پیرامون
اعتکاف و شرایط آن سخن می‌گوید.
۹. ترجمة الشریعة: این رساله فارسی نیز در هشت «در» تنظیم شده است. «در» اول، به تشریح معنای
شریعت و کیفیت سلوک راه
حق می‌پردازد. «در» دوم در بیان اعمال نیک بدنی و ذکر نمونه‌هایی از آن است. «در» سوم، به بیان اعمال ناپسند بدنی اختصاص دارد. «در» چهارم، پیرامون
ثواب برخی اعمال پسندیده و سنت‌های نیک سخن می‌گوید و رفتارهای پسندیده را در دو محور فردی (مانند
مسواک زدن،
عطر زدن و...) و اجتماعی (ثواب فریاد رسیدن
مسلمانان ،
عیادت بیمار و...) ذکر کرده است. «در» پنجم، در باره پاداش برخی اعمال ناپسند و چگونگی عقاب آنها گفت وگو می‌کند. «در» ششم، سخن از صفات پسندیده نفسانی و منش‌های اخلاقی انسان مانند
صبر و
توکل و... می‌گوید. «در» هفتم، صفات اخلاقی ناپسند مانند
تکبر ،
عجب ،
حسد و... را معرفی می‌کند. «در» هشتم را به ذکر پاره‌ای از آداب سلوک راه
خدا اختصاص داده است و عمده آداب این راه را یاد حق تعالی در هر لحظه و
ساعت می‌شناسد.
۱۰. ترجمة العقائد: همان اولین رساله از جلد اول است.
جلد سوم، رساله‌های زیر را در بر دارد:
۱. الکمات المخزونة: این رساله، مشتمل بر سخنانی گهربار برگرفته از علوم اهل معرفت و سخنان آنان است که به گفته فیض، مشتمل بر «لباب معارف عارفین و زبده ی اصول اصول
دین » است. این رساله، در ۴۱ کلمه، بخشی عربی و بخشی فارسی تنظیم شده است.
۲. اللئالی: این رساله نیز برگزیده کلمات حکمت آمیزی است که به
آیات و
روایات مزین شده و همانند رساله پیشین در ۴۱ کلمه تدوین شده است.
۳. الکلمات المضنونة: این رساله، متشکل از بخش‌های مختلفی است که از بخش «
توحید و
توکل » و نیز «
صبر و
شکر » کتاب «
المحجة البیضاء » فراهم آمده است که البته در آنها تغییراتی نیز داده شده که در پاورقی به آنها اشاره گردیده است. مؤلف، پاره‌ای از فرازهای کتاب را از کلمات
صدر المتالهین شیرازی (استاد فیض)، در «
اسفار » و «
شواهد الربوبیة »
اقتباس کرده است.
۴. اللب فی حدوث العالم: این رساله از رسالات فلسفی فیض کاشانی است که در آن مشی کلامی و اخباری نداشته و در راستا و چارچوب حکمای اسلامی گام برداشته است. در این رساله،
فیض ، حدوث
عالم را به معنای ذاتی که دیدگاه حکمای اسلامی است گرفته و
زمان موهوم اهل کلام را وهمی پنداشته که از سوء فهم ایشان نشات یافته است که در آن از جهات مختلف
تناقض وجود دارد.
۵. اللباب فی علم الله تعالی: فیض، در این رساله، مسئله علم الهی را بر اساس اصولی چند از
فلسفه اسلامی استوار نموده است. بر اساس
حکمت اسلامی، نظام علی
عالم از ذات الهی نشات یافته و کثرت آن آسیبی به
وحدت و بساطت حقیقی ذات الهی وارد نمی‌سازد. نیز ثابت شده که
خداوند ، عالم به ذات خود در مرتبه ذات خود بوده و مسلم است که علم تام به فاعل بما هو فاعل، از علم به مفعول تفکیک نمی‌پذیرد. صفات الهی نیز عین ذات الهی بوده و تنها در مقام مفهوم متغایر از آن می‌باشد و چون حق تعالی به ذات خویش واقف و عالم است، به معلولات خود نیز علم دارد.
جلد چهارم، حاوی رساله‌های زیر است:
۱. میزان القیامة: این رساله را فیض در باره ی کیفیت وسیله ی سنجش اعمال در
روز قیامت تالیف نموده است. در این رساله کلامی، مؤلف، تخالف اخباری را که در این زمینه وجود دارد، برطرف نموده است و موافقت آن
اخبار را با هم بیان نموده است.
۲. مرآة الآخرة: این رساله، در چهار باب در باره ی
جهان آخرت و بیان حقیقت
بهشت و
جهنم و بیان کیفیت
لذت و درد در بهشت و جهنم می‌باشد. زبان این رساله کلامی، عربی و فارسی است.
۳. اصول العقائد الدینیة: این رساله، در بیان
اصول دین است. نام اجمالی این رساله، «اصول العقائد» است، ولی با عنایت به عبارت پایانی رساله؛ یعنی «هذا آخر الکلام فی اصول العقائد الدینیة و لله الحمد...» ، نام دقیق و کامل رساله را باید «اصول العقائد الدینیة» دانست. نباید این رساله را با اولین رساله از جلد اول
اشتباه نمود.
۴. جواب من سال عن کیفیة علم الله سبحانه قبل الایجاد من اهل الابهر: این رساله فلسفی، در پاسخ کسی که از کیفیت علم الهی پرسیده نگارش شده است. فیض، رساله ی دیگری نیز در باره ی کیفیت علم ذات باری تعالی با نام «اللباب» دارد که از این رساله مبسوطتر می‌باشد.
۵. فهرست العلوم: این رساله را فیض در باب تقسیم بندی علوم دینی و تفکیک علم مفید از
علم غیر مفید تالیف کرده است؛ ایشان، در ضمن هفت باب این رساله، دویست علم را معرفی اجمالی می‌نماید.
۶. الحق المبین: نام این رساله، «الحق المبین» و
موضوع آن علم
اصول فقه و چگونگی تفقه در دین می‌باشد. مرحوم فیض، این رساله را در سال ۱۰۶۸ ق، تالیف نموده است.
۷. محاکمة بین فاضلین من مجتهدی اصحابنا: این رساله مانند رساله ی قبلی در زمینه ی کیفیت
تفقه در دین می‌باشد، ولی با این تفاوت که به
اختلاف نظر بین دو فاضل؛ یعنی شیخ حسن عاملی، صاحب «
معالم » و شیخ عبد اللطیف بن علی بن احمد بن ابی جامع عاملی در
موضوع مزبور پرداخته است.
۸. جلاء القلوب: رساله‌ای اخلاقی است در بیان انواع یاد قلبی خداوند که مرحوم فیض کاشانی آن را در ۲۰۰ سطر و هشت فصل تالیف نموده است.
۹. الفت نامه:
موضوع این رساله نیز
اخلاق است و در دعوت برادران دینی به
الفت و
انس با یک دیگر و بیان شرایط و آداب آن تالیف گردیده است.
۱۰. راه صواب: در این رساله ی کلامی، مرحوم فیض کاشانی، به دوازده سؤال اعتقادی پاسخ می‌دهد و در پایان با ذکر پنج شرط برای
ایمان و
کفر آن دو را به پنج مرتبه تقسیم می‌نماید.
تحقیق کتاب، توسط
بهراد جعفری و
علی رضا اصغری تحت اشراف
آیة الله امامی کاشانی انجام پذیرفته است. در انتهای مجلد سوم و چهارم، فهرست منابع تحقیق آمده است.
نرم افزار عرفان ۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
