قضا (قضاوت)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قضا از اقسام
احکام، در
اسلام است.
«قضا» معانی گوناگون دارد؛ در این جا، به معنای قضاوت و
داوری کردن برای
رفع نزاع و
خصومت از میان مردم است.
منصب قضاوت از مناصب بسیار
شریف و مهمّی است که از طرف
خدای متعال به
پیامبر صلوات الله علیه و از طرف ایشان، به
امام معصوم علیه السلام و از ناحیه آنان، به
فقیه جامع الشرائط اعطا شده‌است.
این منصب شریف به موازات شرافتش، بسیار حسّاس و خطرناک هم هست و در
روایات بسیاری، با بیانات گوناگون حسّاسیت آن بازگو شده است. در روایتی از
پیامبر اکرم صلوات الله علیه
نقل شده که می‌فرمایند: «لِسانُ الْقاضی بَیْنَ جَمْرَتَیْنِ مِنْ نارٍ، حَتَّی یَقْضِیَ بَیْنَ النَّاسِ؛ فَامَّا الَی الْجَنَّةِ وَ امَّا الَی النَّارِ؛
زبان قاضی در میان دو پاره
آتش قرار دارد تا وقتی که بین مردم قضاوت کند؛ (وقتی که قضاوت کرد معلوم می‌شود که) به سوی
بهشت می‌رود یا به سوی آتش
دوزخ. »
در تشکیل
دادگاه و
قوام قضاوت، چند چیز نقش اساسی دارد که بدون آن‌ها، قضاوت انجام نمی‌گیرد. آن‌ها عبارتند از:
کسی که قضاوت و داوری کند و
حکم صادر نماید.
کسی که حقی را از دیگری
مطالبه می‌کند و علیه او
اقامه دعوا می‌نماید.
کسی که
علیه او اقامه دعوا می‌گردد و حقی از او خواسته می‌شود که گاهی به عنوان «
منکر» نامیده می‌شود.
چیزی که در مورد آن اقامه دعوا می‌شود.
این ویژگی‌ها عبارت است از:
بلوغ،
عقل،
عدالت،
اجتهاد مطلق،
مرد بودن،
حلال زادگی،
اعلمیت نسبت به علمای شهری که در آن قضاوت می‌کند (بنابر
احتیاط واجب) و داشتن
حافظه متعارف (بنابر احتیاط واجب).
در حال حاضر، به دلیل
ضرورت و
فقدان قاضی جامع الشرائط در دیدگاه فقهی
امام خمینی (رحمه الله)، قضاوت افرادی که از شرط
اجتهاد مطلق، برخوردار نیستند
جایز است و به قضاتی که
ولی فقیه به آن‌ها
اجازه قضاوت داده است در اصطلاح، «
قضات مأذون» می‌گویند.
شهید مطهری (رحمه الله) درباره صفات قاضی می‌نویسند: در اسلام، همان اندازه که درباره شخصیت علمی قاضی دقّت زیاد شده، که باید در
حقوق اسلامی صاحب نظر و
مجتهد مسلّم باشد، درباره
صلاحیت اخلاقی او (نیز) نهایت اهتمام به عمل آمده است. قاضی باید مبرّا از هرگونه
گناه باشد- و لو گناهی که مستقیما" با مسائل قضایی سر و کار ندارد- قاضی به هیچ وجه
حق ندارد از
متخاصمین اجرت بگیرد، بودجه قاضی باید به طور وافر از
بیت المال مسلمین
تأدیه شود،
مسند قضا آن قدر محترم است که طرفین دعوا هر که باشد- و لو
خلیفه وقت باشد، آن چنان که
تاریخ در
سیره علی علیه السلام نشان می‌دهد- باید با کمال احترام، بدون هیچ گونه
تبعیضی در پیشگاه مسند قضا
حاضر شود.
فقهای اسلام در بحث قضاوت، به شروط پذیرش دعوا در
محکمه و پاسخ مدّعی‌علیه به
اقرار،
سکوت و یا
انکار، احکام
سوگند و مانند آن پرداخته‌اند.
کتاب آشنایی با ابواب فقه، ص۱۳۵-۱۳۷.
