فضائل القرآن (ابن ضریس)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
فضائل قرآن، یکی از شعب و شاخه‌های
علوم قرآنی است که در آن از فضائل و منافع
قرآن ،
سوره‌ها و
آیات آن بحث می‌شود.
افرادی چون
ابو عبید قاسم بن سلام ،
محمد بن عثمان ابی شیبة ،
هشام بن عمار ،
ابی ابن کعب انصاری ،
علی بن حسن فضال و
ابن ضریس در باب فضائل قرآن آثاری از خود بر جای گذاشته‌اند. ابن ضریس، ابو عبدالله محمد بن ایوب بن ضریس بجلی (م ۲۹۴ ق) که یکی از حافظان و محدثان
اهل تسنن است کتاب خویش را بر مبنای
روایات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اصحاب آن حضرت نوشته است. نویسنده قبل از شروع به فضائل سوره‌های قرآن، چندین باب به ابتدای کتاب افزوده است که از جمله آنها می‌توان به باب‌های «آنچه در
مکه و آنچه در
مدینه نازل شده است»، «آنچه به صاحب و
حافظ قرآن گفته می‌شود، اقراء وارق»، «چگونه و در کجا قرآن نازل شده است» و ابواب دیگر اشاره کرد.
ناگفته نماند که در این کتاب تنها به فضائل برخی از سوره‌های قرآنی پرداخته شده است نه همه آنها. در این زمینه کتاب
احادیث و اطلاعات بسیار ارزنده‌ای را در اختیار خواننده قرار می‌دهد، هرچند بسیاری از روایات آن برای خواننده شیعی کتاب، ضعیف و یا بدون اعتبار است.
قدمت کتاب و اتصال نزدیک آن به
زمان وحی ارزش زیادی به کتاب بخشیده است و این
اثر را مورد توجه نویسندگانی همچون
جریر طبری و
سیوطی در نوشتن کتابهایشان قرار داده است.
بنابه گفته
غزوة بدیر محقق این اثر این کتاب دارای سه بخش بوده است اما متاسفانه بخش دوم آن از بین رفته است. بنابراین آنچه در دست می‌باشد بخش اول و سوم این کتاب است، مؤلف در بخش اول قبل از شروع به بیان فضائل
سور قرآن، ابواب ذیل را به کتاب افزوده است:
باب الرجل یمر بآیة تخویف و رحمة فیسال او یتعوذ،
باب ما یقرا به الاعرابی الجاهل بالقرآن،
باب فیما نزل من القرآن بمکة و ما نزل بمدینة،
باب ما قالوا فی الماهر بالقرآن،
باب الرجل اذا ختم القرآن ما یصنع،
باب کیف انزل القرآن و فی کم انزل؟،
باب فی فضل من تعلم القرآن و علمه
و... سپس در جزء سوم کتاب به بیان فضایل برخی از سور قرآنی پرداخته است که عبارتند از:
فاتحة الکتاب ،
بقره ،
آیة الکرسی ،
انعام ،
کهف ،
الم تنزیل (
سجده )،
یس ،
دخان ،
واقعه ،
حشر ،
ملک ،
زلزال ،
توحید و
معوذتین .
در این بخش بابی را نیز به نقل روایاتی اختصاص داده که در آنها از لسان
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
صحابه آن حضرت فضائلی درباره برخی سور قرآن بیان شده است. بعد از پایان بخش سوم سماعات جزء اول و جزء سوم کتاب آمده است. محقق کتاب کمبود بخش دوم کتاب را با گردآوری احادیثی که در
کنز العمال برهان فوری متوفای سال ۹۷۵ هجری و
الدر المنثور سیوطی متوفای
سال ۹۱۱ هجری از ابن ضریس نقل شده است، جبران کرده و در پایان این نسخه آورده است. در این قسمت فضائل سوره‌های
بقره ،
آل عمران ،
نساء ،
مائده ،
توبه ،
هود ،
ابراهیم ،
حجر ،
نحل ،
احزاب ،
غافر ،
احقاف ،
حدید ،
مزمل ، زلزلة،
اخلاص ،
فلق . علاوه بر این محقق بابی را به ذکر دو سورة به نام «خلع» و «حفد» اختصاص داده است. به عقیده
اهل سنت این دو سوره در
مصحف ابن عباس و
ابی ابن کعب موجود بوده و مشمول نسخ در
تلاوت گشته‌اند. اکثر علمای اهل سنت معتقدند که بخشی از
آیات ، در قرآن ضبط نشده و از قرائت ساقط شده است و این گونه آیات را
نسخ شده می‌نامند.
بنابراین تلاوت قسمتی از آیات نسخ شده است که البته این عقیده از دیدگاه علمای
شیعه مورد پذیرش نیست چرا که التزام بدان قول به وقوع
تحریف در قرآن کریم را نتیجه می‌دهد در حالیکه عدم
تحریف قرآن مورد اتفاق و اتحاد علمای شیعه می‌باشد.
محقق در مقدمه به معرفی مؤلف و نیز
ناسخ کتاب و غیره پرداخته است.
این کتاب توسط «غزوة بدیر» مورد تحقیق و تتبع قرار گرفته است. وی به ضبط و تخریج آیات،
احادیث و
اخبار کتاب و نیز شرح واژگان پیچیده آن و همچنین ضبط اسامی کسانی که در سلسله
سند روایات و اخبار قرار دارند و شرح حال بعضی از آنان پرداخته است. محقق در انتهای کتاب فهرستهای مفیدی در اختیار خواننده قرار می‌دهد: فهرست آیات، احادیث،
آثار موقوفه بر صحابه، اخبار و آنچه
تابعین درباره
تفسیر آیات گفته‌اند، اصحاب اخبار و فهرست موضوعات. نسخه‌ای که محقق از آن بهره برده است نسخه‌ای است که توسط
عبد الرحمن بن ابراهیم بن احمد مقدسی نگاشته شده است. مقدسی این کتاب را از دو تن از اساتید خویش، یکی عبد الحق بن عبد الحق بن احمد یوسفی (متوفای ۵۷۵ هجری) و دیگری ابو بکر احمد بن علی بن ناعم فراگرفته است. این کتاب به
زبان عربی در قطع وزیری با جلد شومیز در ۱۸۴ صفحه توسط «دار الفکر» سوریه برای اولین بار در
سال ۱۴۰۸ ه ۱۹۸۸ م به چاپ رسیده است.
نرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
