• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

سوره حمد

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



سوره حمد، نخستین سوره قرآن کریم در ترتیب مصحف .



چون در این سوره خداوند حمد و ثنا شده، این سوره حمد خوانده شده است.
این سوره نامهای متعددی دارد و این کثرت نام، نشانه شرافت و فضیلت آن دانسته شده است.
[۲] عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۸۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.

برخی از این نامها و وجه تسمیه آن‌ها بدین‌قرار است :

۱.۱ - فاتحةالکتاب

۱) فاتحة‌الکتاب یا فاتحة‌القرآن، که گاهی به اختصار «فاتحه» خوانده می‌شود، یکی از مشهورترین نامهای این سوره است.
حمد را به این سبب فاتحة‌الکتاب خوانده‌اند که مصحفها و نماز با آن آغاز می‌گردد و در آموزش و نوشتن و خواندن قرآن ، سرآغاز سوره‌هاست.
[۳] ابن‌خالویه، کتاب اعراب ثلاثین سورة من القرآن الکریم، ج۱، ص۱۸، قاهره ۱۳۶۰/۱۹۴۱.
[۵] عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۸۷ـ۱۸۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.


۱.۱.۱ - نخستین سوره

همچنین گفته شده که سبب نامیده شدن آن به فاتحة‌الکتاب این است که نخستین سوره‌ای بوده که بر پیامبر نازل شده است.
[۶] مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، ج۱، ص۱۳، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.

نیز گفته شده نخستین سوره‌ای است که در لوح محفوظ نوشته شده است؛ ولی پذیرش این عقیده به مستند نقلی نیاز دارد.
[۷] عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۸۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.

سوره حمد نخستین سوره‌ای است که به صورت کامل و به عنوان سوره‌ای از قرآن نازل شده است.
بنابراین، نخستین بخش از قرآن است که با عنوانِ سوره فرود آمده است؛ از همین‌رو می‌توان از سوره حمد به فاتحه تعبیر کرد.
[۸] محمدهادی معرفت، التمهید، ج۱، ص۹۶، قم ۱۳۹۶ـ۱۳۹۸.


۱.۱.۲ - مستند

مستند این سخن، روایتی است که به موجب آن امام علی علیه‌السلام از پیامبر اکرم درباره ثواب قرائت قرآن سؤال کرد و پیامبر ثواب یک‌یک سوره‌های قرآن را به ترتیبی که از آسمان فرود آمده‌اند بیان فرمود.
بر این اساس، نخستین سوره‌ای که در مکه نازل شده فاتحة‌الکتاب، سپس عَلَق ، پس از آن قلم و دیگر سوره‌هاست
[۹] مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، ج۱، ص۱۳ـ۱۶، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
[۱۰] محمدهادی معرفت، التمهید، ج۱، ص۹۵، قم ۱۳۹۶ـ۱۳۹۸.
در خطبه امیرمؤمنان علیه‌السلام، منقول از ابن بابویه از آغاز شدن قرآن با حمد الهی سخن رفته است.

۱.۲ - ام القرآن

چون سوره حمد سرآغاز و اصل قرآن است
[۱۳] ابن‌خالویه، کتاب اعراب ثلاثین سورة من القرآن الکریم، ج۱، ص۱۶، قاهره ۱۳۶۰/۱۹۴۱.
و به تعبیری، همه معانی و درون‌مایه‌های قرآن را به‌طور فشرده دربردارد،
[۱۵] زمخشری، کشاف، ج۱، ص۱.
آن را به این نام خوانده‌اند.

۱.۳ - ام الکتاب

برخی این نام را نپسندیده‌اند زیرا، براساسِ آیه‌های «وَ عِندَه اُمُّ الْکتاب» و «وَاِنَّه فی اُمِّ الْکتاب»، مقصود از امّ الکتاب، لوح محفوظ است.
همچنین آیه‌های محکم قرآن نیز امّ الکتاب خوانده شده‌اند ولی به نظر سیوطی،
[۲۰] عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۸۸ـ۱۸۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
احادیث صحیحی وجود دارد که بر مبنای آن‌ها پیامبر اکرم این سوره را بدین‌نام خوانده است و درباره وجه تسمیه آن نیز اقوال و آرایی وجود دارد.

۱.۴ - سبع المثانی

این نام در بسیاری از احادیث به‌چشم می‌خورد و شهرت دارد.
سبب این نام‌گذاری، هفت آیه داشتن سوره و دوبار خوانده شدن آن در هر نماز است.
[۲۱] طبری، جامع، ج۱، ص۳۷.
[۲۳] عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۸۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.


۱.۵ - الاولی و القصری

سورة الحمد الاولی، و سورة الحمد القُصری
[۲۴] عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۹۰، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
به‌نظر می‌رسد دو نام اخیر در قیاس با سوره‌های اَنعام و کهف و سبا و فاطِر است که با حمد شروع می‌شوند.

۱.۶ - رقیه

رُقْیَه، شفاء و شافیه. سرچشمه این سه نام حدیثهایی است که درباره خواص این سوره نقل شده است.
[۲۵] عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۹۱، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.


۱.۷ - صلاة

چون صحت نماز بر قرائت این سوره متوقف است، آن را بدین نام خوانده‌اند. این نام و دیگر نامها و اوصاف سوره حمد را در بعض منابع می‌توان یافت.
[۲۶] زمخشری، کشاف، ج۱، ص۱.
[۲۸] عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۸۷ـ۱۹۱، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.



به گزارش ابن‌ندیم
[۲۹] ابن‌ندیم، الفهرست (تهران)، ج۱، ص۲۹ـ۳۰.
و ابن‌أشته،
[۳۰] عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۲۲، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
[۳۱] عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۲۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
حمد در مصحف اُبیّ بن کعب نیز نخستین سوره بوده، ولی در فهرستی که از ترتیب سوره‌های مصحف ابن‌مسعود عرضه شده است، نام حمد دیده نمی‌شود.
[۳۲] محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۳۵۶ـ۳۶۰، تهران ۱۳۶۲ش.

به نظر می‌رسد فاتحه و مُعوّذَتین از آن رو در مصحف ابن‌مسعود وجود نداشته که وی مطمئن بوده است هرگز آن‌ها را فراموش نخواهد کرد، زیرا در روزگار وی قرآن را می‌نوشتند تا اگر بخشی از آن را فراموش کردند بتوانند با رجوع به آن، آیات فراموش شده را به یاد آورند؛ بنابراین، وقتی احتیاجی بدین تذکار نبود، نوشتن آن وجهی نداشت،
[۳۳] مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، ج۱، ص۱۳، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
[۳۴] محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۳۵۸، تهران ۱۳۶۲ش.
ولی دقت و صحت این گزارشها محل تردید است، زیرا در روایت ابن‌عباس درباره ترتیب نزول سوره‌ها
[۳۵] مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، ج۱، ص۸ـ۱۳، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
و در روایتِ عِکرِمه هیچ ذکری از سوره حمد به میان نیامده است.
[۳۶] محمدحسین طباطبائی، قرآن در اسلام، ج۱، ص۱۲۶، (تهران) ۱۳۶۱ش.



همه قرائت‌شناسان در این‌که سوره حمد هفت آیه دارد، متفق‌اند، بدین‌گونه که قرائت‌شناسان مکّی و کوفی «بسم‌اللّه‌الرّحمن‌الرّحیم» را آیه‌ای مستقل دانسته‌اند ولی دیگر قرائت‌شناسان «بَسْمَلَه» را آیه‌ای جداگانه و کامل محسوب نکرده‌اند، در عوض با توقف بر نخستین «عَلَیهِم» عبارت «صِراطَ الَّذینَ اَنعَمتَ عَلَیهِم» را یک آیه و «غَیرِ الْمَغضوبِ عَلَیهِم» را آیه‌ای دیگر شمرده‌اند؛ بنابراین، در هر دو حالت سوره حمد هفت آیه خواهد داشت.
[۳۷] زمخشری، کشاف، ج۱، ص۲۱.


۳.۱ - موید

در تفسیر عبارت «سَبْعاً مِنَ المَثانی»، بیانی از امام صادق علیه‌السلام نقل شده که مؤید روش قاریان مکّی و کوفی است.
به موجب آن، امام در پاسخ پرسشی درباره عبارت مذکور، سبع‌المثانی را سوره‌ای وصف کرده که هفت آیه دارد و یکی از آن هفت آیه «بسم‌اللّه الرّحمن الرّحیم» است.
[۴۰] ابن‌خالویه، کتاب اعراب ثلاثین سورة من القرآن الکریم، ج۱، ص۱۸، قاهره ۱۳۶۰/۱۹۴۱.


۳.۲ - قول شاذ

در مقابلِ قول مشهور، روایاتی هم وجود دارد که براساس آن‌ها سوره حمد را متضمن شش یا هشت آیه دانسته‌اند.
این دو نظر، شاذ و مردودند، زیرا مخالف روایاتی‌اند که عامه و خاصه در تأیید هفت آیه‌ای بودن سوره حمد نقل کرده‌اند.

۳.۳ - اختلاف قراءات

در یکی دو واژه این سوره نیز اختلاف قرائت گزارش شده است.
[۴۳] ابن‌مهران، المبسوط فی‌القراءات العشر، ج۱، ص۸۶ـ۸۹، چاپ سبیع حمزه حاکمی، دمشق (۱۴۰۱/ ۱۹۸۰).



اختلاف درباره مکی يا مدنی بودن سوره حمد ثمره تفسيرى ندارد؛ زيرا مشتمل بر آیه اى نيست كه معنايش به اختلاف نزول، مختلف و متفاوت شود.

۴.۱ - مدنی

در باب مکّی یا مدنی بودن سوره حمد، از مجاهد بن جبر گزارش کرده‌اند که این سوره مدنی است، اما این قول، لغزشِ مجاهد قلمداد شده است.

۴.۲ - مکی و مدنی

بعضى قائلند كه خدای سبحان براى تشريف اين سوره و تاءكيد بر اهميت آن، دوبار ( يك بار در مكه و بار ديگر در مدينه ) آن را فرو فرستاده است.
[۴۷] كشاف ج۱، ص۱.
[۴۸] الكاشف، ج۱، ص۳۱.

بدین ترتیب نزول آن یک بار پیش از هجرت و دیگر بار پس از هجرت بوده است
[۴۹] زمخشری، کشاف، ج۱، ص۲۰.
[۵۲] محمدحسین طباطبائی، قرآن در اسلام، ج۱، ص۱۱۶، (تهران) ۱۳۶۱ش.
تا عظمت شأن و بزرگی مقدارش بهتر شناخته شود.
با آن‌که این قول به خودی‌خود محتمل به نظر می‌رسد، دلیلی بر صحت آن اقامه نشده است، البته دور نمی‌نماید که علت نام‌گذاری آن به سبع‌المثانی نیز همین باشد.
ابولیث سمرقندی نیز نیمی از سوره حمد را مکّی و نیمی را مدنی دانسته، ولی سخنانی از این دست مردود است، زیرا حمد بخشی از نماز است و نماز بدون آن درست نیست و نماز قطعاً پیش از هجرت بر مسلمانان واجب شده است.
[۵۶] محمدبن ادریس شافعی، الامّ، ج۱، ص۱۲۵، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۷] ابن‌قدامه، المغنی، ج۱، ص۵۲۰، بیروت: دارالکتاب العربی.


۴.۳ - مکی

براى مكى بودن آن، دلايل چندى بيان داشته اند:
۱- خدای سبحان در سوره مباركه حجر به پیامبر اکرم صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد: و لقد اتيناك سبعا من المثانى و القران العظيمبا توجه به اين كه سوره مباركه حجر از سوره های مکی است و مراد از (سبعا من المثانى ) در آن، به شهادت روایات معصومین (عليهم السلام ) سوره حمد است
[۶۱] تفسير برهان، ج۱، ص۴۱.
[۶۲] صحيح مسلم، ج۲، ص۹.
[۶۳] مستدرك حاكم، ج۱، ص۲۳۸.
و از طرفى اعطاى السبع المثانى به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم با لفظ ماضى (اتيناك ) بيان شده است، پس ‌ سوره حمد نيز مكى است و قبل از سوره حجر نازل شده است.
۲- در روایات فریقین آمده است كه قوام نماز به سوره مباركه فاتحة الكتاب است: «لا صلاة الا بفاتحة الكتاب» و نماز، پيش از هجرت در مكه تشريع شده است. استاد علامه طباطبايى (قدس سره ) مى فرمايد:
گرچه نماز با هيئت و ويژگيهاى كنونى آن در شب معراج تشریع شد، اما از آیات فراوانى در سوره های مکی از جمله آیه كريمه «ارايت الذى ينهىَ عبدا اذا صلى» بر مى آيد كه در اوايل بعثت نيز اصل نماز، دست كم به صورت سجده و تلاوت بخشى از قرآن، تشريع شده بود.
۳ در برخى از تفاسیر اهل سنت براى اثبات مكى بودن سوره مباركه حمد به رواياتى از حضرت امیرالمؤ منین (عليه السلام )، استناد شده است ؛ مانند: نزلت فاتحة الكتاب بمكة من كنز تحت العرش
[۶۷] درالمنثور ج ۱، ص ۱۰.
در جوامع روايى شيعى نيز حديثى به اين صورت از آن حضرت (عليه السلام ) نقل شده است: فاول ما نزل عليه بمكة فاتحة الكتاب... . همچنين حضرت امام صادق (عليه السلام ) مى فرمايد: فاول ما نزل على رسول الله بمكة بعد ان نبى ء الحمد


به موجب پاره‌ای روایات ــکه به برخی از آن‌ها اشاره شدــ حمد از حیث نزول، نخستین سوره قلمداد شده است، ولی در این‌باره اقوال دیگری هم وجود دارد، از جمله این‌که سوره حمد ششمین، چهل‌وپنجمین، چهل‌وهشتمین یا هفتادونهمین سوره است،
[۷۲] محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۶۷۰ـ۶۷۱، تهران ۱۳۶۲ش.
اما به نظر می‌رسد نخستین سوره‌ای که به‌طور کامل و یکجا نازل شده سوره حمد است.
به این معنا که پیش از نزول آن، آیاتی از دیگر سوره‌های قرآن نازل شده بوده، ولی تا آن هنگام سوره‌ای یکجا و به یکباره نازل نشده بود.
مؤید این نظر پاره‌ای احادیث است از زبان برخی صحابه و تابعان ، از جمله از امام علی علیه‌السلام
[۷۳] مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، ج۱، ص۶ـ۱۳، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
[۷۴] عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
و از همین‌رو، نزد برخی قرآن‌پژوهان مقبول افتاده است.
[۷۵] محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۵۹۲، تهران ۱۳۶۲ش.
[۷۶] محمدهادی معرفت، التمهید، ج۱، ص۹۵ـ۹۶، قم ۱۳۹۶ـ۱۳۹۸.



سوره حمد که براعتِ استهلال قرآن محسوب شده
[۷۷] عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، تناسق الدرر فی تناسب السور، ج۱، ص۳۵، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷.
از دو بخش متمایز تشکیل شده است. بدین‌گونه، بخش اول سوره درباره توحید نظری و بخش دوم آن درباره توحید عملی است و از همین‌روست که، به تعبیر بلاغت‌شناسان، از ایّاکَ نَعبُدُ تا پایان سوره، از لفظ غیبت به خطاب «التفات» شده است.
[۸۱] عبداللّه‌بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، المعروف بتفسیر البیضاوی، مصر ۱۳۳۰، چاپ افست بیروت.
[۸۲] محمدبن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۳، ص۳۲۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.


۶.۱ - توحید نظری

چهار آیه اول این سوره (تا مالکِ یَومِ الدّین)، متضمن پاره‌ای مسائلِ اعتقادی درباره خدا و صفات و اسماء الهی است.
در این آیات، خدا با اوصاف کمال و جمالش وصف گردیده است.
۱ ـ «بِسْمِ اللّهِ» سر آغازى است براى هر کار، و استمداد از ذات پاک خدا را به هنگام شروع در هر کار به ما مى آموزد.
۲ ـ «الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ» درسى است از باز گشت همه نعمت ها و تربیت همه موجودات به «اللّه»، و توجه به این حقیقت که همه این مواهب از ذات پاکش سرچشمه مى گیرد.
۳ ـ «الرَّحْمنِ الرَّحیمِ» این نکته را بازگو مى کند که اساس خلقت، تربیت و حاکمیت او بر پایه رحمت و رحمانیت است، و محور اصلى نظام تربیتى جهان را همین اصل تشکیل مى دهد.
۴ ـ «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» توجهى است به معاد، و سراى پاداش اعمال، و حاکمیت خداوند بر آن دادگاه عظیم.

۶.۲ - توحید عملی

در بخش دوم (از اِیّاکَ نَعبُدُ تا پایان سوره)، راه و رسم پرستش ، نیایش ، استعانت و چگونگی یافتن و پیمودن صراط مستقیم و رسیدن به خوشبختی جاودانی تعلیم داده شده است.
۵ ـ «إِیّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّاکَ نَسْتَعینُ»، توحید در عبادت و توحید در نقطه اتکاء انسان ها را بیان مى کند.
۶ ـ «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ» بیانگر نیاز و عشق بندگان به مساله هدایت و نیز توجهى است به این حقیقت که هدایت ها همه از سوى او است!
۷ ـ سرانجام آخرین آیه این سوره، ترسیم واضح و روشنى است از «صراط مستقیم» راه کسانى است که مشمول نعمت هاى او شده اند، و از راه مغضوبین و گمراهان جدا است «صِراطَ الَّذینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لاَ الضّالِّینَ».

۶.۳ - سبب التفات

فایده این التفات در آن است که چون معبود به این صفات متصف گردید، تلاوت‌کننده آیات، آشکارا می‌یابد که این معبود، منحصراً شایسته عبادت و استعانت است؛ آنگاه او را مورد خطاب قرار می‌دهد و علاوه بر تصریح به این حصر در عبادت و استعانت (با تعبیر «ایّاک...»)، بر استمرار پیمودن راه درست دعا می‌کند؛ آنگاه راه درست را با یک وصف ایجابی و دو وصف سلبی بیان می‌نماید: راه کسانی که خدا به آنان نعمت داده و مغضوب و گمراه نشده‌اند.
درباره مراد از صاحبان نعمت و مغضوبین و گمراهان در کتب تفسیری نظراتی بیان شده است.


به اعتقاد امام خمینی عمق و گستره معارف سوره حمد به‌اندازه‌ای است که تمام اسرار الهی و کتاب آسمانی در آن جای دارد؛ از این رو امام برای سوره حمد از چند جهت شمول و گستردگی قائل است:

۷.۱ - تطابق سوره حمد با عوالم هستی

به باور امام خمینی، بسم الله در سوره حمد به تمام دایره وجود در دو قوس نزول و صعود اشاره دارد. اسم «الله» مقام احدیت قبض و بسط و «رحمن» مقام بسط ظهور است که در قوس نزول است و رحیم قبض و بطون است که در قوس صعود است و «الحمدلله» اشاره به عالم جبروت و ملکوت اعلی است که حقایق آنها حمد و محامد مطلق است؛ البته در «رب العالمین» رب به مناسبت تربیت و عالمین که مقام غیریت و سوائیت است، می‌تواند به عالم طبیعت باشد. و «مالک یوم الدین» به مقام وحدت و قهاریت و رجوع در دایره صعود اشاره دارد؛ بر این اساس حقایق عالم در قوس نزول و صعود در «بسم الله» به صورت اجمال و در سوره حمد به صورت تفصیل است.

۷.۲ - مراتب سلوک

در سوره حمد به مراتب سلوک به صورت اجمالی اشاره شده است، به این بیان که استعاذه اشاره به ترک غیرحق و فرار از سلطنت شیطان است و از «الحمدلله» تا «رب العالمین» اشاره به توحید فعلی است و «مالک یوم الدین» اشاره به فنای تام و توحید ذاتی است و «ایاک نعبد» اشاره به حالت صحو و رجوع است. امام خمینی در تطبیق این مراتب با اسفار اربعه بر این باور است که استعاذه، سفر از خلق به حق و خروج از ظلمت نفس است و «الحمدلله» تا «ربّ العالمین» سفر از حق بالحق فی الحق آغاز می‌شود و تا «مالک یوم الدین» این سفر به پایان می‌رسد. در «ایاک نعبد» سفر از حق به خلق به همراه صحو و بازگشت از فنا آغاز می‌شود و در «اهدنا صراط مستقیم» به پایان می‌رسد.

۷.۳ - مقاصد سوره حمد

به اعتقاد امام خمینی این سوره مشتمل بر مهم‌ترین مقاصد الهی در قرآن کریم است؛ زیرا که اصل مقاصد قرآن، تکمیل معارف و تحصیل توحید و رابطه میان حق و خلق و چگونگی سلوک الی الله و کیفیت رجوع رقایق به حقایق و معرفی تجلیات الهی به صورت جمع و تفصیل و تعلیم عباد در عمل و عرفان است؛ از این رو این سوره فاتحة الکتاب، ام الکتاب و صورت اجمالی از مقاصد قرآن است. به اعتقاد ایشان، سوره حمد از آغاز سوره تا «یوم الدین» درباره حمد و تعظیم خداوند است و «ایاک نعبد و ایاک نستعین» وجه مشترکی میان حق و عبد است و با درخواست عبادت و استعانت به پایان می‌رسد و «اهدنا صراط المستقیم» تا آخر سوره درباره عبد است.
[۹۴] خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.



حمد والاترین و شریف‌ترین سوره قرآن دانسته شده است، زیرا خدا در آیه ۸۷ سوره حِجر آن را معادل و هم‌تراز قرآن عظیم شمرده و دیگر آن‌که در نماز باید سوره حمد را قرائت کرد و دیگر سوره‌ها را نمی‌توان به جای آن خواند.
[۹۷] محمدهادی معرفت، التمهید، ج۱، ص۹۶، قم ۱۳۹۶ـ۱۳۹۸.

به نظر فخررازی حاصل همه کتب الهی سه موضوع ثنای خداوند، اشتغال به خدمت و طاعت او و طلب هدایت است و سوره حمد همه این امور را شامل می‌شود.
سه آیه نخست سوره جملگی حمد و ثنای الهی، عبارت «ایاک نعبد» اشاره به تلاش در راه عبودیت و عبارت «ایاک نستعین» اعتراف به عجز و ذلت و رجوع به خدا و آیه آخر سوره طلب هدایت است.


در مجموعه‌های حدیثی و تفاسیر، در ثواب قرائت این سوره احادیثی روایت شده است.
براساس مشهورترینِ آنها، رسول خدا پاداش تلاوت‌کننده فاتحة‌الکتاب را همانند پاداش قرائت دو سوم قرآن و پاداش کسی دانسته که به همه مؤمنان صدقه داده باشد.
پیامبر اکرم صلى الله عليه و آله و سلم پس از تبيين فضايل اين سوره و اجر فراوان تلاوت و استماع آن مى فرمايد: فليستكثر احدكم من هذا الخير المعرض لكم ؛ فانه غنيمة. لا يذهبن اءوانه فيبقى فى قلوبكم الحسرة
نيز آن حضرت مى فرمايد: كسى كه سوره فاتحة الكتاب را تلاوت كند، خداى سبحان ثواب تلاوت هه آیات نازله از آسمان را بدو خواهد داد: من قراء فاتحة الكتاب اءعطاه الله بعد كل آية نزل من السماء ثواب تلاوتها


درباره خواص این سوره نیز روایاتی نقل شده، از جمله براساس حدیثی که جابر بن عبداللّه از پیامبر روایت کرده، سوره حمد شفای هر دردی دانسته شده است.
[۱۰۴] عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۴، ص۱۵۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.

همچنین از امام صادق علیه‌السلام نقل شده است که اگر سوره حمد هفتادبار بر مرده‌ای خوانده شود و آن مرده زنده گردد جای تعجب نیست.


افزون بر تفسیرهایی که همه قرآن را دربرمی‌گیرد، تفسیرهای مستقلی نیز بر سوره حمد نوشته شده است.
تنها در دوره معاصر بیش از بیست تفسیر مستقل بر این سوره نوشته شده،
[۱۰۶] بهاءالدین خرمشاهی، تفسیر و تفاسیر جدید، ج۱، ص۱۷۴ـ۱۷۶، تهران ۱۳۶۴ش.
که از آن جمله تفسیر سوره حمد از امام خمینی (متوفی ۱۳۶۸ش) است که صبغه عرفانی دارد.


آموختن و درست خواندن سوره حمد و قرائت آن در رکعت اوّل و دوم نمازهاى واجب و مستحب، بر مکلف واجب است. نمازگزار در رکعت سوم و چهارم، بین خواندن حمد و تسبیحات اربع مخیر است. در اینکه افضل خواندن حمد است یا تسبیحات اربع، اختلاف است.
گفتن أَعُوذُ باللَّهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجِیمِ پیش از تلاوت حمد در رکعت اوّل نماز، مستحب
[۱۱۱] توضیح المسائل مراجع، ج۱، ص۵۵۹ م ۱۰۱۷.
و گفتن آمین در پایان آن در نماز، حرام و موجب بطلان آن است.
اکتفا به حمد در نافله‌اى که در آن قرائت سوره خاصى وارد نشده جایز است.
تلاوت سوره حمد در موارد بسیارى، از جمله تعقیب نمازهاى واجب،
[۱۱۴] مصباح الفقیه (ق)، ج۲، ص۳۹۸.
بر بالین بیمار، هنگام گذاشتن مرده در قبر و برداشتن تربت از حائر حسینى عليه‌السّلام مستحب است.


(۱) قرآن.
(۲) ابن‌بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش).
(۳) ابن‌خالویه، کتاب اعراب ثلاثین سورة من القرآن الکریم، قاهره ۱۳۶۰/۱۹۴۱.
(۴) ابن‌قدامه، المغنی، بیروت: دارالکتاب العربی.
(۵) ابن‌مهران، المبسوط فی‌القراءات العشر، چاپ سبیع حمزه حاکمی، دمشق (۱۴۰۱/ ۱۹۸۰).
(۶) ابن‌ندیم، الفهرست (تهران).
(۷) عبداللّه‌بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، المعروف بتفسیر البیضاوی، مصر ۱۳۳۰، چاپ افست بیروت.
(۸) عبدعلی‌بن جمعه حویزی، کتاب تفسیر نورالثقلین، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم (۱۳۸۳ـ ۱۳۸۵).
(۹) بهاءالدین خرمشاهی، تفسیر و تفاسیر جدید، تهران ۱۳۶۴ش.
(۱۰) ابوالقاسم خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۱۱) محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران ۱۳۶۲ش.
(۱۲) محمدبن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۳) زمخشری، کشاف.
(۱۴) عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
(۱۵) عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، تناسق الدرر فی تناسب السور، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷.
(۱۶) عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الدرالمنثور فی‌التفسیر بالمأثور، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
(۱۷) محمدبن ادریس شافعی، الامّ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۸) محمدحسین طباطبائی، قرآن در اسلام، (تهران) ۱۳۶۱ش.
(۱۹) فضل‌بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع‌الجامع، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۷ش.
(۲۰) فضل‌بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۲۱) طبری، جامع.
(۲۲) محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
(۲۳) محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر او مفاتیح‌الغیب، چاپ عمادزکی بارودی، قاهره ۲۰۰۳.
(۲۴) محمدبن احمد قرطبی، الجامع‌لاحکام القرآن، بیروت: دارالفکر.
(۲۵) علامه مجلسی، بحارالانوار.
(۲۶) محمدهادی معرفت، التمهید، قم ۱۳۹۶ـ۱۳۹۸.
(۲۷) مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.


۱. فضل‌بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۸۷، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.    
۲. عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۸۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۳. ابن‌خالویه، کتاب اعراب ثلاثین سورة من القرآن الکریم، ج۱، ص۱۸، قاهره ۱۳۶۰/۱۹۴۱.
۴. محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۲۲.    
۵. عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۸۷ـ۱۸۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۶. مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، ج۱، ص۱۳، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
۷. عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۸۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۸. محمدهادی معرفت، التمهید، ج۱، ص۹۶، قم ۱۳۹۶ـ۱۳۹۸.
۹. مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، ج۱، ص۱۳ـ۱۶، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
۱۰. محمدهادی معرفت، التمهید، ج۱، ص۹۵، قم ۱۳۹۶ـ۱۳۹۸.
۱۱. ابن‌بابویه، التوحید، ج۱، ص۳۲، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش).    
۱۲. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۴، ص۲۶۶.    
۱۳. ابن‌خالویه، کتاب اعراب ثلاثین سورة من القرآن الکریم، ج۱، ص۱۶، قاهره ۱۳۶۰/۱۹۴۱.
۱۴. محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۲۲.    
۱۵. زمخشری، کشاف، ج۱، ص۱.
۱۶. محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر او مفاتیح‌الغیب، ج۱، ص۱۷۶۱۷۷، چاپ عمادزکی بارودی، قاهره ۲۰۰۳.    
۱۷. رعد/سوره۱۳، آیه۳۹.    
۱۸. زخرف/سوره۴۳، آیه۴.    
۱۹. آل‌عمران/سوره۳، آیه۷.    
۲۰. عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۸۸ـ۱۸۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۲۱. طبری، جامع، ج۱، ص۳۷.
۲۲. محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۲۲.    
۲۳. عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۸۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۲۴. عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۹۰، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۲۵. عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۹۱، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۲۶. زمخشری، کشاف، ج۱، ص۱.
۲۷. محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر او مفاتیح‌الغیب، ج۱، ص۱۷۶ ۱۷۹، چاپ عمادزکی بارودی، قاهره ۲۰۰۳.    
۲۸. عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۸۷ـ۱۹۱، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۲۹. ابن‌ندیم، الفهرست (تهران)، ج۱، ص۲۹ـ۳۰.
۳۰. عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۲۲، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۳۱. عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۲۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۳۲. محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۳۵۶ـ۳۶۰، تهران ۱۳۶۲ش.
۳۳. مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، ج۱، ص۱۳، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
۳۴. محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۳۵۸، تهران ۱۳۶۲ش.
۳۵. مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، ج۱، ص۸ـ۱۳، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
۳۶. محمدحسین طباطبائی، قرآن در اسلام، ج۱، ص۱۲۶، (تهران) ۱۳۶۱ش.
۳۷. زمخشری، کشاف، ج۱، ص۲۱.
۳۸. فضل‌بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۸۹، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.    
۳۹. حِجْر/سوره۱۵، آیه۸۷.    
۴۰. ابن‌خالویه، کتاب اعراب ثلاثین سورة من القرآن الکریم، ج۱، ص۱۸، قاهره ۱۳۶۰/۱۹۴۱.
۴۱. فضل‌بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع‌الجامع، ج۱، ص۵، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۷ش.    
۴۲. ابوالقاسم خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۴۲۰، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.    
۴۳. ابن‌مهران، المبسوط فی‌القراءات العشر، ج۱، ص۸۶ـ۸۹، چاپ سبیع حمزه حاکمی، دمشق (۱۴۰۱/ ۱۹۸۰).
۴۴. محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۲۳.    
۴۵. عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.    
۴۶. مجمع البیان ج ۱، ص ۱۷.    
۴۷. كشاف ج۱، ص۱.
۴۸. الكاشف، ج۱، ص۳۱.
۴۹. زمخشری، کشاف، ج۱، ص۲۰.
۵۰. فضل‌بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۸۷، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.    
۵۱. ابوالقاسم خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۴۱۸، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.    
۵۲. محمدحسین طباطبائی، قرآن در اسلام، ج۱، ص۱۱۶، (تهران) ۱۳۶۱ش.
۵۳. عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.    
۵۴. ابوالقاسم خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۴۱۸، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.    
۵۵. عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.    
۵۶. محمدبن ادریس شافعی، الامّ، ج۱، ص۱۲۵، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵۷. ابن‌قدامه، المغنی، ج۱، ص۵۲۰، بیروت: دارالکتاب العربی.
۵۸. ابوالقاسم خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۴۱۸، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.    
۵۹. بْعًا حجر/سوره۱۵، آیه۸۷.    
۶۰. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۲۳۵.    
۶۱. تفسير برهان، ج۱، ص۴۱.
۶۲. صحيح مسلم، ج۲، ص۹.
۶۳. مستدرك حاكم، ج۱، ص۲۳۸.
۶۴. محمد بن علی بن ابراهیم الاحسائی، عوالی اللئالی، ج۱، ص۱۹۶.    
۶۵. علق/سوره۹۶، آیه۹-۱۰.    
۶۶. محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج ۲۰، ص ۳۲۵.    
۶۷. درالمنثور ج ۱، ص ۱۰.
۶۸. سیوطی، الاتقان ج ۱، ص ۱۲.    
۶۹. طبرسی، مجمع البیان ج۱۰، ص ۲۱۲.    
۷۰. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۸۲، ص۵۲.    
۷۱. ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.    
۷۲. محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۶۷۰ـ۶۷۱، تهران ۱۳۶۲ش.
۷۳. مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، ج۱، ص۶ـ۱۳، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
۷۴. عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۷۵. محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۵۹۲، تهران ۱۳۶۲ش.
۷۶. محمدهادی معرفت، التمهید، ج۱، ص۹۵ـ۹۶، قم ۱۳۹۶ـ۱۳۹۸.
۷۷. عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، تناسق الدرر فی تناسب السور، ج۱، ص۳۵، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷.
۷۸. فضل‌بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع‌الجامع، ج۱، ص۸، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۷ش.    
۷۹. ابوالقاسم خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۴۲۳، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.    
۸۰. فضل‌بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع‌الجامع، ج۱، ص۸، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۷ش.    
۸۱. عبداللّه‌بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، المعروف بتفسیر البیضاوی، مصر ۱۳۳۰، چاپ افست بیروت.
۸۲. محمدبن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۳، ص۳۲۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۸۳. آیة الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱، ص۶-۷.    
۸۴. محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیات آخر سوره حمد.    
۸۵. فضل‌بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ذیل آیات آخر سوره حمد، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.    
۸۶. محمدبن احمد قرطبی، الجامع‌لاحکام القرآن، ذیل آیات آخر سوره حمد، بیروت:دارالفکر.    
۸۷. عبدعلی‌بن جمعه حویزی، کتاب تفسیر نورالثقلین، ذیل آیات آخر سوره حمد، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم (۱۳۸۳ ۱۳۸۵).    
۸۸. خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۲۹۷-۲۹۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۸۹. خمینی، روح الله، شرح دعاء السحر، ص۸۹-۸۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.    
۹۰. خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۲۹۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۹۱. خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۲۹۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۹۲. خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۲۹۸-۲۹۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۹۳. خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۲۱۶-۲۱۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸    
۹۴. خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۹۵. فضل‌بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۸۸، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.    
۹۶. ابوالقاسم خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۴۱۹، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.    
۹۷. محمدهادی معرفت، التمهید، ج۱، ص۹۶، قم ۱۳۹۶ـ۱۳۹۸.
۹۸. محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر او مفاتیح‌الغیب، ج۱، ص۱۷۶، چاپ عمادزکی بارودی، قاهره ۲۰۰۳.    
۹۹. فضل‌بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۸۸، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.    
۱۰۰. فضل‌بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع‌الجامع، ج۱، ص۵، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۷ش.    
۱۰۱. نور الثقلین، ج۱، ص۶.    
۱۰۲. نور الثقلین، ج۱، ص۴.    
۱۰۳. فضل‌بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۸۸، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.    
۱۰۴. عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۴، ص۱۵۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۱۰۵. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۲۵۷.    
۱۰۶. بهاءالدین خرمشاهی، تفسیر و تفاسیر جدید، ج۱، ص۱۷۴ـ۱۷۶، تهران ۱۳۶۴ش.
۱۰۷. جواهر الکلام، ج۹، ص۳۰۰.    
۱۰۸. تذکرة الفقهاء، ج۳، ص۱۳۵.    
۱۰۹. جواهر الکلام، ج۹، ص۲۸۴- ۲۸۶    
۱۱۰. جواهر الکلام، ج۹، ص۳۱۹-۳۳۱.    
۱۱۱. توضیح المسائل مراجع، ج۱، ص۵۵۹ م ۱۰۱۷.
۱۱۲. جواهر الکلام، ج۱۰، ص ۲-۱۱.    
۱۱۳. العروة الوثقی‌، ج۲، ص۵۰۱.    
۱۱۴. مصباح الفقیه (ق)، ج۲، ص۳۹۸.
۱۱۵. العروة الوثقی‌ ج۲،ص ۱۷.    
۱۱۶. العروة الوثقی‌ ج۲، ص۱۱۹.    
۱۱۷. وسائل الشیعة ج۱۴، ص ۵۳۰- ۵۳۱.    



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سوره حمد»، شماره۶۵۱۸.    
آیة الله جوادی آملی،تفسیر تسنیم،ج۱.    
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج‌۳،ص ۳۷۳.    
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.






جعبه ابزار