عایشه عبدالرحمان بنت‌الشاطی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بنت الشّاطی، عایشه عبدالرّحمان، بانوی
مؤلّف و
محقّق مصری در
ادبیات عرب و
علوم قرآنی می‌باشد.
در ۱۳۳۱/۱۹۱۳ در
دمیاط مصر متولد شد و در همانجا رشد یافت.
او نزد پدرش که از
تربیت یافتگان
الازهر بود
ادبیات عربی و
قرآن آموخت. با وجودِ مخالفت
پدر،
تحصیلات غیر دینی خود را در
مدارس مصر گذراند و در جوانی در
مجله النهضة آغاز به
نشر شعر و
مقاله کرد و مدتی بعد
منتقد ادبی
روزنامه الاهرام شد. در ۱۳۱۵ش/۱۹۳۶ به
دانشکده ادبیاتِ
دانشگاه فؤاد اول (
دانشگاه قاهره کنونی) وارد شد. در ۱۳۲۹ ش/۱۹۵۰ دکتری خود را با گذراندن
پایان نامه‌ای درباره
ابوالعلاء معرّی (متوفی ۴۴۹) از همان دانشگاه دریافت کرد.
بنت الشّاطی برای تحصیلات غیر دینی
هویت خود از پدرش پنهان کرد و
نام مستعارِ بنت الشّاطی (دختر ساحل) را برگزید.
بنت الشّاطی سال ۱۳۲۹ ش/۱۹۵۱،
مدرّس زبان و
ادبیات عرب در
دانشگاه عین شمس قاهره شد. پس از بازنشستگی در اواخر
دهه چهل شمسی/پایان دهه شصت میلادی،
استاد مطالعاتِ عالیِ قرآنی در
دانشگاه قرویین در
شهر فاس مراکش گردید
و این
مقام را تا
زمان مرگ در آذر ۱۳۷۷/دسامبر ۱۹۹۸ حفظ کرد.
پیشینه‌ها و
علایق ادبی بنت الشّاطی
سبب شد که وی در دوران
تحصیل در دانشکده
ادبیات دانشگاه قاهره علاقه‌مند و تا حدّی
شیفته درس‌های
امین خولی (متوفی ۱۳۴۵ش/۱۹۶۶) شود و در مطالعات قرآنی بعدی خود
روش و
مکتب ادبی را در
تفسیر برگزیند که
بنیانگذار آن امین خولی بود.
بنت الشّاطی در ۱۳۲۴ ش/۱۹۴۵ با امین خولی
ازدواج کرد
و همواره از او
متأثر ماند، به گونه ای که غالبِ تألیفات خود را به وی
اهدا کرد.
پیروی از روش امین خولی، بنت الشّاطی را یکی از چهار یا پنج قرآن پژوهِ
مبرِّز در
مکتب ادبی در
تفسیر گردانده است، اما او با دیگر
شاگردان امین خولی چون
شُکری محمد عَیّاد و
محمد احمد خَلَف اللّه که همین روش را در مباحث مختلف تفسیر
قرآن به کار گرفته اند تفاوت‌هایی دارد.
بنت الشّاطی در نوشته‌های تفسیری خود محتوای هر
آیه را به گونه موضوعی و با
دقت در همه آیات مشابه آن و نیز با توجه به
سبک‌های ادبی، در
قرآن بررسی می‌کند،
ترتیب نزول آیات مشابه را در نظر می‌گیرد، به جستجوی قرائن و شواهدِ همراهِ آیات می‌پردازد، به
تأویل‌های خلاف ظاهر و اسرائیلیّات توجه نمی‌کند، اکتشافات علمی و اقوالِ
نحویان،
بلاغیان و
مفسّران را بر
الفاظ و آیات
قرآن تحمیل نمی‌کند و می‌کوشد که معنای اصلی هر
واژه را با نظرداشتِ دیگر کاربردهای قرآنی بیابد و تنها یک معنا، و نه وجوه و احتمالات متعدّد، در
تفسیر آیات عرضه کند
وی با تکیه بر این
روش، چند سوره از
جزء آخر قرآن را در
التفسیر البیانی للقرآن الکریم، که در دو مجلد در سال‌های ۱۳۴۱ـ۱۳۴۷ ش/ ۱۹۶۲ـ ۱۹۶۸ به
چاپ رسیده است، تفسیر می‌کند، اما در برخی از دیگر
کتاب‌هایش از این روش کمتر بهره می‌گیرد.
بنت الشّاطی از معدود
زنان مسلمان مصری عصر خویش است که در سطوح
دانشگاهی شهرت و
مقبولیت نسبی یافت. وی در
محافل علمی و
کنفرانس‌های جهانی بسیاری شرکت جست،
استاد میهمان چند
دانشگاه در
کشورهای عربی بود و
آثارش بارها در مصر و دیگر کشورهای عربی مورد
تقدیر قرار گرفت.
با رواج گرایش‌های
فمینیستی در میان
زنان تحصیل کرده
جهان عرب، بنت الشّاطی
کتاب و
مقالاتی در این باره
تألیف کرد. او در
کتاب المفهوم الاسلامی لتحریر المرأة تساوی زن و
مرد به
مفهوم جدید آن را نمی‌پذیرد، اما بر اینکه زن و مرد یکدیگر را کامل کرده و برای
تحقق بخشیدن به
کمال وجودی خود به همدیگر
نیاز دارند، تأکید می‌کند. به
اعتقاد وی، هر چند مطابق آیات
قرآن،
مردان بر زنان حق
سرپرستی دارند، اما هیچ یک از این دو، مسئول
اعمال دیگری نیست و تفاوت
نسل جدید زنان با گذشتگان در این است که زنان
امروز از
حقوق خدادادی خود باخبرند و می‌دانند که باید این
حقوق را بگیرند و بطلبند، نه آنکه با
لطائف الحیل آنها را به عنوان
هدیه از چنگ مردان به درآورند.
بخشی از
شهرت بنت الشّاطی در
جهان اسلام و بویژه در
ایران به سبب نوشته‌های او درباره
زندگی پیامبر اسلام و زنان
خاندان اوست. این نوشته‌ها، گرچه بر استنادهای
تاریخی مبتنی است،
پردازش هنری و داستانی بسیار دارد و همین
موضوع، آنها را از غالبِ دیگر تألیفات
سیره‌نویسی معاصر چون
آثار طه حسین و
محمد حسین هیکل متمایز می‌کند.
از بنت الشّاطی، جز مقالات پراکنده‌ای که در برخی
مجلات و
روزنامه‌ها نوشته، بیش از شصت عنوان
کتاب و
رساله کوچک و
بزرگ درباره
اعجاز قرآن،
تفسیر،
ادبیات عرب، مسائل اجتماعی روز و زندگینامه
پیامبر و زنان خاندان او به جا مانده است که مهمترین آنها، علاوه بر
التفسیر البیانی للقرآن الکریم، عبارت است از: الاعجاز البیانی للقران الکریم و مسائل
ابن ازرق.
کتاب الاعجاز البیانی للقران الکریم در سال۱۳۴۱ ش/۱۹۶۲، چاپ شد و چاپ جدید آن با اضافات در ۱۳۶۳ ش/۱۹۸۴انجام شد.
در این
کتاب پس از بررسی تاریخچه بحث
اعجاز بیانی و بلاغی
قرآن، آن را تنها و مهمترین نوع
اعجاز مورد اتّفاق در میان
دانشمندان می‌داند و سپس می‌کوشد با ذکر نمونه‌هایی از
بلاغت قرآن نشان دهد که هیچ ترادفی در
واژگان قرآن یافت نمی‌شود و جایگزینی کلمات با یکدیگر
امکان ندارد؛ هیچ حرفی زائد یا صرفاً مؤکّد نیست و یا برای پیوند کلمات یا تصحیح
وزن کلام نیامده است، بلکه همه حروف نقشی معنایی دارند
و تنها به دلیل همان معنا به کار رفته اند.
حسین صابری این
کتاب را با عنوان
اعجاز بیانی قرآن به فارسی ترجمه کرده است (چاپ ۱۳۷۶ ش).
مقال فی الانسان: دراسة قرآنیة، ۱۳۴۸ش/۱۹۶۹؛
الشخصیة الانسانیة: دراسة قرآنیة، ۱۳۵۲ ش/۱۹۷۳.
بنت الشّاطی در این دو
کتاب چندان بر
روش ادبی و بیانی در
تفسیر تکیه نمی‌کند، بلکه بیشتر به
سبک اجتماعی و
هدایتی در تفسیر ـ یعنی روش عبده،
رشید رضا و
سید قطب ـ نزدیک می‌شود و با
نثر ویژه خود می‌کوشد تا مسائل انسان شناختی و
ارتباط انسان با مفاهیم اساسی
دین را در پرتو آیات
قرآن بشکافد.
القرآن و التفسیر العصری، ۱۳۴۹ ش/۱۹۷۰، مجموعه‌ای از مقالات وی در
الاهرام است به
نقد دیدگاه‌های عثمان امین در
مجله صباح الخیر و بویژه آرای
دکتر مصطفی محمود در
کتاب القرآن محاولة لفهم عصری می‌پردازد و به کارگیری اکتشافات جدید علمی در
فهم قرآن و تحمیل آنها بر آیات قرآن را
سخت مردود می شمارد.
این
کتاب مجموعه پنج
کتاب کوچکتر اوست که در شرح حال
زنان خاندان پیامبر اکرم (صلّی اللّه علیه وآله وسلّم)
مادر،
زنان و
دختران پیامبر، زینب
عقیله بنی هاشم، و
سکینه دختر امام حسین - تألیف کرده و غالب آنها به فارسی ترجمه شده است.
عناوین پاره‌ای ترجمه‌ها چنین است:
آمنه مادر پیامبر
آمنه مادر پیغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله)؛
زنان پیامبر
بانوی کربلا،
زینب دختر زهرا(علیها السلام)؛
شیرزن کربلا یا
زینب دختر علی (علیه السلام)؛
قهرمان کربلا،
زینب دختر علی (علیها السلام)؛
زینب بانوی قهرمان کربلا،
سکینه دختر سیدالشهدا (علیه السلام)
ستاره درخشان سرزمین وحی.
مع المصطفی علیه الصلاة والسلام، که
سید محمد رادمنش آن را با عنوان با
پیامبر به فارسی ترجمه کرده است (چاپ ۱۳۷۷ ش).
کتاب القرآن و قضایاالانسان؛
الاسرائیلیات فی الغزو الفکری؛
القرآن و حریة الارادة؛
القرآن و حقوق الانسان؛
کتابنا الاکبر؛
من اسرار العربیة فی البیان القرآنی؛
مع ابی العلاء فی رحلة حیاته؛
الحیاة الانسانیة عند ابی العلاء؛
ابوالعلاء معرّی از مجموعه
کتاب‌های «
اعلام العرب»؛
الخنساء:
الشاعرة العربیة الاولی؛
تراثنا بین ماض و حاضر؛
لغتنا و الحیاة؛
قیم جدیدة للادب العربی، القدیم و الحاضر؛
علی الجسر: اسطورة الزمان و چاپ جدید آن با عنوان علی الجسر: بین الحیاة و الموت، سیرة ذاتیة که زندگینامه خودنوشت اوست؛
رجعة فرعون: روایة مصریة؛
سیدالعزبة: روایة مصریة واقعیة؛
ارض المعجزات: رحلة فی جزیرة العرب؛
الغفران: دراسة نقدیة، که پایان نامه دکتری اوست؛
جدید فی رسالة الغفران.
وی همچنین چند اثر مهم ادبی و حدیثی را تصحیح و
تحقیق کرده است:
رسالة الصاهل والشاحج از
ابوالعلاء معری،
قاهره ۱۹۷۵؛
رسالة
الغفران ابوالعلاء معرّی همراه با رسالة
ابن القارح، قاهره ۱۹۶۹؛
مقدمة
ابن الصلاح فی علوم الحدیث همراه با محاسن الاصطلاح
سراج الدین عمر بلقینی، قاهره ۱۹۷۴.
• عایشه بنت الشاطی، الاعجاز البیانی للقرآن الکریم و مسائل ابن ازرق، قاهره ۱۹۶۲.
• عایشه بنت الشاطی،
التفسیر البیانی للقرآن الکریم، قاهره ۱۹۶۲ـ ۱۹۶۸.
•
دایرة المعارف الاسلامیه، (تاریخ مقدمه ۱۹۶۹)، ذیل «تفسیر» (از امین خولی).
•
علی سفعان،
المنهج البیانی فی تفسیر القرآن الکریم، قاهره ۱۹۸۱.
•
رضوان سید، «
بنت الشاطی و الاسلامیة الجدیدة»، السفیر، سال ۲۵، ش۸۱۸۴، ۲۵ دسامبر ۱۹۹۸.
•
عفت محمد شرقاوی،
الفکر الدینی فی مواجهة العصر: دراسة تحلیلیه لاتجاهات التفسیر فی العصر الحدیث،
قاهره (۱۹۷۶).
•
محمد ابراهیم شریف،
اتجاهات التجدید فی تفسیر القرآن الکریم فی مصر، قاهره ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
•
ماهر شفیق فرید، «
بنت الشاطی راهبة فی محراب أبی العلاء»،
الهلال، سال۱۰۷ (رمضان ۱۴۱۹/ژانویة ۱۹۹۹؛
• Valerie J. Hoffman-Ladd, "Polemics on the modesty and segregation of women in contemporary Egypt", International Journal of Middle East studies , vol. ۱۹, no. ۱, (February ۱۹۸۷), ۲۳-۵۰.
• Johannes J. G. Jansen, The Interpretation of the Koran in modern Egypt , Leiden ۱۹۷۴.
• The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed. John L. Esposito, New York ۱۹۹۵, s. v. " ـ Abd al-Rah ¤ ma ¦ n, ـ A ¦ Ý ishah" (by Valerie J. Hoffman-Ladd)؛ Yudian Wahyudi, "Ali Shari ـ ati and Bint A l-Sha ¦ t ¤ i ف on free will:
• a comparison", Journal of Islamic Studies , IX, I (Jun ۱۹۹۸).
دانشنامه جهان اسلام -بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، مقاله«بنت‌الشاطی»، شماره۱۸۲۵.
