شیخ مفید و اجتهاد شیعه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
یکی از شخصیت‌هایی که بازخوانی افکار و اعمال او بازخوانی یک
نسل بلکه یک
مکتب است، شیخ اجل ابوعبدا... محمدبن نعمان حارثی عکبری بغدادی مشهور به
شیخ مفید (ت ۴۱۳ ه. ق) است.
شناخت زندگی او به هر
انسان معتقد و صاحب
غیرت دینی کمک می‌کند تا بتواند از حریم
دین و
مذهب به درستی و با اقتدار، دفاعی آگاهانه و
معقول داشته باشد. هر کسی کم‌ترین مطالعه‌ای را در مذهب
شیعه داشته باشد به نقش محوری او در اعتلای اسم و رسم شیعه پی خواهد برد.
شیخ مفید به اعتراف شاگرد پرآوازه اش
شیخ طوسی (ت ۴۶۰ ه. ق) از جهت
علم و
اخلاق بر همگان برتری داشت و در
فقه و
کلام همتائی نداشت و تالیفات او به بیش از دویست کتاب کوچک و بزرگ می‌رسد.
او که در
بغداد جایگاهی ویژه داشت. بعد از درگذشت بسیاری از بزرگان
قم مثل
شیخ صدوق (ت ۳۸۰ ه. ق) و انتقال مرکز
تشیع از قم به بغداد در سند مرجعیت تمام شیعه قرار گرفت.
بغداد در زمان شیخ مظهر علم و
تمدن اسلامی به شمار می‌رفت و معجونی از مکاتب مختلف هم چون:
اشعری،
معتزلی،
قشرگرائی،
حنبلی و... را در بر داشت که هر کدام برای اثبات حقانیت خود سعی و تلاش وافری داشتند ولی با وجود این، شیخ مفید با
هوش و علم سرشار خود و تکیه بر
معارف بلند شیعه علاوه بر این که بر مکاتب دیگر غلبه نمود توانست از طرف خلیفۀ
سنی مذهب آن زمان سند و کرسی درسی را که مختص به علمای طراز اول بغداد بود به خود اختصاص دهد. و چنان موقعیتی پیدا کند که سلاطین دیلمی به حضورش شرفیاب شوند.
یکی از ابعاد زندگی علمی شیخ مفید، تاثیر به سزای او در
اجتهاد شیعه است که به حق می‌توان او را یکی از مؤسسین مراحل تکامل فقه و اجتهاد بعد از عصر تبیین و عصر محدثان دانست.
شیخ علاوه بر این که به دفاع از عقاید
اسلام و به خصوص شیعه اهتمام خاصی داشت نسبت به ترمیم و اصلاح جبهۀ خودی از افکار سست و بی منطق نیز غافل نبود و از آن جا که در زمان او اخباری گری در شیعه به موازات قشرگرائی
اهل حدیث و
حنابله در بین اهل سنت رونق فراوان داشت. با این فکر باطل مبارزه کرد و با تالیف کتبی ناظر به کتب و نظرات رئیس المحدثین شیخ صدوق (رحمة‌الله‌علیه) به دفتر آثار او پرداخت و توانست تا حد زیادی راه تکمیل اجتهاد را برای شاگردش شیخ الطائفه محمدبن الحسن الطوسی (رحمة‌الله‌علیه) هموار نماید.
مقایسه‌ای مختصر بین کتاب
المقنع شیخ صدوق (رحمة‌الله‌علیه)و کتاب
المقنعة شیخ مفید (رحمة‌الله‌علیه)خود شاهد صدق این مدعاست. شیخ مفید که
عقل را به عنوان ابزاری کارآمد جهت شناخت
قرآن و
اخبار می‌دانست،
با اندیشه اهل حدیث و ظاهرگریان مبنی بر تعصب بیجا بر متون روائی و عدم دخالت عقل در فهم قرآن و
روایات مخالف بود و لذا در کتابش به فروعاتی از
احکام اشاره می‌کند که هیچ یک از روایات مستقیما متعرض آن نشده است و فقط با ابزار عقل می‌توان به آن‌ها دست یافت.
دقت در کتب فقهی قبل از شیخ مفید (رحمة‌الله‌علیه)مثل کتاب
الشرایع علی بن بابویه (رحمة‌الله‌علیه) پدر شیخ صدوق (رحمة‌الله‌علیه)بیان گر این نکته است که کتب فقهی ایشان دقیقا رونوشت متون روائی است. این تعطیل اجمالی عقل تا حدی بود که به گفته شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه)اگر در کتب فقهی و روائی الفاظ مترادف جایگزین الفاظ روایات می‌شد از آن
وحشت داشتند و چه بسا از درک آن عاجز می‌شدند.
از ویژگی‌های دیگر شیخ مفید (رحمة‌الله‌علیه) این است که می‌توان او را مؤسس
فقه مقارن دانست فقهی که نظریه نظرات
اهل سنت دارد و بین آراء و نظرات فقهی شیعه و سنی مقایسۀ عالمانه انجام می‌دهد. کتاب او بنام «
الاعلام فیما اتفقت الامامیه علیه من الاحکام» همان طور که خودش در مقدمه آن می‌گوید، اولین کتاب در فقه مقارن است که بعدها به وسیله
سید مرتضی (رحمة‌الله‌علیه)(ت ۴۳۶ ه. ق) در کتاب الانتصار و شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه)در کتاب
الخلاف به اوج خود رسید.
شیخ مفید در تدوین اصول فقه شیعه به صورت منصبط نیز نقشی اساسی داشت و حتی بعضی کتاب او را به نام "التذکره باصول الفقه" اولین اصول فقه مدون و مصنف در تاریخ این علم می‌دانند.
برای پی بردن به نقش شیخ مفید (رحمة‌الله‌علیه)در ارائه طرحی جامع در اجتهاد و استنباط احکام از منابع آن کافی است مراجعه‌ای به کتب فقهی او و به خصوص کتاب "جوابات اهل الموصل فی العدد و الروایة" بیاندازیم. متدی که فقهای عصر ما در مواجهه با نظرات مخالف خود در برداشت از آیات و روایات برگزیده‌اند، دقیقا مشابه روشی شیخ مفید (رحمة‌الله‌علیه)در این کتاب در مقام رد اهل حدیث در مساله ۳۰ روز بودن ماه رمضان است.
این سیر استدلال با مختصری کم و زیاد در کتب فقهی اعلام از علمای معاصر موجود است، که نشان گر قوت و منطق قوی روشن فقهی او و تاثیر پایدارش در اجتهاد شیعه است که تا این حد مورد قبول همگان واقع شده است.
حاصل کلام این که موفقیت‌های به دست آمده در زمینۀ اجتهاد که مرهون تلاش بسیاری از علماء مثل شیخ مفید (رحمة‌الله‌علیه)و رویاروئی خستگی ناپذیر او با افکار اهل حدیث است، لزوم بازنگری مجدد متون دینی و فقهی و حتی بازنگری متد اجتماعی شیخ مفید و افکار او در مقابل اهل حدیث را گوشزد می‌کند، تا جبهه خودی روز به روز از افکار احتمالی سست و بی منطق مهذب تر شود و بر اتقان مسلمات آن افزوده گردد.
۱- طوسی، محمدبن حسن؛ الفهرست، موسسه نشر الفقاهه ۱۴۱۷ قمری.
۲- دوانی، علی؛ هزاره شیخ طوسی، ناشر مؤلف، ۱۳۶۲ تهران.
۳-گرجی، ابوالقاسم؛ تاریخ فقه وفقها، تهران سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاه‌ها ۱۳۷۹.
۴- مفید، محمدبن محمد؛ التذکرة، اصول الفقه، نشر کنگره هزاره شیخ مفید، چاپ بیروت ۱۴۱۴.
۵- طوسی، محمدبن حسن؛ المبسوط، فقه الامامیه، تهران، المطبعة الحیدریه ۱۳۷۸ق.
۶- المقالات و الرسائل جمعی از نویسندگان، نشر کنگره شیخ مفید.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «شیخ مفید و اجتهاد شیعه»، تاریخ بازبینی۹۵/۱/۲۳.
