سوره ذاریات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سوره ذاریات، ۵۱
سورۀ قرآن کریم در ترتیب
مصحف می‌باشد.
این
سوره در ترتیب
نزول مشهور، شصت و هفتمین سوره است که پس از
سوره احقاف و پیش از
سوره غاشیه جای گرفته است.
همچنین در ترتیب نزول‌های دیگر، رقم‌های ۶۳ تا ۷۰ به این سوره اختصاص یافته است.
سورۀ ذاریات شصت
آیه دارد و در شماری از کلمات آن
اختلاف قرائت به چشم می‌خورد.
این سوره با توجه به نخستین آیۀ آن نامگذاری شده است.
واژۀ ذاریات، که فقط در این سوره به کار رفته، به معنای پراکنده‌کنندگان است و به بادها،
فرشتگان ، ستارگان
و زنان فرزندآور
تفسیر شده است.
عنوان این سوره در برخی تفاسیر، با حفظ واوِ قسم به صورت «والذاریات» ثبت شده است.
سوره ذاریات بی هیچ اختلافی
مکّی است.
اسلوب بیان و محتوای آن نیز گواه همین است.
بسیاری از
مفسران موضوع اصلی سوره را
انذار کافران و ارائۀ ادله محکم آفاقی و انفسی در اثبات
توحید ،
نبوت و
معاد دانسته‌اند.
اما
سیدقطب محور موضوعی این سوره را پیوند قلب انسان با
عالم غیب و رسیدن به
بندگی خالصانه می‌داند.
سورۀ ذاریات با چهار
سوگند ، مبنی بر صادق بودن
وعده الهی در برپایی
قیامت ، آغاز می‌شود.
از صدر
اسلام معنای این سوگندها مورد مناقشه بوده و گاه برای آزمودن دانش
خلفای نخستین ، از آنان دربارۀ مفاد این سوگندها پرسش می‌شده است.
برخی از مفسران نیز، با توجه به جایز نبودن سوگند به غیر نام
خدا ، مقصود از این سوگندها را سوگند به
پروردگار ، که خالق این موجودات است، دانسته‌اند.
آیات بعدی با انتقاد از اندیشۀ سست منکران معاد، به آنان وعده عذاب می‌دهد (آیات ۷ـ۱۴)
و ویژگی‌های
پرهیزکاران را، که اهل احسان و شب زنده‌داری و استغفار و انفاق‌اند، بیان می‌کند (آیات ۱۵ـ۱۹).
همچنین اشاره به آیات الهی در زمین و در وجود انسان، منبع
رزق آدمیان را آسمان معرفی می‌کند (آیات ۲۰ـ۲۳).
بخش بعدی سوره به
داستان مهمان شدن فرشتگان بر
ابراهیم و بشارت تولد فرزند به وی می‌پردازد (آیات ۲۴ـ۳۰)
و به اجمال به
داستان موسی ،
قوم لوط ،
عاد ،
ثمود و
قوم نوح و
عذاب الهی بر این
اقوام اشاره می‌کند (آیات ۳۱ـ۴۶).
در بخش پایانی سوره (آیات ۴۷ به بعد)، بار دیگر با اشاره به نشانه‌های قدرت خدا در جهان، بازگشت به سوی خدا و شتافتن به درگاه او (فَفِرّوآاِلی‌اللّه) و نفی
شرک خواسته شده است.
تکرار عبارت «اِنّی لَکُم مِنهُ نَذیرٌ مُبین» از لحن هشدارآمیز این آیات حکایت دارد.
همچنین با توجه به شباهت واکنش منکران
پیامبر اکرم با رفتار
اقوام پیشین، به نکوهش این منکران پرداخته است.
آیۀ پایانی سوره، که شامل هشدار به منکران
رستاخیز است، با مضامین نخستین آیات آن تناسب فراوان دارد.
برخی کوشیده‌اند تا عبارت «و إنّا لَموسعون» را در آیۀ چهل و هفتم سورۀ ذاریات «والسَّمآءَ بنیناها بِاَیْدٍ و اِنّا لَموسِعون»، با دستاوردهای جدید
کیهان‌شناسی دربارۀ انبساط و گسترش جهان تطبیق دهند.
اما در تفاسیر متقدم، این عبارت غالبآ به «لقادرون» تفسیر شده است که اشاره به قدرت خدا بر
خلق آسمان‌هایی نظیر آسمان دنیا یا رزق بخشیدن به خلق دارد.
همچنین مقصود از این آیه وسعت و گستردگی فراوان آسمان در مقایسه با زمین دانسته‌اند.
از دیگر آیات مشهور سورۀ ذاریات، آیۀ پنجاه و ششم آن (وَ ما خَلَقتُاْلجِنَّ وَ الاِنْسَ إِلّا لِیَعبُدُون) است.
در این آیه، خدا هدف از
خلقت جنّیان و آدمیان را عبادت خود بیان می‌کند.
این عبادت به بزرگ‌داشتن مقام الهی، شفقت به خلق او و نیز، با استناد به
حدیثی قدسی ، شناخت وی تفسیر شده است.
در برخی تفاسیر، آیۀ ۱۱۹
سوره هود ، که هدف از خلقت را
رحمت بر مردم برمی‌شمارد،
ناسخ آیۀ پنجاه و ششم سورۀ ذاریات دانسته شده است.
در
روایات ،
شأن نزول چنین آمده است که به دنبال نزول آیۀ ۵۴ سوره ذاریات، که پیامبر را به روگردانی از کافران و رها کردن آنان فرامی‌خواند، اصحاب آن حضرت در انتظار فرود آمدن عذاب بودند که آیۀ بعدی نازل شد و در آن پیامبر مأمور به تذکر دادن به بندگان گردید و اصحاب آرامش یافتند.
قمی
این واقعه را یکی از مصادیق
بداء دانسته است.
دربارۀ وجه تناسب این سوره با سورۀ پیشین آن (
سوره ق )، از ذکر رستاخیز در پایان سوره ق و سوگند به راستین بودن آن در آغاز سورۀ ذاریات سخن گفته‌اند.
مناسبت این سوره با سورۀ بعدی آن (
سوره طور ) نیز یاد‌کرد متقین در بخش‌های نخستین هر دو سوره
و پرداختن به کافران در بخش پایانی هر دو سوره
دانسته شده است.
در روایتی،
قرائت سورۀ ذاریات برای بهبود معیشت و وسعت رزق توصیه شده است.
این روایت را می‌توان با آیات ۲۲ و ۵۸ این سوره، که به رزاقیت خدا می‌پردازد، مرتبط دانست.
به قرائت سورۀ ذاریات سفارش شده و در روایتی از
امام صادق علیه السّلام آمده است: «هرکس در روز یا شب سورۀ ذاریات را بخواند، خداوند زندگی‌اش را سامان داده و به او روزی وسیع عنایت می‌فرماید و (چون بمیرد)
قبر او را با چراغی فروزنده تا قیامت، روشن می‌گرداند».
از آن به مناسبت در باب
صلات سخن گفته‌اند.
در تداول عامۀ فارسی‌زبانان، والذاریات (یا به اشتباه والزاریات)
به عنوان
مَثَل ، در اشاره به شرایط ناخوشایند یا رسیدن
مصیبت و ناگواری، به کار می‌رود، که البته با معنای اصلی آن بی‌ارتباط است.
(۱) قرآن.
(۲) محمود بن عبداللّه آلوسی، روح‌المعانی فی تفسیر القرآن و السبع المثانی، بیروت (بی‌تا).
(۳) ابن‌جزری، النشر فی القراءات العشر، چاپ علی‌محمد ضباع، مصر (۱۹۴۰).
(۴) ابن‌بابویه، ثواب‌الاعمال، چاپ محمدمهدی سیدحسن خرسان، ابن‌عاشور (محمدطاهر بن محمد)، تفسیر التحریر و التنویر، تونس ۱۹۸۴.
(۵) احمد بن حسین ابن‌مهران اصبهانی، المبسوط فی القراءات العشر، چاپ سبیع حمزه حاکمی، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
(۶) موریس بوکای، مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح‌اللّه دبیر، تهران، ۱۳۶۸ش.
(۷) پرتوی آملی، ریشه‌های تاریخی امثال و حکم، تهران ۱۳۶۹ش.
(۸) سیدمحمدعلی جمال‌زاده، فرهنگ لغات عامیانه، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران، ۱۳۴۱ش.
(۹) یوسف الحاج احمد، موسوعةالاعجاز العلمی فی القرآن الکریم و السنة المطهرة، دمشق، ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
(۱۰) عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیر فی القراءات السبع، چاپ اتو پرتسل، استانبول ۱۹۳۰.
(۱۱) محمد عزه دروزه، التفسیر الحدیث، ترتیب السور حسب النزول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۱۲) محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران، ۱۳۸۰ش.
(۱۳) محمدعلی رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، تهران ۱۳۸۰ش.
(۱۴) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، تناسق الدرر فی تناسب السور، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۱۵) سید فخرالدین شادمان، «صورت و معنی»، یغما، سال ۱۲، ش ۴ (تیر ۱۳۳۸ش).
(۱۶) طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن.
(۱۷) طبری، جامع.
(۱۸) فضل بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن.
(۱۹) طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن.
(۲۰) محمد بن مسعود عیاشی، تفسیر العیاشی، چاپ سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، بی‌تا.
(۲۱) محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر و مفتاح‌الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۲۲) محمد بن یعقوب فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز فی لطائف کتاب‌اللّه العزیز، چاپ محمدعلی نجار، قاهره، ۱۳۸۳.
(۲۳) محمد بن احمد قرطبی، الجامع الاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۲۴) سیدقطب، فی‌ظلال القرآن، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۷.
(۲۵) علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷.
(۲۶) مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، قاهره ۱۹۳۲/۱۹۷۲.
(۲۷) ابن‌عاشور، ابن‌عاشور، محمدالطاهر، التحریر و التنویر.
(۲۸) کاشف الغطاء، کشف‌الغطاء
(۲۹) شیخ حرّ عاملی، وسائل‌الشیعه.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سوره ذاریات»، شماره۵۴۸۵. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص۷۰۱.
