سوره بقره
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَقَره، دومین و طولانی‌ترین
سوره قرآن مجید، دارای تعداد واحد موضوعی
رکوع، ۲۸۶ آیه و ۶۲۲۱ کلمه و ۲۶۹۵۱ حرف است.
در ترتیب مصحف، سوره بقره نخستین سوره از مجموعه «سبع طُوَل» سوره‌های طولانی آغازین قرآن به‌حساب می‌آید.
۱- بحث هائى پیرامون
توحید و شناسائى
خدا مخصوصاً از طریق مطالعه اسرار آفرینش آمده است.
۲- بحث هائى در زمینه
معاد و
زندگی پس از مرگ، مخصوصاً مثال هاى حسّى آن مانند داستان
ابراهیم و
زنده شدن مرغ ها و داستان عزیر.
۳- بحث هائى در زمینه
اعجاز قرآن و اهمیت این کتاب آسمانى.
۴- بحث هائى بسیار مفصل و طولانى درباره
یهود و
منافقان و موضع گیرى هاى خاص آنها در برابر
اسلام و
قرآن، و انواع کارشکنى هاى آنان در این رابطه.
۵- بحث هائى در زمینه تاریخ پیامبران بزرگ مخصوصاً
ابراهیم(علیه السلام) و
موسی(علیه السلام).
۶- بحث هائى در زمینه
احکام مختلف اسلامى از جمله
نماز،
روزه،
جهاد در راه
خدا،
حج و
تغییر قبله،
ازدواج و
طلاق، احکام
تجارت و
دین، و قسمت مهمى از احکام
ربا.
۷- بحث هاى فراوانى در زمینه
انفاق در راه
خدا.
۸- مسأله
قصاص و
تحریم قسمتى از
گوشت های حرام و
قمار و
شراب و بخشى از احکام
وصیت و مانند آن.
مقدمه با تأکید بر تردیدناپذیری هدایت قرآن کریم آغاز می‌شود؛ سپس به گروه‌بندی مردم در برابر منادیان خدا و کتاب او می‌پردازد آیه‌های - و رویکردهای مختلف اهل کتاب، به‌ویژه یهودان را در زمان نزول آیات بیان می‌کند.
آن‌گاه در پی فراخواندن همگان به بندگی خدا و تقوای الهی، با بیانی دیگر به نفی تردیدها از قرآن کریم پرداخته است و ستیزه جویان با پیامبر (صلی الله علیه و اله وسلم) و قرآن را وعده عذاب، و خداباوران شایسته را مژده بهشت می‌دهد.
در مقام براعت استهلال، به خرده‌گیریهای یهودان از تمثیلهای قرآن اشاره می‌کند
و از پیمان‌شکنی، ناجوانمردی و فسادانگیزی، به عنوان عامل عمده زیان‌کاری کافران یهودیان سخن به میان می‌آورد. پس از آن، به فراخوان عمومی بندگی و فرمان‌برداری خداوند باز می‌گردد و کفر ورزیدن به خدای یکتا را، پدیده‌ای بس شگفت می‌نمایاند؛ زنده کردن مردگان را کار مستمر خداوند، و پیشگاه خداوند سبحان را پایان راه تمامی مؤمنان و کافران عنوان می‌کند. آن‌گاه با اشاره به آغاز آفرینش زمین، پیدایش آسمان، داستان خلقت
آدم و
حوا، گفت و گوی
فرشتگان با
خدا و
سجده آنان به آدم، ابلیس را به موجب نافرمانی خدا پیشرو و پیشتاز کافران قلمداد می‌کند
و سرانجام، سرگذشت
بهشت آدم و فریب
ابلیس و هبوط انسانهای نخستین را بر زمین، مقدمه‌ای قرار می‌دهد که بیان کند «راز رستگاری، پیروی از هدایت الهی، و کفر و تکذیب، سبب بدبختی و
عذاب ابدی است».
در پی این مقدمه کمابیش طولانی - که پس از فاتحة الکتاب، مدخل و پیش درآمدی مناسب برای تمامی آیات و سور قرآن کریم نیز دانسته شده است.
سوره بقره به سبب همانندی
حروف مقطعه آغازین آن، با سوره دیگر
آل عمران،
عنکبوت،
روم،
لقمان و
سجده، دارای وجه مشترکی با آنهاست برای آگاهی از مستندات قرآنی - حدیثی این نظریه،
با در نظر گرفتن مضامین این چند سوره و در
قیاس با دیگر سوره‌های قرآن کریم، محور موضوعی مشترکشان «آیین رفتار و برخورد مسلمانان با هواداران و پیروان دیگر ادیان» است که در سوره مکی از این مجموعه، بیشتر به مبانی و راهبردهای نظری، و در دو سوره مدنی بقره و آل عمران، روشها و راه‌کارهای عملی آن طرح و شرح شده است. محور بیان در سوره بقره، بیشتر بنی‌اسرائیل و قوم یهود، و در سوره آل عمران، بیشتر نصارا هستند.
سوره بقره از این دیدگاه، مشتمل بر مقدمه‌ای مبسوط آیه‌های -۹، دو بخش آیه‌های ۰-۴۱، ۴۲- ۸۳ و خاتمه آیه‌های ۸۴-۸۶ است.
وجه تسمیه سوره بقره، بنا به قاعده کلی نام‌گذاری سور
شاخص‌ترین قصه از مجموعه داستانهای
بنی اسرائیل در قرآن، یعنی قصه
گاو بنی‌اسرائیل
است. داستانی که تنها در این سوره آمده است و از نگاه برخی مفسران، در میان ۹ داستان گزارش شده در این سوره، شگفت‌ترین آنها به حساب
تکرار بار خطاب «بنی اسرائیل» از میان بار تکرار آن در قرآن،
فراوانی سرگذشتهای مربوط به قوم
یهود و تعبیرات ستایش‌آمیز یا گزنده‌ای که تنها در این سوره درباره این قوم آمده، اقتضا می‌کرده است که آن را «بنی‌اسرائیل» نامند، اما برخلاف انتظار، عنوان «بقره» جای‌گزین آن شده است؛ عنوانی که یادآور
گوساله پرستی یهودان به
تقلید از تقدیس گاو آپیس توسط مصریان،
گزارش رفتار ناشایست بنی‌اسرائیل با پیامبر
خدا و نشان‌ِ بارز بهانه‌جویی و مادی‌گرایی این قوم است.
اگر یاد آوریم که از دیگر
لقبهای این سوره «بلندا»، «برافراشته‌ترین خیمه‌گاه» و «درخشنده‌ترین قسمت» قرآن است برای القاب «سنام القرآن»، «فسطاط القرآن» و «الزهراء»،،
می‌توان تسمیه مشهور و خلاف انتظار این سوره را چنان تفسیر کرد که گویا نام‌گذار خواسته است مرتفع‌ترین بلندا، برافراشته‌ترین خیمه‌گاه و درخشنده‌ترین قسمت قرآن را، واقع‌گرایانه به افشاگری درباره بنی‌اسرائیل و مبارزه فرهنگی - اجتماعی با آنان اختصاص دهد.
پس نامگذارى این
سوره به «بقره» به خاطر داستانى است در مورد
گاو بنی اسرائیل که شرح آن در
آیات ۶۷ تا ۷۳ به خواست
خدا خواهد آمد.
در فضیلت تلاوت این
سوره،
روایات پر اهمیتى در منابع اسلامى نقل شده است
:
از جمله مرحوم «
طبرسی» در «
مجمع البیان» از
پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)چنین نقل مى کند که پرسیدند: أَىُّ سُورَةِ الْقُرْآنِ أَفْضَلُ؟ قالَ: أَلْبَقَرَةُ، قِیْلَ أَىُّ آیَةِ الْبَقَرَةِ أَفْضَلُ؟ قالَ آیَةُ الْکُرْسِىّ: «کدام یک از
سوره هاى
قرآن از همه برتر است؟ فرمود: سوره «بقره»، عرض کردند: کدام
آیه از
آیات سوره بقره افضل است؟ فرمود :
آیة الکرسی».
افضلیت این
سوره ظاهراً به خاطر جامعیت آن، و افضل بودن
آیة الکرسی به خاطر محتواى
توحید ى خاص آن مى باشد .
و این منافات ندارد که بعضى از
سوره هاى دیگر
قرآن از جهات دیگرى برترى داشته باشند; چرا که از دیدگاه هاى مختلف به آنها نظر شده است.
و نیز از
امام علی بن الحسین(علیهما السلام) از
پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) چنین نقل شده است: کسى که چهار
آیه از آغاز سوره بقره و
آیة الکرسی و دو
آیه بعد از آن و سه
آیه از آخر آن را بخواند هرگز در جان و مال خود ناخوشایندى نخواهد دید،
شیطان به او نزدیک نمى شود، و
قرآن را فراموش نخواهد کرد».
شاید بتوان گفت سوره بقره، معمولاً آخرین سوره‌ای بوده است که قاریان و حافظان فرا می‌گرفته‌اند.
میر سید شریف جرجانی د ۱۶ق/ ۴۱۳م
ترجمان القرآن را به ترتیب:
فاتحة الکتاب،
ناس تا بقره تدوین کرده و جلال‌الدین محلی د ۶۴ق/ ۴۶۰م نیز
تفسیرالجلالین را پس از
سوره حمد، از ناس پی گرفته، به سمت آغاز قرآن پیش برده است. با در نظر داشتن آنکه چنین کتابهایی معمولاً برای عموم مردم نوشته می‌شده است، می‌توان این دو نمونه را تأییدی بر مدعای مذکور دانست. با چنین فرضی، فضیلتهای منحصر به فردی که قدما برای آموختن سوره بقره بر شمرده‌اند.
و از آن جهت خواهد بود که فراگیری و قرائتش نزد معلم، نشان پیوستن به زمره منتهیان قرآن آموختگان و درآمدن از جرگه مبتدیان بوده است،
سوره بقره از جمله سوره‌های تألیفی است.
به گواهی مطابقت مضامین آن با رویدادهای مراحل مختلف دوران ۱۰ ساله
مدینه، در اثنای نزول دیگر آیات و سور مدنی نازل سوره‌های
اسراء و
اعراف، و آن‌گاه با نظارت
پیامبر (صلی الله علیه و اله وسلم) تألیف شده است.
به عنوان مثال، روایات اسباب نزول در این سوره حکایت از آن دارند که آیات
روزه آیه‌های ۸۳-۸۷ در
سال دوم
هجرت آیه‌های ۱۴ درگیر و دار
جنگ احزاب؛ آیه‌های ۹۰ به بعد در
حدیبیه آیه ۷۸ مدتی پس از
فتح مکه آیه ۱۳ درباره «وفد نصارای نجران» و مشاجره آنان با یهودیان مدینه
آیه ۷۴ درباره
غزوه تبوک و آیه ۸۱ روز
عید قربان در
حجة الوداع، یا در واپسین روزها و ساعات زندگانی پیامبر (صلی الله علیه و اله وسلم) نازل شده است.
بدین‌سان، قول مشهور که سوره بقره نخستین سوره مدنی
و هشتاد و هفتمین سوره نازل شده
است، گرچه از نزول سوره در نخستین سالهای دوران مدینه حکایت می‌کند، تنها می‌تواند ناظر به نزول آیات آغازین سوره،
یا قسمتهای دیگری از آن باشد.
از ویژگیهای
تفسیر در
سده اخیر، توجه به یکپارچگی و وحدت موضوعی سوره‌های قرآن و پژوهش درباره اهداف و مقاصد آنهاست. بیشتر مفسران و قرآن شناسان معاصر، برآن شده‌اند که محور موضوعی واحدی را برای سوره بقره بیابند. سوره‌ای که در نگاه اول، فاقد انسجام، و مجموعه‌ای در هم آمیخته از قصص، امثال و احکام به نظر می‌آید؛ بدان‌سان که نتوان محور موضوعی مشخصی برایش جست.
برخی، بر پایه دسته‌بندی مضامین، محور موضوعی آن را «اثبات حقانیت، تبیین جایگاه قرآن کریم و بررسی برخوردهای متفاوت گروههای مختلف مردم با آن» دانسته‌اند
برخی دیگر نیز زنده کردن مردگان یا «بَعث» و «نُشور»
و برخی نیز تقوای الهی
را محور موضوعی آیات آن بر شمرده‌اند. این رویکردها، همگی درصدد آنند که محور موضوعی سوره بقره را تنها با در نظر گرفتن ارتباط میان آیه‌های خود سوره مطالعه کنند.
سوره بقره به دو نیم سوره با دو اسلوب متفاوت تقسیم می‌شود: شاخص نیمه اول، تکرار خطاب‌ِ «یا بنی‌اسرائیل» ابتدا به اجمال آیه‌های ۰-۶ و سپس به تفصیل آیه‌های ۷-۲۱، ۲۲-۴۱ است. گفت و گو با یهودیان - همچون نمونه‌های بارز کژاندیشی، ستیزه و ادعای دین‌داری و شرع‌مداری در برابر منادیان راستین آن - حجم عمده این بخش را به خود اختصاص داده است. شاخص نیمه دوم، ۱ بار تکرار خطاب «یا اَیهَا الَّذین‌َ آمَنوا» است.
هرچند گاه با صراحت و گزنده، مانند مسئله «قبله» (
۵۰ و گاه با کنایه و مدارا، مانند «یسْأَلونَک‌َ عَن‌ِ الا´َهِلَّةِ»، «یسْأَلونَک‌َ عَن‌ِ الشَّهْرِ الْحَرام‌ِ» و «یسْأَلونَک‌َ عَن‌ِ الْمَحیض‌ِ»، همچنان کارشکنی، فتنه‌انگیزی و شبهه‌افکنی یهودیان را مطرح می‌کند. روی سخن این بخش، بیشتر با پیامبر (صلی الله علیه و اله وسلم) و مسلمانان است.
هم‌زمان با بیان متناسب و همگون مطالب و حفظ اتصال، انسجام و توالی منظم آنها
مندرجات نیمه دوم را به موضوعات نیمه اول ربط می‌دهد. بدین‌سان، قبله قرار دادن
کعبه را که توسط ابراهیم و اسماعیل (علیه‌السلام) ساخته شده است آیه ۲۷ نشانه استجابت دعای
ابراهیم (علیه‌السلام) در برانگیختن پیامبر (صلی الله علیه و اله وسلم) می‌شمارد.
صبر و
نماز را که محور سفارشهای خداوند به بنی‌اسرائیل هم بوده است آیه ۵، به مسلمانان نیز توصیه می‌کند.
نمودن زنده کردن مردگان به ابراهیم (علیه‌السلام) را مشابه قصه مقتول بنی‌اسرائیل و زنده شدنش می‌شمرد
:بقره:۶۰؛.
شماری از احکام را که از دیرباز با خرافات رایج میان یهود آمیخته بود، ضمن قصص، مواعظ و امثال تبیین می‌کند
آخرین قصه بنی‌اسرائیل که در این سوره آمده، داستان طالوت و جالوت است
که جانبازی و ایثارگری داوود را سرچشمه افتخارات تاریخی قوم یهود بر می‌شمارد. در این داستان، به گونه‌ای
کنایه آمیز، می‌نماید که قوم یهود که در مبارزه
طالوت با
جالوت سستی کرده‌اند، نسبتی با داوود - کُشنده جالوت - ندارند.
خاتمه سوره مشتمل بر نتیجه‌گیری و جمع‌بندی مطالب و مندرجات آن است. ابتدا بر مالکیت، حاکمیت، قدرت و احاطه خداوند بر
زمین و
آسمان، برون و درون
انسان و تمامی دیگر موجودات تأکید می‌کند؛ سپس در دو آیه آخر سوره خَواتیم البقره که فضیلتهای بسیاری برای آن ذکر کرده‌اند،
با مضامینی شبیه مضامین آیات آغازین سوره،
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و اله وسلم) و پیروان ایشان را به سبب خداباوری،
ایمان به فرشتگان و همه کتابهای آسمانی و تمامی پیامبران الهی، فرمان‌برداری خدا و طلب غفران وی و توجه به بازگشت به سوی او می‌ستاید. آن‌گاه در قالب دعا و
مناجات، طبیعت
شریعت اسلام و تفاوت اساسی ماهیت آن را با
دین و آیینهای پرداخته و بر ساخته
بشر و پیرایه‌هایی که بر ادیان پیشین بسته‌اند، اعلام می‌کند. این دعای مستجاب که در آن خدای سبحان با بندگان خویش هم‌زبان شده است، با نوید
عفو و مغفرت و رحمت و یاری خداوند برای مؤمنان راستین، و مژده پیروزی مؤمنان بر کافران پایان می‌پذیرد.
سوره بقره در تعالیم پیامبر (صلی الله علیه و اله وسلم) به همراه سوره آل عمران، «
زهراوان» معرفی شده است.
برخی موارد هماهنگی و پیوستگی این دو سوره عبارتند از تناظر آیات آغازین و پایانی دو سوره
و تشابه لفظی برخی آیات دو سوره تا آن‌جا که گویی تکرار یکدیگرند.
شمار و طول رکوعها، آیات، کلمات و حروف سوره بقره، از تمامی دیگر سوره‌های قرآن کریم بیشتر است و از نظر شمار و فراوانی امثال، قصص، مواعظ و احکام، رتبه اول را دارد. بعضی از دانشمندان چندین حکم و ۵ مثل را در این سوره شمار کرده‌اند.
اینان با دسته‌بندی آیات این سوره و رده‌بندی موضوعات آن، مجموعه‌ای متشکل از ۳ قاعده را - که بیانگر پایه‌های اساسی و بنیادهای شریعت اسلام است
- بر شمرده‌اند؛ نیز با نظر در آن، ۴ سنت اجتماعی را از دیدگاه قرآن کریم
باز شناخته‌اند.
شماری از آیات سوره بقره، در زمره آیات صاحب عنوان محسوب می‌شوند. از آن جمله می‌توان به آیه ۵۵
آیة الکرسی اشاره کرد. دیگری، آیه ۷۷ آیة البرّ است.
همچنین درباره تفسیر آیه «آمَن‌َ الرَّسول‌ُ»،
رساله‌های مستقلی نوشته‌اند.
برخی مفسران ادیب، عبارت موجز و اعجازآمیز «وَ لَکُم‌ْ فِی الْقِصاص‌ِ حَیوةٌ»
را از نظر فصاحت و بلاغت با مثل عربی «القَتل‌ُ اَنفی لِلقتل» مقایسه کرده، وجوه متعدد امتیاز آن را بر شمرده‌اند.
طولانی‌ترین آیه قرآن کریم نیز که به «آیةالدّین» شهرت یافته، در همین سوره است
در آموزه‌های پیامبر (صلی الله علیه و اله وسلم)، رهنمودهایی برای خلاصه کردن سوره‌های طولانی همچون بقره و مداومت
قرائت خلاصه آن، برای برخورداری از برکات مداومت
تلاوت سوره رسیده است.
(۱) محمود آلوسی، روح المعانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
(۲) محمد ابن بابویه، ثواب الاعمال، نجف، ۳۹۲ق/ ۹۷۲م.
(۳) احمد ابن حجر عسقلانی، «الکاف الشاف»، در حاشیة الکشاف نک: هم، زمخشری.
(۴) محمد ابن ضریس، فضائل القرآن، به کوشش مسفر بن سعید دماس غامدی، ریاض، ۴۰۸ق/ ۹۸۸م.
(۵) ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش علی شیری، بیروت، ۴۰۵ق/ ۹۸۵م.
(۶) احمد اندرابی، الایضاح، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
(۷) هاشم بحرانی، البرهان، بیروت، ۴۰۳ق/ ۹۸۳م.
(۸) ابراهیم بقاعی، نظم الدرر، حیدرآباد دکن، ۳۸۹ق/ ۹۶۹م.
(۹) عباس جمل، آیةالبر، قاهره، ۳۷۱ق/ ۹۵۲م.
(۱۰) علی خازن، لباب التأویل، بیروت، دارالمعرفه.
(۱۱) عبدالله دارمی، سنن، دمشق، ۹۹۱م.
(۱۲) محمد دبیرسیاقی، مقدمه بر ترجمان القرآن جرجانی، تهران، ۳۳۳ش.
(۱۳) محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، قاهره، ۳۸۱ق/ ۹۶۲م.
(۱۴) محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران، ۳۶۲ش.
(۱۵) محمد رشید رضا، تفسیر المنار، بیروت، دارالمعرفه.
(۱۶) محمود زمخشری، الکشاف، قم، ۴۱۳ق.
(۱۷) سیوطی، الاتقان، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، ۳۶۳ش.
(۱۸) سیوطی، تناسق الدرر، به کوشش عبدالقادر احمدعطا، بیروت، ۴۰۶ق/ ۹۸۶م.
(۱۹) سیوطی، الدرالمنثور، بیروت، ۴۰۳ق/ ۹۸۳م.
(۲۰) سیوطی، «لباب النقول»، در حاشیه تفسیر الجلالین، بیروت، دار احیاءالتراث العربی.
(۲۱) محمد شیخ طوسی، التبیان، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
(۲۲) محمد حسین طباطبایی، المیزان، بیروت، ۳۹۳ق/ ۹۷۳م.
(۲۳) فضل طبرسی، مجمع البیان، به کوشش هاشم رسولی محلاتی و فضل‌الله یزدی طباطبایی، بیروت، ۴۰۸ق/ ۹۸۸م.
(۲۴) طبری، تفسیر.
(۲۵) محمد طنطاوی، الجواهر، قاهره، ۳۵۰ق.
(۲۶) محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس، قاهره، ۳۷۸ق.
(۲۷) محمد عیاشی، التفسیر، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، چاپخانه علمیه.
(۲۸) فخرالدین رازی، التفسیرالکبیر، بیروت، ۴۱۰ق/ ۹۹۰م.
(۲۹) الفهرس الشامل للتراث العربی الاسلامی المخطوط، عمان، مؤسسه آل البیت.
(۳۰) محمد فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز، به کوشش محمدعلی نجار، قاهره، ۳۸۳ق.
(۳۱) قرآن مجید.
(۳۲) محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، ۳۷۲ق.
(۳۳) سید قطب، فی ظلال القرآن، بیروت/ قاهره، ۴۰۲ق/ ۹۸۲م.
(۳۴) احمد مصطفی مراغی، تفسیر، قاهره، ۳۸۲ق/ ۹۶۳م.
(۳۵) مسلم بن حجاج، صحیح، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۴۰۱ق/ ۹۸۱م.
(۳۶) محمد مشهدی، کنزالدقائق، قم، مؤسسه النشرالاسلامی.
(۳۷) حسن مصطفوی، تفسیر روشن، تهران، ۳۷۱ش.
(۳۸) علی واحدی نیشابوری، اسباب النزول، به کوشش سید جمیلی، بیروت، ۴۰۵ق/ ۹۸۵م.
(۳۹) عبدالله یافعی، الدرالنظیم، قاهره، مکتبة عبدالحمید احمد حنفی.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «سورة البقره»، ج۱۲، ص۴۹۶۳.
