سفر در ایران (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سفر در ایران ترجمه سفرنامه گاسپار
اثر دروویل گاسپار است که توسط آقای
منوچهر اعتماد مقدم به فارسی ترجمه گشته است.
سفرنامه او به جز دو سه فصل کوتاه که به اوضاع نظامی و سیاسی
ایران و درباره فتحعلی شاه و اقدامات عباس میرزا اختصاص یافته، اکثر فصول درباره فرهنگ و زندگی و باورها و آیین‌های مردم ایران است. به همین دلیل، ارزش کتاب به عنوان یک متن مردم شناختی و جامعه شناختی و فرهنگ شناسی بسیار بیشتر از جنب تاریخی و سیاسی است. این رویکرد دروویل به موضوع کتابش آگاهانه بوده است.
ترجمه این کتاب شامل ۳۸ فصل و یک ضمیمه درباره جغرافیای منطقه می‌باشد.
گاسپار دروویل، صاحب منصب نظامی فرانسوی، در
سال ۱۸۱۲۱۸۱۳ م./ ۱۱۹۰ ه. ق، در پانزدهمین سال سلطنت
فتحعلی شاه قاجار و پس از دور اول جنگ‌های ایران و روسیه که منجر به
قرارداد گلستان شد، به ایران سفر کرد. او در گروه ژنرال گاردان بر اساس قرارداد فین کنشتاین به ایران آمد؛ اما پس ناکام ماندن تلاش‌های گاردان در
اثر کارشکنی‌های
انگلیسی‌ها، سرهنگ سواره نظام گاسپار دروویل؛ به طور خصوصی به استخدام
دولت ایران درآمد. او در سازمان دادن
ارتش ایران نقشی اساسی داشت.
وی در ابتدای کتاب تصریح می‌کند که نه قصد نوشتن
تاریخ ایران را دارد و نه می‌خواهد به شرح اوضاع و احوال و امکنه بپردازد، درباره
وضع جغرافیایی و محصولات کشاورزی و امور بازرگانی نیز به اختصار اشاره کرده است، در عوض به شرح
عرف و عادات ساکنان ایران پرداخته است. بنابراین اهمیت سفرنامه دروویل از آن رو است که تصویرگر صحنه‌های فراوانی از زندگی مردم در عصر قاجار است. اگر چه اطلاعات او در هر زمینه، مختصر است؛ اما وجوه متنوع و متعددی از
حیات طبقات مختلف اجتماعی ایران، از ساختمان‌ها و عمارات گرفته تا خلق و خو و عادات مردم، از زندگی عادی مردم
کوچه و
بازار تا حرمسرای ثروتمندان و درباره شاه قاجار، از عقاید و باورها تا آیین‌ها و عادات، از فضاهای عمومی تا مکان‌های خصوصی، اطلاعات پردامنه‌ای به دست می‌دهد. ماجراهایی که دروویل در مورد فتحعلی شاه ذکر کرده، دریچه‌ای است، به اوضاع درباره ایران.
کتاب از صفحه نخست با متن اصلی آغاز می‌شود و فاقد مقدم ناشر یا مترجم است. همچنین در مورد چاپ‌های قبلی یا موضوع کتاب و گزارش گر فرانسوی آن هیچ توضیحی وجود ندارد و خواننده در مورد ماموریت نویسنده و
زمان و مسیر و علل
سفر او هیچ اطلاعی به دست نمی‌آورد.
دروویل که در سازمان دادن و آموزش ارتش ایران شرکتی فعال داشت، بعدها حاصل مشاهدات خود در ایران را در کتابی تحت عنوان همین سفرنامه، برای آیندگان به یادگار گذاشت. سفرنامه وی برای نخستین بار به سال ۱۸۱۹ م در سن پطرزبورگ روسیه در ۱۵۰ نسخه و به بهای گزافی معادل سیصد روبل چاپ و نشر یافت. نسخه‌ای از این کتاب، به طور تصادفی به دست یکی از ناشران فرانسوی در
پاریس می‌افتد که بعد از مطالعه آن به این نکته پی می‌برد که محتوی مطالب پر ارزش و دقیق درباره عرف و عادات، وضع حکومت و ارتش و سازمان‌های دیگر ایران است.
دروویل با مشاهده تغییرات شگرف و ضع نظامی ایران در ابتدا بر آن بوده است که به بررسی سازمان‌های لشکری این کشور بپردازد؛ اما با عنایت به این که چنین موضوعی تنها برای عده‌ای معدود جالب توجه و قابل استفاده خواهد بود، تصمیم می‌گیرد که نقش دیگری زده و فکر اساسی تخستین خود را در فصلی از فصول کتاب جامع تری که به رشته
تحریر در می‌آید، بگنجاند.
از آن جا که دروویل
هدف خود را از نوشتن سفرنامه اش نه پرداختن به تالیف مجدد
تاریخ ایران و نه بیان وضع جغرافیای و محصولات کشاورزی و امور بازرگارنی ایران، می‌داند، از همین رو وجهه همت خویش را بررسی وضع زندگی ایرانیان، مردم شناسی،
آداب و رسوم ، عقاید، عادات رفتار،
شعر و
ادبیات ، هنرهای دیگر مردم ایران، وضع
حکومت ، ارتش و سازمان‌های دیگر قرار داده است و بر خلاف آنان به اوضاع و
تاریخ سیاسی ایران محدود می‌شود، وی به بررسی ویژگی‌های زندگی مردم ایران در عصر قاجار پرداخته و تصویری جاندار از آن روزگار ترسیم نموده است.
در فصل اول سفرنامه درباره، وضع کنونی ایران و بررسی
عهدنامه گلستان آمده است که پس از
مرگ آقا محمدخان قاجار هنگامی که برادرزاده اش فتحعلی شاه بر اریکه
سلطنت تکیه زد، جای جای
سرزمین ایران، به استثناء
شیراز و چند شهر دیگر
فارس و
عراق عجم ، بوی ویرانی می‌داد.
دیدگاه دروویل در مورد
آب و
هوا و
خلق و خوی مردم ایران، در فصل دوم عرضه می‌شود.
گاسپار دروویل که در دوره ی فتحعلی شاه به ایران آمده، در سفرنامه اش می‌نویسد:
«تمام مردم ایران به
شاه تعلق دارند و شاه به هر طریقی که میل دارد، با آن‌ها رفتار می‌کند. هر ایرانی به غلامی شاه مباهات می‌کند، به طوری که عنوان قلی (برده) ضمیمه ی اسم بسیاری از بزرگان است. پادشاه همچنین از آن‌ها که ناراضی است،
سلب مالکیت می‌کند و اموالشان را به زیردستان خود می‌بخشد. او می‌تواند به میل خود، هر
دختر و زنی را به هر طبقه‌ای که
تعلق داشته باشد، تصاحب کند.»
دروویل پس از معرفی کوتاه ایالت‌های نه گانه ایران، در دوره قاجار (شامل
آذربایجان ،
گیلان ،
مازندران ، عراق عجم، فارس،
خوزستان ،
لرستان و
کرمان )، مروری گذرا بر تاریخ ایران تا زمان فتحعلی شاه می‌افکند و مشاهدات و یادداشتهای خود را به شرح زیر ادامه می‌دهد:
وضع ایران در زمان
سفر و بررسی
عهدنامه گلستان، آب و هوا و خلق و خوی مردم ایالات مختلف ایران،
مردان و
زنان ایرانی (
پوشاک ،
چهره و
آرایش و خوی و خصلیت آن‌ها)، گرمابه‌های ایرانی (معماری، اعمال، آداب، وسایل و مواد
نظافت )، اهل
حرم ، زنان عقدی، کنیزکان و کار و سرگرمی آنان (توصیف حرمسرا، رفتار مردان و زنان و فرزندان در حرمسرا، آرایش زنان)، بناهای ایران (معماری شهرها و ساختمان‌ها، مصالح ساختمانی، قلعه‌ها و حصارها، فضاهای خانه‌ها، آب حوض،
حیاط ، تالارها و اطاق‌ها)، کاروانسراها (معماری، کارکردها، بانیان، راهزنی)، بازارها (معماری، آداب
داد و ستد ، نظام
امنیت بازار، نظارت بر داد و ستد،
داروغه و عسس)،
اغذیه و مشروبات ایرانی (
پلو ،
آبگوشت (شوربا)،
خورش ،
کباب ،
نیمرو ،
لبنیات ،
میوه ،
آب میوه ،
یخ )،
ضیافت و
آداب غذاخوردن (آداب پذیرایی، شیوه غذا خوردن، ظروف غذا)، مراسم نامزدی و عروسی (شیو انتخاب
همسر و پیرزنان واسطه،
مهریه و مراسم
نامزدی ، مراسم
عقد و عروسی)،
طلاق و شرایط زنان
بیوه (قوانین طلاق که عموما شرعی است، سه طلاقه شدن و شرایط رجوع
زن به همسر قبلی،
حق سرپرستی فرزندان طلاق، سرنوشت زنان بیوه و حقوق آن‌ها)، مذاهب متنوعه در ایران (رسمیت
دین اسلام و
مذهب شیعه ،
زرتشتیان ،
ارامنه ، شرایط زندگی ارامنه، آداب مذهبی ارامنه، نسطوری‌ها و تمرکز آن‌ها در کردستان، خصوصیات نسطوری‌ها، آداب و باورها و عقاید نسطوریان، یهودیان)، روز جمعه و عبادات (آداب
روز جمعه ، آداب
نماز خواندن، نظافت و شرایط
عبادت ،
زیارت قبور و مراسم
عزاداری درگذشتگان)، روحانیون، حاجیان، دراویش و فقرا (
احترام روحانیون و حل و فصل اختلافات مردم،
قرآن و
استخاره ، محاکم شرعی، مدارج و عناوین مقامات روحانی شامل: شیخ الاسلام،
مجتهد یا بیوک آقا،
آخوند و ملا و وظایف آن‌ها، شان و منزلت سیدها و وجوهاتی که دریافت می‌نمایند، حاجی‌ها، مشایخ و دراویش، کارهای خارق العاده دراویش،
اخلاق و خصلت درویشان، وضعیت گدایان و فقرا)، همچنین از آداب بعضی از ایام سال این کشور؛ مانند
نوروز ،
رمضان و
محرم (جشن بزرگ نوروز، مراسم
سلام عام در دربار، رد و بدل
هدیه ، مراسم
خلعت دادن شاه به فرزندان و حکام ایالات، آداب
ماه رمضان و
روزه گرفتن، آیین‌های سوگواری
ماه محرم ، دسته‌های عزاداری و نمایش‌های
تعزیه ) سخن می‌گوید.
درباره فتح علی شاه و زنان وفرزندان او، شاهزاده عباس میرزا ولیعهد ایران (انتخاب عباس میرزا از سوی آقا محمد شاه قاجار به جانشینی و تایید آن از سوی فتحعلی شاه؛ روحیات و
اخلاق و منش عباس میرزا؛ اصلاحات نظامی عباس میرزا در ارتش و آموزش‌های او؛ دیدگاه‌ها و اقدامات عباس میرزا؛ زنان و فرزندان شاهزاده؛ مهارت‌های جنگی و اخلاق نظامی عباس میرزا؛ شمایل و چهره و
پوشاک شاهزاده؛ روحی نوگرایی و اصلاحات در عباس میرزا) سخن می‌گوید.
در فصلی از کتاب، قوانین و دستگاه قضایی (
قدرت نامحدود و مالکیت بی
حد و
حصر پادشاه؛ دستگاه ساده قضایی و احکام شرعی؛ وظایف
داروغه و
قاضی ؛ انواع تخلف‌ها و مجازات آن‌ها؛ شیوه اجرای مجازات‌های
چوب و
فلک ، بریدن
گوش و
بینی و
اعدام ؛ وضعیت زندان‌ها و محبوسین؛ مجازات کور کردن در
حق شاهزادگان و خان‌های پر نفوذ، بحث می‌کند.
در ترجمه
اعتماد مقدم (انتشارات شباویز) فصل‌های کتاب از ۲۵ تا ۳۹ نیز ادامه یافته است که بخش عمده کتاب دوم اصلی را تشکیل می‌دهند. این فصول بیشتر ناظر به شرایط و امکانات نظامی ایران است؛ مانند: بیگلربیگی‌ها، اختیارات و عایدات آن‌ها، درباره
ادبیات ،
شعر ،
موسیقی ، تئاتر و
رقص ایرانی‌ها، درباره ورزشکاران و عملیات ورزشی، درباره گردشگاه‌ها و شکار، درباره
سفر و
زیارت ، درباره بردگی، درباره
اسب و دیگر
حیوانات اهلی ایران، درباره
قشون ، فرماندهان و شوراهای نظامی، درباره قشون غیر منظم و طرز جنگیدن آن‌ها، درباره سازمان لشگرها و تعداد آن‌ها، دربار توپخانه جدید و قدیم ودرباره زرادخانه و وسایل حمل و نقل نظامی، دربار راه پیمایی‌ها و اردوگاه‌ها، درباره
طبابت ، جراحی و مراسم تشییع
جنازه ، درباره کردها، دربار گبرها (زرتشتیان) و مباحثی از این قبیل مطرح می‌شود.
ترجمه دیگری از این کتاب توسط آقای
جواد محیی انجام شده که تنها ۲۴ فصل را دربر می‌گیرد. در ضمن دو مقاله مستقل نیز درباره این کتاب در نشری کتاب ماه تاریخ و جغرافیا با این مشخصات به چاپ رسیده است.
رویا ابراهیمی: سفرنامه سرهنگ گاسپار دروویل در عهد فتحعلی شاه، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۷۷۷۸، سال ۷، ش ۵۶، اسفند و فروردین ۱۳۸۳، ویژه سفرنامه ۱، ص۷۵۷۷؛ علی رضا اکبرزاده: سیری در سفرنامه گاسپار دروویل، پیشین، شماره ۹۹۱۰۰، سال نهم، ش ۴ ۳، دی و بهمن ۱۳۸۴، ویژه سفرنامه ۳، صص ۶۰۶۹.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
