سرویس بهداشتی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سرویس بهداشتی یکی از نیازهای ضروری انسان و همه ساختمان‌ها بوده ، و ارتباط مستقیمی با بهداشت فردی و محیط داشته و لازم است به توصیه‌های دینی توجه کافی صورت گیرد. آنچه را که در
آیات و
روایات در مورد بنا و معماری ساختمان آمده است به یک معنا بر دو دسته کلی می‌توان تقسیم کرد: پاره‌ای از آن‌ها به مفاهیم و اصول کلی بنا مربوط است و پاره دیگر به اجزا یا خصوصیت خاصی از ساختمان باز می‌گردد. در این نوشتار به برخی از روایات اسلامی درخصوص سرویس بهداشتی پرداخته شده است. از منابع دینی برمی آید که محیط زندگی و مکان‌هایی که انسان با آن تماس دارد باید هرچه بیشتر پاک و طاهر باشد. در اسلام طهارت شرط لازم برای مهمترین
عبادات اسلامی است و شاید هیچ آیینی تا بدین پایه در اجتناب از
نجاسات و ناپاکی‌ها اصرار نورزیده است. در احادیث به عبارات گوناگون بر حفظ بدن و لباس و وسایل زندگی از آلودگی به نجاسات تاکید شده است.
یکی از نکات برجسته در آداب اسلامی، توجه به
بهداشت و
نظافت در
جامعه و محیط
خانواده است.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به نظافت آن قدر اهمیت می‌داد که آن را از نشانه‌های
ایمان و
دینداری برمی شمرد و وجود بهداشت در محیط زندگی را یکی از لوازم حیات ایمانی می‌دانست. (النظافه من الایمان)
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود:
خداوند خوشبو است و بوی خوش را دوست دارد. تمیز است و دوستار تمیزی است. کریم است و کرم پسند، بخشنده است و مشتاق بخشش! پس (خانه‌های) خود را پاکیزه دارید و خویش را به
یهود مانند نکنید. عنه صلی الله علیه و آله: «ان الله طیب یحب الطیب، نظیف یحب النظافه، کریم یحب الکرم، جواد یحب الجواد، فنظفوا- اراه قال: افنیتکم- ولا تشبهوا بالیهود.»
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: خانه‌های خود را برویید و خویش را به یهود مانند نکنید. رسول الله صلی الله علیه و آله: «اکسنوا افنیتکم و لا تشبهوا بالیهود.»
چنان که از این دو روایت بر می‌آید پیشوایان
دین اسلام پاکیزگی و تمیز بودن ساختمان را از امتیازات
مسلمان دانسته‌اند و یهودیان را بر عدم رعایت شرایط بهداشتی نکوهیده‌اند. در این روایات هر چند بر
جاروب کردن خانه تاکید شده است اما به قراین دیگر روشن می‌شود که
جاروب کردن را از آن رو ذکر کرده‌اند که سبب پاکیزگی است، بنابراین هرکاری که به نظافت و بهداشت خانه بینجامد مشمول همین حکم است، از همین روی در روایات دیگر بر پاک کردن خانه از تار عنکبوت تاکید شده است:
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: در منازل شما خانه
عنکبوت حکم خانه
شیطان را دارد. عنه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): «بیت الشیاطین من بیوتکم بیت العنکبوت.»
حضرت سجاد (علیه‌السّلام) فرمود: منازل خود را از وجود تارعنکبوت پاک کنید زیرا باقی گذاردن آن فقر آور است. عن زین العابدین (علیه‌السّلام): قال امیرالمومنین (علیه‌السّلام): «نظفوا افنیتکم من حوک العنکبوت، فان ترکه فی البیوت یورث الفقر.»
حضرت علی (علیه‌السّلام): پاک نکردن خانه از تار عنکبوت و …نرفتن
زباله از خانه، فقر آور است. قال علی (علیه‌السّلام): «ترک نسج العنکبوت فی البت یورث الفقر… و ترک القمامه فی البت یوث الفقر.»
در برخی از
احادیث به گوشه‌ای از فواید و آثار رعایت بهداشت و نظافت در خانه اشاره شده است. در چند روایت به آثار تکوینی پاکیزه کردن ساختمان اشاره شده است. از جمله آثاری که بر شمرده شده است یکی از میان رفتن فقر و نداری و دیگری، توسعه
رزق و روزی آدمی است که البته این دو اثر در واقع به یک فایده‌ی کلی باز می‌گردد.
امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود:
جاروب کردن خانه
فقر را می‌برد. قال الباقر علیه السلام: «کنس البیت ینفی الفقر.»
حضرت صادق (علیه‌السّلام) فرمود: شستن ظروف و روبیدن حیاط، روزی‌آور است. قال الصادق علیه السلام: «غسل الا ناء و کسح الفناء مجلبه للرزق.»
امام رضا (علیه‌السّلام) فرمود:
جاروب حیاط خانه، روزی‌آور است. عن الحسین بن عثمان: «رایت ابا الحسن الرضا (علیه‌السّلام) قال: کنس الفناء یجلب الرزق.»
در روایات دیگر به آثار روحی و روانی نظافت در منزل اشاره شده است، چنان‌که می‌دانیم از نظر روانی، وجود اشیا و آلودگی در محیط بر روح و ذهن انسان تاثیر می‌گذارد و روان آدمی را دچار آشفتگی و ناآرامی می‌کند.
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: آرامش خانه به
جاروب آن است. عنه صلی الله علیه و آله: «راحه البیت کنسه.»
البته از این روایت فوق شاید بتوان آثار جسمی، فیزیکی نیز استفاده کرد. به این بیان که منظور از «راحتی خانه» سلامتی و آسایش اعضای خانه از نظر جسمی و روانی باشد. بنابراین روایت باید همواره خانه را از گرد و غبار و آلودگی پاک کرد. وجود هرگونه زباله، سبب آلودگی در درون منزل می‌شود و از نظر
شرع مکروه و مذموم است.
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: زباله را شب در خانه نگه ندارید بلکه هر روز صبح آن را بیرون بگذارید زیرا زباله جایگاه شیطان است. قال رسول الله صلی الله علیه و آله: «لاتسبیتوا القمامه فی بیوتکم و اخرجوها نهاراً فانها مقعد الشیطان.»
از مجموع روایات یاد شده نکاتی را در خصوص معماری منزل می‌توان استفاده کرد:
اسلام محیط زندگی یک
مومن را پاک و پاکیزه می‌خواهد و تاکیداتی که بر انجام نظافت در خانه شده است جملگی برای رسیدن به چنین نتیجه‌ای است. بنابراین نقشه ساختمان و شرایط ساخت و ساز آن باید به گونه‌ای باشد که هر چه کمتر در معرض آلودگی باشد. از سوی دیگر ساختمان باید به گونه‌ای طراحی شود که نظافت کردن آن ساده و آسان باشد. بر این اساس، انتخاب فضا و محل ساختمان، محل درب و پنجره‌ها و غیره در جلوگیری از نفوذ گرد و غبار و آلودگی به ساختمان کمال اهمیت را دارد. اتاق‌ها و قسمت‌های مختلف ساختمان نباید به گونه‌ای باشد که محل جمع شدن غبار و کثافات باشد. فرو رفتگی در دیوار ساختمان و سقف‌های بلند و طاقچه‌های زاید و تزیینات بر در دیوار غالباً باعث جمع شدن خاک و غبار است و نظافت آن مشکل و طاقت فرساست.
چنان که دیدیم در روایات از نگه داشتن زباله و خاکروبه در خانه، به ویژه هر شب هنگام، نهی شده است و حتی قراردادن آن در پشت درب خانه نیز مورد
مذمت نیز قرار گرفته است.
البته شاید بتوان گفت که این نهی و
تحذیر بیشتر مربوط به زمان‌های گذشته بوده است که زباله‌ها را در فضاهای باز و بدون پوشش نگاه می‌داشته‌اند و امروزه که کاملا در کیسه و در سطل‌های دربسته نگهداری می‌شود از این قاعده مستثنی است. اما حقیقت این است که چنین قرینه‌ای به طور قطعی در کار نیست و کاملا می‌توان فرض کرد که اصل نگهداری زباله در خانه ممنوع باشد. مطلب اخیر را به ویژه با این نکته می‌توان تایید کرد که روش نگهداری زباله هر قدر که دقیق و محتاطانه باشد ولی به هر حال منشا آلودگی و بروز بیماری‌های گوناگون در بین اعضای خانواده است.
با این فرض شاید بهتر باشد که در هر محل یا کوچه، جایی به دور از دیده مردم ساخته شود و همه‌ی خانه‌ها هر روز پیش از غروب آفتاب زباله خود را به همان محل مشترک انتقال دهند.
در منابع دینی در خصوص شرایط احداث توالت و دستشویی نکاتی گفته شده است که در اینجا به اختصار یاد آور می‌شویم:
اولین مطلبی که در این مورد مطرح است محل و موقعیت توالت و دستشویی است. در روایات از
تخلی و
تطهیر در محل‌های زیر نهی شده است: زیر درختان میوه‌دار، کنار جویها و رودخانه‌ها، در کوچه و خیابان‌ها و درب منازل و …
امام صادق (علیه‌السّلام) از قول رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: سه کار است که کننده آن ملعون است: قضای حاجت زیر سایه‌ی درخت و حبس آبی که نوبتی است و بستن راه عبور. عن ابی عبدالله (علیه‌السّلام) قال: «قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ثلاث (ثلثه) من فعلهن ملعون: المتغوظ فی ظل النزال و المانع من الماء المنتاب و ساد الطریق المسلوک؛
امام صادق (علیه‌السّلام): به نقل از پدران خود فرمود: در وصیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به علی (علیه‌السّلام) چنین آمده است: ادرار کردن در کنار جویبار مکروه است. عن جعفر بن محمد عن آبائه (علیهم‌السّلام) فی وصیه النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) لعلی (علیه‌السّلام) قال: «و کره البول علی شط نهر جار.»
البته احادیث فوق بیشتر ناظر به مواردی است که تخلی و تطهیر در فضای باز یا در محل‌هایی که چاه فاضلاب عمیق نداشته باشد صورت پذیرد، بنابراین نکات یاد شده در احداث توالت‌های موقت و روستایی هم اکنون نیز لازم الرعایه است. به نظر می‌رسد که اگر در زیر درختان یا در کنار جوی و رودخانه‌ای توالت و دستشویی به شکل امروزی با چاه عمیق ساخته شود به طوری که محیط را آلوده نسازد و فاضلاب به جوی و رودخانه سرایت نکند از این جهت اشکالی ندارد. البته همچنان باید دقت ورزید که احداث توالت در کنار خانه‌های مردم و در جایی که موجب آزار همسایه‌ها می‌شود، جایز نیست.
از سوی دیگر، در محل احداث توالت توصیه شده است که در نقطه‌ای پنهان در منزل باشد. امروزه رسم بر این است که توالت را در حال یا راهرو در کنار نشیمن یا محل رفت و آمد و محل دید افراد می‌سازند. حال آنکه آداب اسلامی اقتضا می‌کند که توالت را در جایی ساخته شود که کمترین ارتباط بصری را با اشخاص داشته باشد. این امر فواید چندی از جهات اخلاقی، روحی، اجتماعی و بهداشتی دارد که پوشیده نیست.
در گذشته توالت را بیشتر در حیاط خانه در گوشه‌ای پنهان و دور افتاده می‌ساختند که دقیقاً برخاسته از همین دستور شرعی بوده است. البته معنای این دستور لزوماً این نیست که توالت در خارج از ساختمان تعبیه شود، وجود توالت در داخل ساختمان، به ویژه در بسیاری مناطق، ضروری است. به هر حال با ابتکار معماران می‌توان قسمتی از ساختمان را به توالت اختصاص داد که علاوه بر مستور بودن، جنبه‌های بهداشتی نیز رعایت شود.
یکی از دستورات دینی که در روایات شیعه و سنی آمده است، نبودن روی و پشت متخلی به
قبله است. البته در این خصوص روایات متعددی آمده است که به چند مورد اکتفا می‌کنیم:
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: به هنگام قضای حاجت نه رو به قبله باشد و نه پشت به قبله بلکه به دو سمت دیگر رو کنید. راوی گوید: به شهر
شام درآمدیم، توالت‌هایی دیدیم که روبه قبله ساخته شده‌اند لذا از قبله منحرف می‌شدیم و از خداوند طلب
آمرزش می‌کردیم. عن ابوایوب الانصاری: ان النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قال: «اذا اتیتم الغائط، فلا تستقبلوا القبله و لا تستدبروها، ولکن شرقوا او غربوا – قال ابوا ایوب: فقدمنا الشام، فوجدنا مراحیض بنیت قبل القبله فنحرف، و نستغفر الله تعالی.»
از این روایت بعضی فقهای عظام شیعه استفاده کرده‌اند که رو و پشت به قبله بودن در وقت قضای حاجت
حرام است و بعضی گفته‌اند که از این روایت تنها
کراهت را می‌توان فهمید. برخی نیز به قراین روایات دیگر، بین تخلی در توالت و محل پوشیده و تخلی در بیابان فرق گذاشته‌اند.
اما امروزه تقریباً بین فقها اختلافی نیست که استقبال و استدبار در هنگام تخلی حرام است. از این‌رو ساختمان توالت و محل نصب سنگ آن، باید طوری طراحی شود که افراد به این حکم حرام دچار نشوند. این نکته از قدیم در معماری ساختمان‌های شهر‌های اسلامی رعایت می‌شده است، به طوری که تازه واردان از این امر می‌توانستند جهت قبله را تشخیص دهند.
یکی از دستورات مهم بهداشتی در اسلام، تشویق و ترغیب به
مسواک زدن است. این کار هرچند
استحباب دارد اما آن قدر تاکید شده است که گویا به سر حد
وجوب می‌رسد:
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: اگر ترس از مشقت بر امتم نبود، مسواک زدن و با وضو بودن را واجب می‌نمودم و از آن کس که قادر به مسواک زدن توام با
طهارت است از آن فروگذاری نکند. قال رسول الله صلی الله علیه و آله: «لولا انی اخاف ان اشق علی امتی لفرضت علیهم السواک مع الطهور و من اطاق السواک مع الطهور فلا یدعه.»
برای مثال، مسواک زدن پس از غذا و پیش از
نماز و قبل از
خواب بسیار تاکید شده است. اما در روایات آمده است که از مسواک زدن در توالت پرهیز شود.
مسواک زدن در توالت دهان را بدبو می‌کند. عن ابی عبدالله عن علی بن سلیمان، عن الحسن بن اثیم قال: «… والسواک فی الخلاء یورث البخر.»
امام کاظم (علیه‌السّلام) فرمود: مسواک زدن در توالت سبب بدبویی دهان می‌شود. عن الکاظم علیه السلام: «السواک فی الخلاء یورث البخر.»
امروزه رسم براین است که در توالت یا در جنب آن دستشویی قرار می‌دهند که معمولاً محل مسواک زدن نیز هست. حال باید دید که آیا این کار با روایات یاد شده منافات دارد یا خیر؟
نخست باید توجه داشت که درگذشته برای مسواک زدن از چوب مخصوصی استفاده می‌شد و توالت و امکانات بهداشتی جدید وجود نداشت. این احتمال وجود دارد که روایات یاد شده ناظر به همان شرایط باشد و در واقع در این روایات استفاده از چوب مسواک در توالت با ویژگی‌های گذشته نهی شده است. بدیهی است که آن شرایط غیر بهداشتی را با توالت‌های بهداشتی و دارای سیفون نباید مقایسه کرد.
اما در عین حال بعید نیست که پیشوایان دین بنابر مصالح و منافعی خواسته‌اند از شستشوی دهان در فضای توالت پرهیز شود. از این‌رو احتیاط آن است که حتی الامکان از نصب دستشویی در فضای داخل توالت پرهیز شود و اگر امکان جداسازی آن به طور مطلق وجود ندارد دست کم در یک فضای جانبی ساخته شود.
البته از یک جهت دیگر نیز جداسازی دستشویی از توالت مناسب و مطلوب است. خواهیم گفت که از نظر شرع بهتر است آب
وضو و
غسل در چاه دیگری غیر از چاه توالت ریخته شود. رعایت این نکته طبعاً مستلزم جداکردن دستشویی از توالت است.
از منابع دینی برمی آید که محیط زندگی و مکان‌هایی که انسان با آن تماس دارد باید هرچه بیشتر پاک و طاهر باشد. در اسلام طهارت شرط لازم برای مهمترین
عبادات اسلامی است و شاید هیچ آیینی تا بدین پایه در اجتناب از
نجاسات و ناپاکی‌ها اصرار نورزیده است. در احادیث به عبارات گوناگون بر حفظ بدن و لباس و وسایل زندگی از آلودگی به نجاسات تاکید شده است.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در عصری ظهور کرد که ابتدایی‌ترین اصول بهداشتی رعایت نمی‌گشت و در آداب اجتماعی آن روزگار هیچ دستور و ضمانتی برای پرهیز از پلیدی وجود نداشت. دین مبین اسلام با دستورات دقیق بهداشتی و با تامین ضمانت اجرایی لازم، جامعه‌ای فراهم آورد که حتی امروزه نیز محققان را به شگفتی واداشته است. در عصری که به اعتراف غریبان، اروپا در اوج
فساد و آلودگی بود و منازل و معابر از نجاست و کثافت آلوده بود پیشوایان اسلام مترقی‌ترین دستورات بهداشتی را ارائه کردند.
جداسازی سرویس زنان و مردان: در مکان‌هایی که بیش از یک دستشویی مانند مکان‌های عمومی ساخته می‌شود، بنابر فرمایش رسول گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) باید توالت زنانه و مردانه تفکیک شود. این نکته از نظر شرع آنقدر اهمیت دارد که بنابر حدیث زیر، که از طرق مختلف روایت شده است، این مطلب از جمله مواردی بود که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در هنگام
بیعت زنان
مدینه از ایشان
پیمان گرفت.
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از زنان بیعت گرفت که نوحه نکنند و چهره نخراشند و در توالت با مردان نشینند. الحسن الطبرسی فی مکارم الاخلاق عن الصادق (علیه‌السّلام) قال: اخذ رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): «ان لا ینحن و لا یخمشن و لا یقعدن مع الرجال فی الخلاء.»
البته این حکم در مورد منازل عادی که از یک دستشویی استفاده می‌شود مطرح نیست. در جایی که بیش از یک دستشویی ساخته می‌شود بهتر است که آن دو را در دو فضای کاملاً مجزا طراحی کنند.
از آنجا که مسایل بخش‌های یک واحد ساختمانی یکی از موضوعات مهم و تاثیرگذار در سبک زندگی اسلامی بوده و با توجه به اینکه زمان زیادی از عمر انسان در واحدهای مسکونی و اداری سپری می‌شود، لذا لازم است، موضوع مطالعات واحدهای مسکونی و اداری و خدماتی با جمیع ملاحظات اسلامی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مورد مطالعه قرار گرفته و مبنای برنامه‌ریزی‌های کلان مسکن و شهرسازی واقع گردد.
لازم است وزارت راه وشهرسازی و شهرداری‌ها، الگوهای مختلف در متراژهای گوناگون با هویت اسلامی تهیه نموده، طرح‌های معماری براساس این الگوها تهیه گردیده و ملاک عمل تصویب طرح‌های مسکونی و…. قرار گیرد.
مسئولان شهرسازی، برنامه‌ریزان، طراحان شهری و شرکتهای مشاور و طراح مجتمع‌های مسکونی و آپارتمانی بایستی ملاحظات هویت اسلامی را در طراحی بناهای مختلف رعایت نموده، تا پیامدهای منفی آن کاهش یافته و سبب ارتقای کیفیت زندگی براساس سبک زندگی اسلامی ایرانی گردد. حمام موضوع دیگری است، که در نوشتار مجزا ارایه شده است.
•
یاقوتی، عباس و هاشمی فشارکی، سید جواد، مقاله «سرویس بهداشتی»، ایثار پرس.
