رسائل الشریف المرتضی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
رسائل الشریف المرتضی، تالیف سید ابوالقاسم علی بن حسین موسوی بغدادی، معروف به
شریف مرتضی یا علم الهدی (م ۴۳۶ ق) در
علم اصول است.
کتاب رسائل شریف مرتضی مجموعه‌ای از آثار علمی باقی مانده از
سید مرتضی است که به صورت مدون و در قالب یک مجموعه از زمان تالیف آنها وجود نداشته است.
این آثار که در ابتدا به صورت کتاب‌های مستقل و جداگانه و به صورت رساله‌های کوچک، جواب و سؤال و نظائر آن در علوم مختلفی؛ مثل
تفسیر ،
کلام ،
فقه ،
اصول فقه و
ادبیات نوشته شده است، بعدها به صورت مجموعه‌ای ناهمگون از نظر موضوعات و تفصیل و اجمال با نام‌هایی؛ همچون
شتات الفوائد ، مجموعه
رسائل کثیره ، و
رسائل سید شریف گردآوری شده‌اند.
اگر چه کتاب‌هایی نظیر «
جمل العلم و العمل » که در جلد سوم کتاب آورده شده است، به صورت مستقل چاپ و منتشر شده‌اند و از کتب مشهور سید مرتضی می‌باشد و حتی کتاب «
تمهید الاصول »
شیخ طوسی و «شرح جمل العلم و العمل»
ابن براج در شرح قسمت
عقاید و
فقه آن تالیف شده است؛ اما بسیاری از کتاب‌ها و رساله‌های آن به صورت مسائل و مباحث غیر منظم و غیر مرتبط بوده و از شهرت زیادی برخوردار نیستند.
این کتاب به همت علامه شیخ حامد واعظی و سید احمد حسینی و با تاییدات و عنایات خاص
آیة الله گلپایگانی گردآوری شده و مجموعه قدیمی آن فقط؛ شامل کتاب‌های «
المسائل التبانیات»، «
الموصلیات الثانیة و الثالثة»، «
المیافارقین» و «
الرد علی اصحاب العدد» می‌باشد.
به نظر می‌رسد، هم چنانکه در فهرست موضوعی آخر جلد سوم آمده است، اگر مباحث فقهی، کلامی و یا اصولی آن در قالب کتاب‌های بجز این، با موضوع خاصی چاپ می‌شد، علاقمندان در رشته‌های مختلف علوم اسلامی از آن بیشتر استفاده می‌کردند.
اگر چه قسمت‌های مختلف کتاب در زمان‌های متفاوتی تالیف شده‌اند و از تاریخ تالیف همه آنها اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما زمان تالیف بعضی از آنها مشخص است که عبارتند از:
۱- المسائل الطرابلسیات الثالثة، شعبان ۴۲۷ ق.
۲- مسالة فی نکاح المتعة، در سال ۴۲۷ ق.
۳- مسائل الموصلیات الثالثة، ۴۲۰ ق.
۴- کتاب صیغة البیع، الفاظ طلاق، منع از عمل به خبر واحد، الجسم لم یکن کائنا، سال ۴۲۷ ق.
۵- مسائل الرسیة الاولی، سال ۴۲۸ یا ۴۲۹ ق.
۶- الشهاب فی الشیب و الشباب، سال ۴۱۹ ق.
در کتاب «مقدمه‌ای بر فقه» از تالیفات
سید مرتضی کتابی به نام «
شتات الفوائد و المسائل » نام برده شده است که شامل چندین کتاب مثل
المسائل النیلیات ،
المسائل الرملیات ،
المسائل الواسطیات و... می‌باشد. نسخه‌های مذکور در آن معمولا مربوط به
قرن دوازدهم و سیزدهم می‌باشند.
البته از مسائل پراکنده دیگری نیز یاد نموده است که در کتابخانه دانشگاه تهران و آستان قدس رضوی وجود دارد.
هم چنین در
الذریعة از کتابی به نام مجموعه رسائل کثیره نام برده است که شامل ۵ کتاب است و در سال ۶۷۶ نوشته شده و در کتابخانه آستان قدس رضوی وجود دارد.
کتاب موجود در سال ۱۳۸۵ ق توسط علامه شیخ حامد واعظی و سید احمد حسینی شروع به جمع آوری شده است و پس از مدتی وقفه به سبب حمایت‌های بی دریغ حضرت آیة الله گلپایگانی مجددا ادامه یافته تا این که در ابتدا سه مجلد از آن چاپ شده است.
در
سال ۱۴۰۵ ق قسمت دیگری از این کتاب‌ها در کتابخانه علامه سید
محمد موسوی جزائری وجود داشته است و بعدها به صورت مجلد چهارم گردآوری و به آن ضمیمه شده است.
سه جلد اول در سال ۱۴۰۵ ق و جلد چهارم در جمادی الثانی ۱۴۱۰ در چاپخانه سید الشهداء و خیام چاپ شده‌اند.
آماده شدن کتاب توسط سید مهدی رجایی و نظارت و گردآوری توسط سید احمد حسینی صورت پذیرفته است.
در مورد نسخه‌هایی که در چاپ کتاب موجود از آن استفاده شده است، در مقدمه ناشر توضیح خاصی داده نشده است. اما همان طور که ذکر شد، نسخه جلد چهارم رسائل شریف که علامه سید محمد موسوی جزائری مالک آنها بوده، در قرن یازدهم نوشته شده است که دارای غلطهای زیاد و تحریف الفاظ بوده که توسط سید احمد حسینی تصحیح و مقابله شده است.
موضوعات مختلف کتاب؛ شامل علوم
تفسیر ،
کلام ،
فقه ،
اصول فقه و
ادبیات است.
قسمت فقه؛ شامل مباحث
طهارت ،
صلاة ،
صوم ،
خمس ، حج،
نکاح ،
طلاق ،
عتق ،
اطعمه ،
میراث ،
متاجر ،
حدود و
دیات است که در صفحه ۳۴۵ جلد سوم به طور مفصل فهرست بندی شده است.
اما اسامی کتاب‌های مذکور در مجلدات چهارگانه عبارتند از:
۱- جوابات المسائل التبانیات (ذ/ ۵/ ۲۱۶، ۲۰/ ۳۴۰).
۲- جوابات المسائل الرازیة (ذ/ ج۵/ ۲۲۱، ج۲۰/ ۳۴۷).
۳- جوابات المسائل الطبریة (ذ/ ج۵/ ۲۲۶، ج۲/ ۳۵۵).
۴- جوابات المسائل الموصلیات الثانیة (ذ/ ج۵/ ۲۳۵).
۵- جوابات المسائل الموصلیات الثالثة (ذ/ ۵/ ۲۳۵).
۶- جوابات المسائل المبافارقیات (ذ/ ج۵/ ۲۳۸، ج۲۰/ ۳۷۰).
۷- جوابات المسائل الطرابلسیات الثالثة (ذ/ ۵/ ۲۲۶، ج۲/ ۸۹).
۸- جوابات المسائل الطرابلسیات الثالثة (ذ/ ج۵/ ۲۲۶، ج۲۰/ ۸۹).
۱- مسالة فی المنامات.
۲- الرد علی اصحاب العدد (ذ/ ج۲/ ۳۵۷).
۳- حکم الباء فی آیة «و امسحوا برؤوسکم».
۴- وجه التکرار فی الآیتین.
۵- مسالة فی الاستثناء (ذ/ ج۲۰/ ۳۸۳).
۶- وجه العلم بتناول الوعید کافة الکفار.
۷- مسالة فی العمل مع السلطان (ذ/ ج۲/ ۸۴).
۸- نفی الحکم لعدم الدلیل علیه (ذ/ ج۲/ ۳۹۰).
۹- شرح الخطبة الشقشقیة (ذ/ ج۴/ ۳۴۸، ج۱۳/ ۲۲۲).
۱۰- مناظرة الخصوم و کیفیة الاستدلال علیهم (ذ/ ۲۲/ ۲۹۱).
۱۱- احکام اهل الآخرة (ذ/ ج۱/ ۲۹۵، ج۲/ ۳۸۲).
۱۲- مسالة فی توارد الادلة (ذ/ ۲۰/ ۳۸۵).
۱۳- تفصیل الانبیاء علی الملائکة (ذ/ ۴/ ۳۵۹).
۱۴- المنع من تفصیل الملائکة علی الانبیاء (ذ/ ۲۰/ ۳۹۵).
۱۵- انقاذ البشر من الجبر و القدر (ذ/ ج۲/ ۴۰۱).
۱۶- الرسالة الباهرة فی العترة الطاهرة (ذ/ ۳/ ۱۵).
۱۷- الحدود و الحقائق (ذ/ ۶/ ۳۰۱، مستدرکات اعیان الشیعة ۵/ ۲۹۲).
۱۸- رسالة فی غیبة الحجة (ذ/ ۱۶/ ۸۲).
۱۹- مسالة فی الرد علی المنجمین (ذ/ ۱۰/ ۲۲۹، ۲۰/ ۳۸۲، ۳۸۷، ۳۹۲).
۲۰- جوابات المسائل الرسیة الاولی (ذ/ ۵/ ۲۲۱، ۲/ ۸۲، ۲۰/ ۳۴۸).
۲۱- جوابات المسائل الرسیة الثانیة (ذ/ ۵/ ۲۲۲، ۲/ ۸۲).
۱- جمل العلم و العمل (ذ/ ۵/ ۱۴۴).
۲- اجوبة المسائل القرآنیة.
۳- اجوبة مسائل متفرقة.
۴- مسالة فیمن یتولی غسل الامام (ذ/ ۲۰/ ۳۹۵).
۵- عدم وجوب غسل الرجلین فی الطهارة.
۶- الحسن و القبح عقلی.
۷- المسح علی خفین (ذ/ ۲۰/ ۳۹۳).
۸- خلق الاعمال.
۹- مسالة فی الاجماع (ذ/ ۶/ ۲۶۹).
۱۰- علة خذلان اهل البیت علیه‌السّلام .
۱۱- اقاویل العرب فی الجاهلیة.
۱۲- قول النبی: نیة المؤمن خیر من عمله.
۱۳- علة مبایعة علی علیه‌السّلام .
۱۴- الجواب عن الشبهات علی خبر الغدیر.
۱۵- مسالة فی ارث الاولاد.
۱۶- عدم تخطئة العامل بخبر واحد.
۱۷- مسالة فی استلام الحجر.
۱۸- مسالة فی نفی الرؤیة (ذ/ ۲۰/ ۳۹۷).
۱۹- تفسیر الآیات المتشابهة من القرآن.
۲۰- ابطال العمل باخبار الآحاد (ذ/ ۲۰/ ۳۸۹).
۲۱- علة امتناع علی عن محاربة الغاصبین.
۲۲- مسالة فی العصمة (ذ/ ۱۵/ ۲۷۳، ۲۰/ ۳۹۰).
۲۳- الاعتراض علی من یثبت حدوث الاجسام (ذ/ ۱۰/ ۲۲۶).
۱- جوابات المسائل المصریات (ذ/ ۵/ ۲۳۴، ۲۰/ ۳۶۷)
۲- جوابات المسائل الواسطیات (ذ/ ۲۰/ ۳۷۲)
۳- المسائل الرملیة (ذ/ ۵/ ۲۲۲، ۲/ ۳۵۰)
۴- شرح قصیدة المذهبة (۱۳/ ۲۷۸، ۱۴/ ۶۳)
۵- الشهاب فی الشیب و الشباب (ذ/ ۱۴/ ۲۴۸، ۲۶۴)
۶- مسالة فی معجزات الانبیاء
۷- مسالة فی نکاح المتعة (ذ/ ۲۰/ ۳۹۲)
۸- نقد النیسابوری فی تقسیمه للاعراض
۹- مسائل شتی.
چهار جلد رسائل سید شریف؛ شامل کتاب‌های مفصل و مختصر و گاهی بسیار مختصر و در حد یک مساله فقهی و یا کلامی است که به صورت اجمالی و برای آشنایی خوانندگان به معرفی بعضی از آنان می‌پردازیم.
جلد اول؛ شامل ۸ رساله نسبتا مفصل است که عبارتند از:
این کتاب در مورد طریقه حجیت ادله است و به بررسی
حجیت اجماع و
خبر واحد می‌پردازد، بیشتر مباحث این کتاب مربوط به علم
اصول فقه است.
این کتاب به صورت سؤال و جواب است. در این کتاب فقط یک مساله فقهی در مورد تحریم
فقاع مطرح شده است و بقیه کتاب در رابطه با مباحث اعتقادی مثل
امی بودن پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، و برتری
انبیاء بر
ملائکه ،
عالم ذر ، مساله
بداء می‌باشد.
این کتاب نیز به صورت جواب و سؤال و در موضوع
کلام و اعتقادات نوشته شده است، البته مباحث فقهی مثل اعتبار رؤیت در ماه‌ها و حکم شرب فقاع در آن مطرح شده است.
این کتاب به صورت سؤال و جواب و به مسائل فروع فقهی پرداخته است. البته گاهی نیز مباحث فقهی مستدل مثل بحث
شفعه و همین طور نقد و بررسی اقوال علماء و از آن جمله
شیخ صدوق در
من لا یحضره الفقیه مطرح شده است.
این کتاب از دو قسمت علم
اصول فقه ، و
فقه تشکیل شده است در قسمت اصول به بطلان عمل به
قیاس و
خبر واحد پرداخته است و هم چنین دلیل
حجیت اجماع را ذکر کرده است. قسمت
فقه شامل ۱۱۰ مساله است که از کتاب
طهارت تا
دیات را مختصرا در بردارد و مسائلی نظیر حکم شستن دست‌ها در
وضوء ،
مسح سر در آن مطرح شده است.
این کتاب مجموعه‌ای از مسائل فقهی و غیر فقهی است. قسمت مسائل فقهی آن بیشتر به رساله‌های عملیه متداول در زمان ما شبیه است که به صورت
فقه فتوایی نوشته شده و استدلال و تفریعات فقهی در آن دیده نمی‌شود.
کتاب؛ شامل ۶۵ مساله است و جواب مسائل طرح شده در آن بسیار مختصر و موجز نوشته شده و در خطبه ابتدای کتاب این طور آمده است:
السائل قال نؤثر نحن اطال الله بقاء سیدنا الشریف ان نری خط الشریف لنعتمده و نعول علیه، و ما نلتمس الفتوی بغیر دلیل.
این کتاب در ضمن جلد سوم رسائل الشریف المرتضی نیز چاپ شده است.
در الذریعة فقط به نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی که در
سال ۵۷۶ ق نوشته شده، اشاره شده است.
در
معالم العلماء ابن شهرآشوب این کتاب را در ذیل شماره ۴۷۴ ذکر کرده است.
در مساله ۱۴ از مسائل
مبافارقیات سؤال از مرجع مراجعه در استفاده از احادیث «کتب
شیخ صدوق ، یا
عبیدالله حلبی یا
شلمغانی » شده است که مربوط به مسائل
اصول فقه می‌باشد.
همچنین از
اجماع اهل بیت علیهم‌السّلام در مباحث کتاب ذکری به میان آمده که نیاز به تحقیق و بررسی دارد.
ترجمه فارسی این کتاب به وسیله محمد حسین بختیاری کوه سرخی در نامه آستان قدس (۳۱: ۳۶- ۵۷) چاپ شده است.
این کتاب در برگیرنده ۱۲ مساله و پاسخ آن است که در مورد
غیبت امام زمان عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف و مشکلات غیبت آن بزرگوار مباحثی مثل علت استتار امام علیه‌السّلام علت
عصمت امام علیه‌السّلام ، علت نیاز به امام در هر زمان، علت قیام نکردن
حضرت علی - علیه‌السّلام- و مسائل متفرقه دیگری در آن مطرح شده است.
این کتاب نیز در بردارند ۲۳ مساله و پاسخ آن است و بیشتر در مورد مباحث اعتقادی و کلامی است و چند مساله نیز در مورد تفسیر بعضی از آیات اعتقادی
قرآن کریم در آن مطرح شده است.
جلد دوم ؛ شامل ۲۱ رساله بزرگ و کوچک است که در بسیاری از موارد مربوط به مباحث اعتقادی و کلامی است و ربطی به مباحث فقهی متعارف ندارد.
در اینجا به توضیح چند رساله نسبتا مفصل می‌پردازیم.
این کتاب در جواب به فقهایی است که اول ماه و نظائر آن را به سبب رؤیت ماه قبول ندارند، بلکه قائل به تکمیل شدن عدد ماه به ۳۰ روز و نظائر آن هستند. مؤلف با استناد به
اجماع و سیره مسلمین و آیات قرآن کریم در این کتاب به صورت مبسوط به رد این نظریه پرداخته است.
این کتاب مجموعه‌ای از مباحث کلامی و عقلی در مورد افعال انسان‌ها و ارتباط این افعال با خداوند متعال و
خلقت این افعال و
عدل الهی و معنی
خیر و
شر و ادله
تنزیه خداوند از
خلق شرور و نظائر آن است.
این کتاب؛ شامل ۲۸ مساله و جواب آن در مباحث فقهی و تفسیری است و در خلال آن مباحثی نظیر تقلید جاهل از عالم، وجه
اعجاز قرآن و مباحث فقهی از کتاب
صلاة ،
صوم و
حج مطرح شده است.
جلد سوم ؛ شامل ۲۳ رساله کوچک و بزرگ است که در اینجا مهم‌ترین آنها معرفی می‌شود.
این کتاب از مشهورترین آثار باقی مانده از سید مرتضی است و شامل دو قسمت مباحث کلامی و فقهی (
عبادات ) می‌باشد و به دلیل اختصارش مباحث معاملات در آن مطرح نشده است. این کتاب شبیه به رساله‌های عملیه متداول در زمان ما است و شامل کتاب‌های
طهارت ، صلاة، صوم، حج و
زکاة می‌باشد.
مؤلف در این کتاب در مقام جواب گویی بر اشکالات تفسیری برآمده است و مباحث فقهی در آن مطرح نشده است.
کتاب مجموعه‌ای از مباحث تفسیری تاریخی، کلامی و فقهی است که با این نام گردآوری شده است.
سایر کتب موجود در این جلد بسیار مختصر و گاهی در حد یک مساله در چند صفحه، و در مباحث
علم اصول ،
تفسیر و
اخلاق نوشته شده است که به علت زیادی آنان از توضیح تک تک آنها خودداری می‌شود.
جلد چهارم ؛ شامل ۹ کتاب است که عبارتند از:
کتاب در بردارنده مباحث کلامی است و از مساله ۶ تا ۲۷ را در بردارد.
این کتاب نظیر جواب به استفتائات متداول است و ۷ مساله فقهی را شامل می‌شود.
کتاب ناقص و بسیار مختصر است و فقط ۲ مساله فقهی را در بردارد.
کتاب شرح قصیده‌ای است که در
مدح حضرت علی -علیه‌السّلام - سروده شده است، شاعر آن
اسماعیل بن محمد حمیری ملقب به «السید» است. و در سال ۱۲۹۰ ق در بیروت چاپ شده است.
این کتاب در بردارنده اشعار
ابوتمام ،
البختری ،
سید شریف رضی و
سید مرتضی (قده) در مورد پیری و جوانی است و در
سال ۱۳۰۲ ق در چاپخانه جوانب چاپ شده است.
بنظر می‌رسد این کتاب یکی از مسائل مطروحه در کتاب‌های سید مرتضی باشد که در اینجا به صورت مستقل چاپ شده است.
کتابی است که جواب مختصر و خلاصه‌ای در رد منع
متعه از طریق
قیاس است و در اثبات این حکم فقهی در
مذهب امامیه تالیف شده است.
کتاب کلامی است که تکمیل کننده تقسیماتی است که
ابو رشید سعید بن محمود نیسابوری معتزلی برای اعراض بیان نموده است.
مجموعه‌ای است از سؤالات مختلف کلامی و فقهی و غیر از آن که از نقاط مختلف از سید مرتضی سؤال شده و مؤلف به آنان جواب داده است.
تذکر: قابل ذکر است که در
مستدرکات اعیان الشیعة توضیح مختصری در مورد تالیفات سید مرتضی بیان شده است که خوانندگان برای آشنایی بیشتر می‌توانند به آن مراجعه نمایند.
از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب اختصار و ایجاز همراه با عجله و شتاب در نوشتن اکثر کتاب‌های موجود است که در آخر بعضی از آنها به این مطلب اشاره شده است.
به عنوان مثال: قد اجبنا عن المسائل بکمالها و اعتمدنا علی الاختصار و الانتصار و الاشارة، دون البسط فی العبارة، لکن
ضیق الوقت و اعجال الجواب، اقتضینا ما اعتمدناه من الاجمال دون التفصیل.
از دیگر ویژگی‌های کتاب ترکیب ناهمگون بین کتاب‌های گردآوری شده است. در این مجموعه از کتاب‌های فقهی تا
شعر و ادبیات و از علم
اصول فقه تا
تفسیر و کلام گردآوری شده است.
از طرفی بعضی از کتاب‌ها به صورت سؤال و جواب و بعضی مثل کتاب جمل العلم و العمل به صورت مباحث منظم و مرتب فقهی و بعضی نیز فقط یک مساله کلامی و یا فقهی می‌باشند.
یکی دیگر از ویژگی‌های کتاب جمع آوری نکردن مباحثی که دارای موضوع واحد هستند، می‌باشد. اگر ناشرین کتاب مباحث همگون مثل
فقه ،
تفسیر یا
ادبیات را در کنار هم چاپ نموده و به تفکیک و تقسیم بندی مباحث فقهی مثل
اقدام می‌نمودند خوانندگان بهتر می‌توانستند از این مجموعه استفاده نمایند.
نرم افزار جامع اصول الفقه،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
