راویان امام صادق
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
راویان
امام صادق (علیه‌السلام) با وجود اختلاف در آرا و گفتار
محدثان، به چهار هزار تن می‌رسد.
ابن‌عقده زیدی در کتاب رجال خود چهار هزار راوی برای ایشان نام برده و از هرکدام حدیثی آورده است.
در میان راویان آن حضرت بزرگان و علمایی از
شیعه و
اهل سنت به چشم می‌خورد. از راویان شیعه می‌توان به کسانی همچون
زرارة بن اعین،
محمد بن مسلم،
برید بن معاویه،
هشام بن حکم و
ابوبصیر اشاره کرد.
به غیر از این چهار هزار تن، شمار بسیاری دیگر از دانشمندان برجسته و پیشوایان مذاهب اهل سنت و بزرگان علم نیز از آن حضرت حدیث نقل کرده‌اند. تنها
ابان بن تغلب حدود سی هزار حدیث از آن امام نقل کرده است.
در این مجال به ترجمه و شرح حال چند تن از مشهورترین راویان موثق امام می‌پردازیم.
در حدود بیش از چهار هزار نفر از
امام صادق (علیه‌السّلام) حدیث روایت کرده‌اند.
مرحوم
شیخ مفید می‌نویسد: عالمان حدیث، اسامی راویان موثق را که با اختلاف در رای و اعتقاد از
امام حدیث شنیده و یا روایت کرده‌اند، گردآوری نموده‌اند که تعدادشان بالغ بر چهار هزار نفر می باشد.
ابن‌شهر آشوب می‌نویسد: گردآوردنده نامهای راویان امام، شخصی بود به نام
ابن‌عقده و دیگران هم گفته‌اند: ابن‌عقده برای هر یک راوی، حدیثی نیز نقل کرده است.
همچنین
طبرسی در «
اعلام الوری» و محقق در «
معتبر» به شماره آنان اشارت داشته و
شیخ طوسی در کتاب «
رجال» اسامی همه‌شان را هم ذکر فرموده است. البته کثرت راوی فضیلتی برای امام محسوب نمی‌گردد، بلکه این راویان هستند که بوسیله روایت از امام، فضیلت و منزلت پیدا کرده‌اند.
آری، کثرت روایت از امام دلیلی است برفراوانی علوم و دانش‌های امام و نشانه آن است که همه دانشجویان و طالبان علم و فضیلت با اختلاف در مذهب و گرایش‌های فکری و عقیدتی، به امام صادق (علیه‌السّلام) توجه داشته و از خرمن علم و دانشش توشه‌ها گرفته‌اند.
عده‌ای از پیشوایان و سرشناسان
اهل سنت همانند شاگردی در مکتب امام صادق (علیه‌السّلام) دانش‌اندوخته‌اند و در این فراگیری بر
امامت و سیادت و جلالت شان او، اقرار و اعتراف داشته‌اند، چنانکه
شیخ سلیمان قندوزی در «
ینابیع الموده» و
نووی در «
تهذیب الاسماء و اللغات» به این معنی اذعان دارند و حتی
شافعی در «
مطالب السؤل» می‌نویسد: شنیدن حدیث و تعلم و فراگیری این بزرگان از محضر امام صادق (علیه‌السّلام) شرافت و منقبتی است برای خود آنان اینک به شرح حال مختصری از علما و بزرگان اهل سنت که از امام صادق (علیه‌السّلام) دانش اندوخته‌اند، می‌پردازیم:
ابوحنیفه نعمان بن ثابت از موالی (یعنی غیر عرب) و اصلاً اهل
کابل می‌باشد که در
کوفه زاده شده و در آنجا پرورش یافته است. او در کوفه حوزه درسی داشته و سپس به
بغداد انتقال یافته و در سال ۱۰۵ ق در همان شهر درگذشته و قبرش در بغداد معروف است. او پیشوای یکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت و مشهورتر از آن است که به بیان شرح حالش بپردازیم.
تلمذ او نزد امام صادق (علیه‌السّلام) نیز معروف است.
شبلنجی در «
نورالابصار»
ابن‌حجر در «
صواعق»،
قندوزی در «
ینابیع الموده» و
ابن‌صباغ مالکی در «
الفصول المهمه» به این معنی اذعان و تصریح کرده‌اند.
آلوسی در کتاب «
مختصر التحفه الاثنی العشریه»، ص۸ می‌نویسد: ابوحنیفه که در میان اهل سنت دارای مقام و موقعیتی است، با صراحت تمام گفته: «لولا السنتان لهلک النعمان» که منظورش همان دو سالی است که در حضور امام صادق (علیه‌السّلام) زانو زده و دانش‌اندوخته است.
مالک بن انس بنیانگذار یکی دیگر از مذاهب چهارگانه اهل سنت است.
ابن‌ندیم در «
فهرست» می‌نویسد: او فرزند ابی‌عامر از
قبیله حمیر از
بنی‌تمیم شاخه‌ای از
قریش بوده و سه سال در شکم مادرش بوده است. گویند: مالک، به خلافت
عباسیان عقیده نداشته، لذا جعفر بن سلیمان عباسی والی
مدینه او را به این اتهام احضار و بر بدن برهنه‌اش چندین تازیانه نواخت و دستور داد او را به قصد شکنجه بر زمین کشیدند که در اثر آن استخوان کتفش شکست.
مالک به سال ۱۷۹ ق. در سن هشتاد و چهار سالگی بدرود حیات گفت و
ابن‌خلکان هم در این باره هم رای ابن‌ندیم است. تلمذ مالک بن انس نزد حضرت جعفر بن محمد صادق (علیه‌السّلام) مشهور است و از جمله مورخان و دانشمندانی که به آن اشارت دارند، عبارتنداز: نووی در «تهذیب» شبلنجی در «نورالابصار»،
سبط در «
تذکره»،
شافعی در «مطالب»،
ابن‌حجر در «صواعق»، قندوزی در «ینابیع»
ابونعیم در «حلیه»،
ابن‌صباغ در «
فصول» و غیر اینان.
سفیان ثوری فرزند
سعید بن مسروق کوفی، از راویان و شاگردان
امام صادق (علیه‌السّلام) و از مشاهیر اعلام اهل سنت است. سفیان بارها وارد بغداد شده و حدیث‌هائی از امام شنیده و امام وصیت‌هائی گرانبها به وی کرده که در فصل وصایای امام مذکور است و همچنین بحث او با امام صادق (علیه‌السّلام) پیرامون زهد در همین نوشتار یاد گردیده است.
سفیان بعدها به
بصره منتقل شد و به سال ۱۶۱ ق. در آنجا درگذشت. او به سال نود و اندی از
هجرت به دنیا آمده بود و گویند واقعه شهادت زید را دیده و آنوقت در شرطه
هشام بن عبدالملک بوده است.
تلمذ سفیان از امام صادق (علیه‌السّلام) مورد تایید نویسندگان اهل سنت و دیگر
علمای رجالی شیعه می‌باشد، که این معنی را از جمله در کتب: «تهذیب»، «نورالابصار»، «تذکره»، «مطالب»، «صواعق»، «ینابیع» «حلیه»، «الفصول المهمه» و جز آن می‌توان مطالعه کرد.
از دیگر شاگردان و راویان امام صادق (علیه‌السّلام) از اهل سنت که مورد اشاره «تهذیب»، «نورالابصار»، «مطالب»، «صواعق»، «ینابیع»، «حلیه»، «فصول» و غیر اینهاست،
سفیان بن عیینه می‌باشد. او فرزند
ابی‌عمران کوفی مکی است و به سال ۱۰۷ ق. در
کوفه به دنیا آمده و در سال ۱۹۸ ق. در
مکه از دنیا رحلت کرده است. سفیان جوانی بیش نبوده که در کوفه به جلسات درس ابوحنیفه راه یافت و دانشمندان رجالی شیعه هم تلمذ او را نزد امام صادق (علیه‌السّلام) خاطرنشان ساخته‌اند.
یحیی بن سعید انصاری از تابعان و از
قبیله بنی‌نجار بوده و از سوی
منصور عباسی، در مدینه به پست قضاوت و سپس به مقام قاضی القضات منصوب گردیده و بالاخره در سال ۱۴۳ ق. در هاشمیه درگذشته است. تلمذ او از امام صادق (علیه‌السّلام) در کتب یاد شده و در دیگر کتب رجالی شیعه ذکر گردیده است.
عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریح مکی از جمله دانشمندان اهل سنت و از تلامذه معروف امام صادق (علیه‌السّلام) می‌باشد. (در مورد تلمذ او نزد امام صادق (علیه‌السّلام) به مصادر یاد شده در ترجمه اعلام سابق الذکر مراجعه شود.) او
متعه را حلال می‌دانسته و
صدوق او را در سلسله اسناد حدیثی که در مورد قبول دعاوی بدون بینه روایت کرده، آورده است.
کلینی نیز در «
کافی» نقل می‌کند که مردی پیرامون متعه از امام صادق (علیه‌السّلام) سؤالاتی کرد. امام آن مرد را به عبدالملک احاله داد و فرمود از او بپرس که نزد او راجع به متعه اطلاعاتی هست و عبدالملک هم در پاسخ آن مرد مطالب فراوانی راجع به متعه و حلیت آن، املاء کرد. ابن‌خلکان می‌نویسد:
ابن‌جریح یکی از علمای مشهور است. او در سال ۸۰ ق. زاده شده و در بغداد بر ابوجعفر منصور وارد گشته و به سال ۱۵۰ یا ۱۵۱ و یا ۱۴۹ ق درگذشته است.
ابوسعید یحیی بن سعید قطان بصری از پیشوایان حدیث زمان خویش شمرده می‌شود و صاحبان صحاح سته به سخنان او استناد و با کلماتش استدلال کرده‌اند. وی از جمله شاگردان و راویان امام صادق(علیه‌السّلام) بوده و به سال ۱۹۸ ق. درگذشته است. ابن قتیبه او را از علمای شیعه بر شمرده است، ولی بزرگان شیعه او را در ردیف دانشمندان شیعی نمی‌دانند.
محمد بن اسحاق از شاگردان امام صادق(علیه‌السّلام) و صاحب «
مغازی» و «سیر» است. در اصل اهل مدینه ولی ساکن مکه بوده است. ابن‌خلکان او را بسیار ستوده است و ظاهراً میان او و مالک عدواتی بوده، لذا هر یک دیگری را مورد طعن قرار می‌داده است. ابن‌اسحاق در حیره بر منصور عباسی وارد شد و کتاب «مغازی» را برایش نگارش کرد و بعد وارد شهر بغداد شد و مشهور آن است که او به سال ۱۵۱ ق. در بغداد درگذشته است.
شعبه بن حجاج ازدی در عداد پیشوایان و سرشناسان اهل سنت و از جمله شاگردان امام صادق (علیه‌السّلام) محسوب بوده است. شعبه فتوی داده بود که مردم همراه
ابراهیم بن
عبدالله بن حسن قیام کنند و گویند خود او شخصاً همراه محدثان با ابراهیم در قیام و انقلاب او شرکت جست. و در مورد تلمذ او نزد
امام صادق (علیه‌السّلام) به مصادر یاد شده در ترجمه اشخاص سالف الذکر مراجعه شود.
ایوب سجستانی از شاگردان و راویان امام صادق (علیه‌السّلام) بوده و برخی نام او را سختیانی ضبط کرده‌اند، لیکن سجستانی مشهورتر است. سجستانی از فقهای بزرگ
تابعین بوده و به سال ۱۳۱ ق. در بصره به بیماری طاعون در سن ۶۵ سالگی درگذشته است.
در مورد شاگردی او نزد امام صادق (علیه‌السّلام)، علاوه بر مصادر سنیان، برخی کتب رجالی شیعه هم بدان تعرض کرده‌اند. این بود شرح حال مختصری از بزرگان اهل سنت و فقهای سرشناس آنان که در ردیف شاگردان و تلامذه امام صادق (علیه‌السّلام) معدود می‌باشند. ابونعیم در «حلیه الاولیاء» نام اشخاص دیگری را به عنوان شاگرد امام صادق (علیه‌السّلام) آورده و جز او هم با جمله «و غیرهم» به وجود افراد دیگری اشارت دارند.
راویان و شاگردان مورد وثوق امام بالغ بر چهار هزار نفر بوده‌اند. پس چگونه ممکن است ما در صفحات محدود این نوشته به بیان شرح حال همه آنها بپردازیم؟! بعلاوه تراجم‌نگاران و علمای رجالی به ترجمه و شرح حال آنان به طور مفصل پرداخته‌اند و این کار، تکراری و کم فایده خواهد بود. مع ذلک شایسته آن است که لااقل به ترجمه و شرح حال مشهورترین راویان موثق امام پرداخته شود تا گوشه دیگری از ابعاد شخصیت آن بزرگوار روشن‌تر گردد.
ابوسعید
ابان بن تغلب بکری جریری از راویان و شاگردان امامان
سجاد،
باقر و
صادق (علیهم‌السّلام) بوده و در زمان حیات امام ابی‌عبدالله صادق (علیه‌السّلام) به سال ۱۴۰ یا ۱۴۱ ق درگذشته است. هنگامی که خبر رحلت او به گوش امام رسید، فرمود: به خدا سوگند مرگ ابان دل مرا به درد آورد. و همین جمله می‌تواند نشانگر مقام و منزلت ابان نزد امام صادق (علیه‌السّلام) باشد.
او چه شخصیتی بوده که امام، مرگ او را مایه تاثر خاطر و سبب انکسار قلب خویش دانسته است؟! ابان مردی بسیار دانا و در بحث و مناظره، نیرومند و چیره دست بوده و کافی است جمله امام باقر (علیه‌السّلام) را در حق او به یادآوریم که فرمود: ای ابان! در مسجد مدینه بنشین و به مردم فتوی بده که دوست دارم در میان
شیعیان من، امثال تو فراوان باشند. و امام صادق (علیه‌السّلام) نیز به او فرمود: با مردم
مدینه به بحث و گفتگوی علمی بنشین که دوست دارم در میان شاگردان من امثال تو فراوان باشند.
اگر ابان فضل و دانش زیاد نداشت و در بحث و مناظره زبردست و نیرومند نبود، هرگز امام باقر و امام صادق (علیه‌السّلام) او را به آنچنان مسؤولیت سنگین و کار دشواری وا نمی‌داشتند، زیرا شکست ابان در واقع شکست آنان بوده است. به هر حال ابان، فقط از امام صادق (علیه‌السّلام)، سی هزار حدیث نقل کرده است، چنانکه خود امام در این باره خطاب به
ابان بن عثمان فرمود: برو آن احادیث را از ابان بن تغلب بشنو و از او روایت کن! ابان بن تغلب نه تنها در
علم حدیث و
کلام تخصص داشته است، بلکه در بسیاری از علوم و دانش‌های متداول زمان خود مانند تفسیر، ادبیات، لغت‌شناسی، نحو و قرائت چیره دست و متبحر بوده و از عرب‌های اصیل و از آنها مطلب نقل کرده و دست به تالیف کتاب «
الغریب فی القرآن» زده و در این زمینه شواهدی از اشعار عرب برگزیده است.
از امتیازات ابان آنکه دانشمندان
اهل سنت با اعتراف به تشیع او، وی را توثیق نموده‌اند که از آن جمله می‌توان از افراد ذیل نام برد:
احمد، یحیی،
ابوحاتم،
نسائی،
ابن‌عدی،
ابن‌عجلان،
حاکم،
عقیلی،
ابن‌سعد،
ابن‌حجر،
ابن‌حبان،
ابن‌میمونه و بالاخره
ذهبی در «
میزان الاعتدال». اینان همگی ابان را از تابعین شمرده‌اند و چه مقامی از این بالاتر که احدی نتوانسته مراتب فضل و کمال و دانش و بینش او را منکر شود.
او گاهی ساکن
بصره بوده و گاهی ساکن
کوفه و از مردم بصره امثال
ابوعبیده معمر بن مثنی و
ابی‌عبدالله محمد بن سلام نزد او تلمذ کرده و در زمینه‌های شعر و نسب و حوادث تاریخی مطالب بسیاری از او نقل نموده‌اند.
ابان بن عثمان از امام صادق و
امام کاظم (علیه‌السّلام) حدیث شنیده و کتاب بزرگ و خوبی به رشته تحریر در آورده که جامع حوادث نخستین تاریخ اسلام و مغازی و جریان وفات ورده است و این سخن
نجاشی است: «ابان یکی از
اصحاب اجماع امام صادق (علیه‌السّلام) است که شش تن بوده‌اند، بدین ترتیب:
جمیل بن دراج،
عبدالله بن مسکان،
عبدالله بن بکیر،
حماد بن عیسی،
حماد بن عثمان و
ابان بن عثمان.» (مرحوم
بحرالعلوم گوید: «… جمیل، الجمیل مع ابان – والعبد لان ثم حمادان».)
اسحاق بن
عمار بن حیان صیرفی کوفی از افراد مورد وثوقی بوده که از امام صادق و امام کاظم (علیه‌السّلام) نقل حدیث کرده است و برادران او به نامهای یونس، یوسف و اسماعیل که در جهان تشیع بیت بزرگی محسوبند و برادر زاده‌های او به نامهای علی و بشیر فرزندان اسماعیل که از شخصیت‌های ممتاز و بارز بوده‌اند، همگی از محدثان محسوب می‌شده‌اند.
اسحاق و برادرش
اسماعیل افرادی دارا و ثروتمند بودند و بدین‌وسیله به یاران و دوستان خود صله و احسان می‌کردند؛ از این رو
امام صادق (علیه‌السّلام) هرگاه آنان را می‌دید می‌فرمود:
خداوند گاهی دنیا و آخرت را برای برخی یکجا جمع می‌کند. و درباره اسحاق، ستایش‌های دیگری نیز نقل شده است.
«سکون»
طایفه‌ای از عرب
یمن است. گویند: او در
موصل قاضی بوده است و در
نقل حدیث و روایت هم مورد وثوق. اصحاب ما
امامیه بر عمل به روایات او اتفاق نظر دارند. برخی از علمای رجالی او را عامی دانسته‌اند، لیکن چنین چیزی ثابت نشده است. سکونی در زمینه‌های فقهی، احادیث فراوانی روایت کرده که اگر سلسله سند تا او خدشه نداشته باشد، همگی مورد عمل فقهاست.
اسماعیل بن عمار صیرفی کوفی برادر اسحاق سالف الذکر است. کلینی در «
اصول کافی» باب برالوالدین، در حدیث صحیحی از عمار پدر همین اسماعیل روایت کرده است که او به امام صادق (علیه‌السّلام) عرض می‌کند: که فرزندم اسماعیل خیلی به من نیکی می‌کند. و امام صادق (علیه‌السّلام) به عمار می‌فرماید: من اسماعیل را دوست می‌داشتم، اکنون محبت و علاقه‌ام به او خیلی بیشتر گردید. و چه مقامی از این بالاتر که امام، کسی را این‌اندازه دوست بدارد؟
برید بن معاویه عجلی از راویان
امام باقر و امام صادق (علیه‌السّلام) بوده و در زمان امام صادق (علیه‌السّلام) درگذشته است. او از نظر جلالت و بزرگی شان نزد
اهل بیت به مقام فوق وثاقت رسیده که امام درباره او و یارانش فرمود: اوتاد روی زمین و سرشناسان دین چهار نفرند:
محمد بن مسلم، برید بن معاویه،
لیث بختری مرادی و
زراره بن اعین.
در سخنی دیگر فرمود: اصحاب پدرم، زراره بن اعین، محمد بن مسلم، لیث مرادی و برید عجلی، مرده و زنده‌شان مایه آبرو و زینت بوده‌اند. اینان به پا دارنده
عدل و داد و صدق و راستی و از پیشروان و مقربانند. و در حدیثی دیگر فرمود: این چهار تن، برگزیده و امین خدا بر حلال و حرام اویند. و باز فرمود: اینان نگهبانان دین و امینان پدرم بر حلال و حرام خدایند؛ اینان پیشروان در دنیا و سبقت گیرندگان در آخرت هستند. و بسیاری دیگر از جملات عطرآگین و ستایش‌آمیز که امام درباره این نیکان فرموده است.
برید از جمله
اصحاب اجماع امام باقر (علیه‌السّلام) می‌باشد. (
بحرالعلوم (رضوان الله‌علیه) می‌فرماید: فالسته الاولی من الامجاداربعه منهم من الاوتادزراره کذا برید قداتی‌ثم محمد ولیث یافتی‌کذا الفضیل بعده معروفو هو الذی ما بیننا معروف)
بکیر بن اعین شیبانی برادر زراره و از راویان و شاگردان امامین باقر و صادق (علیهما‌السّلام) می‌باشد. او نیز در زمان حیات امام صادق (علیه‌السّلام) وفات یافته و هنگامی که خبر وفات او به گوش امام رسید، فرمود: سوگند به خدا، او را خداوند در میان
رسول الله و
امیرالمؤمنین فرود آورد.
(یعنی در بهشت همسایه آن بزرگوارن شد).
روزی امام صادق (علیه‌السّلام) یادی از بکیر کرد و فرمود: خداوند بکیر را مشمول لطف و مرحمت خویش قرار دهد که قرار داده است.
عبیدالله بن زراره گوید: من که آن روز نوجوانی بیش نبودم با تعجب به امام نگاه کردم. امام فرمود: البته می‌گویم ان شاء الله. پس، این بیان امام درباره بکیر در بلندی مقام و مرتبه‌اش کافی است. او از موثقان و صالحان فرزندان اعین است و افراد موثق و صالح در میان فرزندان او کم نبوده‌اند. به هر حال از بکیر بن اعین راویان موثق و مورد اعتمادی نقل حدیث فرموده‌اند.
ثابت بن دینار معروف به
ابوحمزه ثمالی از راویان امامان
سجاد، باقر و صادق (علیهم‌السّلام) بوده و زمان
امام کاظم (علیه‌السّلام) را نیز دیده و به قولی در سنه ۱۵۰ ق درگذشته است؛ بنابراین دو سال هم از عصر امامت امام هفتم را درک کرده و به قولی او در مرگ منصور به سال ۱۵۷ ق. زنده بوده است.
ثمالی مردی بسیار جلیل القدر و دارای موقعیت و مقام بزرگی بوده و
حضرت امام رضا (علیه‌السّلام) فرمود است: ابوحمزه، لقمان عصر خویش بوده و توفیق خدمت‌گزاری چهار امام معصوم: علی بن الحسین، محمد بن علی، جعفر بن محمد و موسی الکاظم (علیه‌السّلام) را پیدا کرده است. و در حدیثی دیگر فرمود: او سلمان عصر خویش بوده است.
روزی ابوحمزه در
گورستان بقیع بود که امام ششم او را نزد خود احضار فرمود. وقتی ابوحمزه آمد، امام فرمود: من وقتی تو را می‌بینم احساس آرامش می‌کنم. و امام ابوالحسن (علیه‌السّلام) درباره ابوحمزه گفت: خداوند هرگاه دل مؤمن را نورانی و روشن کند، اینگونه می‌شود (یعنی مثل ابوحمزه). و سخنان معصومان در ستایش و تمجید او فراوان است و همو راوی آن دعای طولانی، ارزشمند و بلیغ و پر محتوا از امام سجاد (علیه‌السّلام) است که سحرهای ماه رمضان خوانده می‌شود و به «
دعای ابوحمزه ثمالی» شهرت دارد. ابوحمزه را علمای
اهل سنت هم موثق دانسته و از او حدیث روایت کرده‌اند.
جابر بن یزید جعفی کوفی از شاگردان و راویان امامین باقر و صادق (علیه‌السّلام) بوده، و به قولی در سال ۱۲۸ ق. در عصر امام ششم و به قولی دیگر در سنه ۱۳۲ ق. درگذشته است. جابر تنها از امام باقر (علیه‌السّلام) هفتاد هزار حدیث روایت کرده است و اگر کسی در آن احادیث دقت کند، خواهد فهمید که او محرم اسرار دو امام بزرگوار بوده و کرامات آشکاری را از ایشان روایت نموده است.
جابر به دستور امام باقر (علیه‌السّلام) خود را به دیوانگی زده و در صحن
مسجد کوفه بچه‌ها را دور خود جمع می‌کرد و دیوانه بازی در می‌آورد و ورد زبانش این بود: «منصور پسر جمهور را امیر بدون فرمان می‌یابم». اتفاقاً چند روز بیش از جریان جنون جابر نگذشته بود که از سوی
هشام بن عبدالملک به والی کوفه فرمانی رسید بدین مضمون: «نگاه کن مردی به نام جابر بن یزید جعفی است؛ او را گردن بزن و سرش را پیش من بفرست!».
والی کوفه پس از قرائت نامه رو به اطرافیانش کرد و راجع به جابر پرس و جو نمود. آنان گفتند: او مردی بود فاضل، دانشمند و محدث و اهل بحث و نظر، ولی اخیراً دیوانه شده و اینک در صحن مسجد همراه بچه‌ها، اسب سواری می‌کند. والی شخصاً موضوع را تعقیب کرد و مشاهده نمود که جابر با بچه‌ها سوار بر چوب، بازی می‌کند. پس گفت: سپاس خدا را که مرا از قتل این مرد رهائی بخشید. اینجا بود که پرده از راز فرمان امام کنار رفت و معلوم شد که چرا حضرت باقر (علیه‌السّلام) به او فرمود که خود را به دیوانگی بزند و بعد از رفع خطر، او به حال عادی خود بازگشت و چند روزی نگذشته بود که سخن جابر درباره
منصور بن جمهور درست از آب درآمد و آن طور شد که او گفته بود.
یعقوبی می‌نویسد: جابر طی حدیثی راجع به سرنوشت
بنی‌عباس و روی کار آمدن آنان و نقش
قحطبه (به طور سربسته) سخن می‌گفت و اتفاقاً او نزدیک جابر بود و سخنان او را می‌شنید. جابر ضمن اشاره به قحطبه گفت: اگر بخواهم، می‌گویم او همین است. شما خواننده گرامی از این مطلب و امثال آن پی می‌برید که جابر محرم اسرار اهل بیت بوده و از سوی ایشان درباره او سخنان تمجیدآمیز فراوان رسیده و امام صادق (علیه‌السّلام) شخصاً او را مورد مرحمت خویش قرار داده است.
همچنین گویند: او کسی بود که دانش امامان بدو رسیده است؛ از این رو ارباب حدیث و دانشمندان رجالی از عامه، برخی موثقش دانسته و برخی به شخصیتش خدشه وارد ساخته و از او به عنوان رافضی و غالی یاد کرده‌اند که قائل به
رجعت می‌باشد. در عین حال
ذهبی او را از علمای بزرگ شیعه دانسته و بدین معنی اعتراف کرده است.
جمیل بن دراج نخعی از راویان امامین صادق و کاظم (علیهما‌السّلام) بوده است که در اواخر عمر نابینا گشت و در عصر حضرت امام رضا (علیه‌السّلام) درگذشت. او از
اصحاب اجماع امام صادق (علیه‌السّلام) و فقیه‌ترین آنان بوده است و از زبان
امامان راجع به او جمله‌های ستایش‌آمیزی نقل شده که کاشف از مقام و منزلت والای او است؛ از جمله هنگامی که امام صادق (علیه‌السّلام) آیه «فان یکفربها هولاء فقد وکلنا بها قوماً لیسوابها بکافرین»
را قرائت می‌فرمود اشاره به جمعی کرد که جمیل در میان آنان بود. آنان همگی و یکصدا گفتند: آری، جان ما به قربانت، ما بدان کافر نبوده و نیستیم. جمیل به کثرت عبادت و داشتن سجده‌های طولانی معروف بوده است.
حارث بن مغیره نصری از امام باقر، امام صادق و امام کاظم (علیهم‌السّلام) روایت کرده و دارای مقامی ارجمند و والا بوده است و سخنان امام صادق (علیه‌السّلام) اشعار به عظمت شخصیت او دارد آنگاه که به گروهی که
یونس بن یعقوب هم در میانشان بود فرمود: آیا مرجعی ندارید که به او مراجعه کنید؟ چرا به حارث بن مغیره رجوع نمی‌کنید؟ با در نظر گرفتن اینکه یونس بن یعقوب خود از شخصیت‌های بزرگ بوده، ارجاع امام او و امثال او را به حارث بن مغیره نشانگر عظمت و جلالت شان حارث می‌تواند باشد.
حریز بن عبدالله ازدی کوفی سجستانی؛ علت نسبت وی به
سجستان آن بود که او کاربازرگانی داشته و به آن سامان مسافرت فراوان می‌کرده است. حریز روایتگری فقیه بوده و کتاب‌هائی هم در این زمینه تصنیف کرده و از امام ششم با واسطه و بدون واسطه حدیث روایت نموده است. گویند: او فقط دو حدیث به طور مستقیم از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت کرده و بقیه را با واسطه نقل کرده است؛ لیکن چنین چیزی با واقعیت تطبیق نمی‌کند، زیرا هر کس کتب حدیث را بررسی کند، خواهد دید که حریز مستقیم و غیر مستقیم احادیث فراوانی از امام ششم روایت کرده است و کتب او از اصول شمرده می‌شود.
حریز به همراه جمعی از شیعیان در سجستان به قتل رسید. ماجرا چنین بوده که او در سجستان همکیشانی داشته است، ولی اکثر ساکنان سجستان در مذهب
خوارج بودند. چون یاران حریز مشاهد می‌کردند که خارجیان،
حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) را دشمن می‌دارند و او را دشنام و ناسزا می‌گویند، در این مورد از حریز دستور خواستند و او هم اجازه قتل چنین کسانی را صادر کرد.
خوارج می‌دیدند که به طور مرتب، افرادی از آنان کشته می‌شوند و چون شیعیان در اقلیت بودند، خوارج گمان نمی‌کردند که این قتل‌ها کار
شیعه باشد؛ از این رو با
مرجئه در می‌آویختند و آنان را مسؤول کشتار خوارج می‌دانستند. روزگاری به همین منوال گذشت و سرانجام خوارج به ماهیت قضیه پی بردند و به جستجوی شیعه پرداختند و آنان را در مسجد گرد حریز جمع دیدند. خوارج دیوارهای مسجد را بر سر حریز و یارانش خراب کردند و همه‌شان را زیر خوارها خاک مدفون ساختند. رحمت خدا به روان همه شان باد.
ابوولاد حناط جعفی کوفی معروف به
حفص بن سالم از موالی و راویان امام صادق (علیه‌السّلام) بوده است. او اصلی داشته که راویان موثق از آن اصل روایت می‌کرده‌اند و همه دانشمندان بر وثاقت و درستی او متفق القولند. گویند او همراه
زید قیام کرد و امام صادق (علیه‌السّلام) نیز حرکت او را تایید فرمود و این، مطلب شگفتی نیست؛ زیرا امام مؤید
قیام زید بوده، و اگر چه بظاهر از حمایت زید خودداری می‌کرده است تا بدین وسیله اهل بیت را از گزند آسیب و اذیت
بنی امیه حفظ کند.
حفص بن غیاث نخعی کوفی از سوی
هارون در بغداد شرقی به منصب قضا نشست و سپس از سوی او قاضی
کوفه شد و به سال ۱۹۴ ق. در همانجا درگذشت.
نجاشی می‌نویسد: اصلی که حفص از آن نقل حدیث می‌کرده محتوی یکصد و هفتاد حدیث یا در حدود آن از امام صادق (علیه‌السّلام) بوده است.
مشهور است که او سنی مذهب بوده، مع ذلک در روایت، مورد وثوق بوده است؛ لذا شیعه روایات او را می‌پذیرفته‌اند، چون ملاک قبولی حدیث نزد شیعه وثاقت راوی بوده است، هر چند که در مذهب شیعه نباشد. از این رو علمای شیعه روایات جمعی را که شیعه نبوده، لیکن افرادی مورد وثوق بوده‌اند، می‌پذیرفته‌اند.
البته از برخی احادیث حفص، چنین استفاده می‌شود که او شیعه بوده، لیکن مشهور خلاف آن است و رجحان با؛ اهل تسنن بودن اوست. حفص به هنگام روایت از امام ششم می‌گفته است: حدیث کرد مرا بهترین جعفرها، جعفر بن محمد…از این عبارت نیز چنین بر می‌آید که او پیرو
اهل سنت بوده مگر آنکه گفته شود او بدین وسیله
تقیه می‌نموده و تشیع خود را پنهان می‌کرده است.
حماد بن عثمان بن زیاد رواسی کوفی ملقب به «ناب» و از راویان امام صادق، امام کاظم و امام رضا (علیهم‌السّلام) بوده و به سال ۱۹۰ ق. در کوفه درگذشته است.
حماد بن عثمان یک جُنگ حدیثی داشته که راویان موثقی از آن جُنگ، حدیث روایت می‌کرده‌اند. او از اصحاب اجماع امام صادق (علیه‌السّلام) بوده و دو برادر به نامهای
حسین و
جعفر داشته است که هر دو از روات موثق و از اخیار و فضلا به شمار می‌آمده‌اند.
حماد بن عیسی جهنی بصری از امامین صادق و کاظم (علیهما‌السّلام) روایت کرده و تا عصر
امام جواد (علیه‌السّلام) در قید حیات بوده ست؛ لیکن از امام جواد و
امام رضا (علیهما‌السّلام) حدیثی ندارد. حماد از اصحاب اجماع امام ششم و مردی بسیار راستگو و پرهیزگار و در روایت حدیث محتاط بوده است.
از خود او منقول است که می‌گفته: هفتاد حدیث از امام صادق (علیه‌السّلام) شنیده بودم، اما در بسیاری از آنها به تردید افتادم؛ فقط بیست حدیث ماند که هرگز در صحت آنها تردیدی ندارم. و نیز روایت می‌کنند که او از امام صادق (علیه‌السّلام) درخواست کرد برای او دعا کند و از خدا برایش خانه، همسر و فرزند و خدمتکار و حج همه ساله بخواهد. امام دست به دعا برداشت و عرض کرد: اللهم صل علی محمد و آل محمد و ارزقه دارا و زوجه و ولدا و خادما و الحج خسمین سنه. خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست و به حماد خانه و همسر و فرزند و خدمتکار و پنجاه سال حج روزی کن.
برخی گفته‌اند: این دعا را امام کاظم (علیه‌السّلام) برای حماد کرده است. حماد می‌گوید: چون امام پنجاه سال را قید کرد، دانستم که بیشتر از آن موفق نخواهم شد و عمرم به سر خواهد رسید. ولی اکنون دعای امام درباره من مستجاب شده: این خانه من است و این همسرم که در پشت پرده نشسته و سخن مرا می‌شنود و این فرزند و این خدمتکارم که
خداوند همه را به من مرحمت کرده است.
حماد برای پنجاه و یکمین بار به قصد
حج بار سفر بست؛ اما وقتی به
جحفه رسید و به نیت
غسل احرام وارد نهر آب شد، سیلاب او را برد و غرق کرد. غلامانش او را دنبال نمودند و از آب گرفتند، لیکن او مرده بود و به همین جهت او را «غریق جحفه» نامند. این حادثه به سال ۲۰۹ ق. رخ داده است.
حمران بن اعین شیبانی برادر زراره و از موالی بوده و از
امام باقر و
امام صادق (علیهما‌السّلام) روایت کرده و کمتر کسی به‌اندازه او نزد امامان قرب و منزلت داشته است.
از امام باقر (علیه‌السّلام) احادیث زیادی درباره حمران نقل شده است که حکایت از مقام او نزد امامان دارد. از جمله فرمود: تو در دنیا و آخرت از
شیعیان ما هستی. حمران مؤمن راستین است و هرگز از
ایمان و اعتقاد خود بر نمی‌گردد. حمران انسانی با ایمان و از اهل بهشت است؛ به خدا سوگند او ابداً دچار شک و تردید نشود.
من در میان مردم کسی را نیافتم که به حرف ما خوب گوش کند و از فرمان ما اطاعت نماید و به دنبال اصحاب پدرم باشد جز دو مرد را که خداوند هر دو را مشمول رحمت و لطف خویش قرار دهد و آن دو مرد عبارتنداز:
عبدالله بن ابی‌یعفور و حمران بن اعین. این دو مؤمن خالص و از شعیان واقعی هستند.
حمران هرگز مرتد نگردد و بی‌ایمان از دنیا نرود و چه شفیع خوبی هستیم ما (من و پدارنم) برای حمران. از او جدا نمی‌شویم و دست او را می‌گیریم و با هم وارد بهشت می‌شویم.
این سخنان امام و چندین نمونه دیگر – چنانکه ملاحظه می‌کنید – حاکی از این است که حمران نزد امامان مقام و منزلتی داشته که جز معدودی ازاصحاب آنان به این مقام و منزلت نبوده‌اند، هر چند که اهل ورع و تقوی در میان آنان بسیار بوده است. امام طی این احادیث ضمن بیان قرب و منزلت و فضل و کمال حمران، بدین معنی اشاره دارد که او به مرتبه یقین رسیده و ایمان در اعماق دل او جای گرفته است، به نحوی که هرگز شک و تردید او را نمی‌آزارد و حوادث تکان دهنده او را متزلزل نمی‌سازد.
این نکته از آن نظر جالب توجه است که عصری که حمران در آن می‌زیست، عصری بحرانی بوده و فتنه‌ها و آشوبها فراوان درون مردمان را می‌آزموده است؛ بویژه در مورد اهل علم و دانش امکان لغزش و انحراف زیاد بوده است، که مردم نسبت به ایشان توجه و اقبالی خاص داشته‌اند. حمران نه تنها فقیه بلکه در
علم کلام،
تفسیر،
لغت و نحو هم استاد بوده و نام او در ردیف قراء ذکر شده، پس او از جهات متعددی دارای فضل و کمال بوده است.
حمزه طیار مردی موثق و جلیل‌القدر و در
علم فقه و کلام سرآمد بوده است. حمزه به روزگار امام صادق (علیه‌السّلام) بدرود حیات گفته است. درباره حمزه احادیثی وارد شده که نشانگر ایمان محکم و ولای او نسبت به اهل بیت است. او از حقانیت ائمه اهل بیت با منطق نیرومند و قاطعیت تمام دفاع می‌کرده و در اثبات امامت آنان به بحث و مناظره می‌پرداخته است.
هشام بن حکم گوید: روزی امام صادق (علیه‌السّلام) از من سراغ حمزه را گرفت. عرض کردم او درگذشت. امام فرمود: خداوند او را رحمت کند و سرور و شادمانی‌اش بخشد. او در دفاع از ما اهل بیت بسیار سخت کوش و مصمم بود. نظیر این حدیث را
مؤمن الطاق هم درباره حمزه روایت کرده است.
در حدیثی دیگر آمده است که حمزه از امام صادق (علیه‌السّلام) پرسید: شنیده‌ام شما دوست نمی‌دارید بر سر مسائل فکری و عقیدتی بحث و درگیری شود. امام در پاسخ فرمود: از بحث و مناظره تو و امثال تو نگرانی ندارم. تو که می‌دانی چگونه پرواز کنی و چگونه بر زمین بنشینی از بحث و مجادله مثل تو هرگز بدمان نمی‌آید. تو به احتجاج بپرداز و از ما دفاع کن! طیار لقب حمزه و پدر او محمد بن عبدالله مولای فزاره بوده که خود از
اصحاب امام باقر (علیه‌السّلام) محسوب می‌شده و امام بوجود چنین شخصی افتخار می‌کرده است.
حمزه می‌گوید: روزی امام صادق (علیه‌السّلام) راجع به
علم قرائت از من سؤالی فرمود. عرض کردم من در این دانش وارد نیستم. امام فرمود: ولی پدر تو محمد وارد بود. بعد، از فرائض پرسید. گفتم: در این قسمت هم اطلاع کافی ندارم. امام باز فرمود: لیکن پدر تو اطلاعات خوبی داشت. سپس فرمود: روزی مردی قرشی از دوستان من که شخص دانشمند و آگاهی در علم قرائت هم بود همراه پدر تو نزد ابوجعفر باقر اجتماع کردند.
پدرم امام باقر رو به آنها کرد و فرمود: با هم بحث کنید و از یکدیگر سؤال علمی نمائید. آنان به بحث و مناظره علمی پرداختند و مطالبی میان آنها رد و بدل شد. آنگاه مرد قرشی به پدرم امام باقر گفت: مقصود شما را فهمیدم؛ می‌خواستید به من نشان دهید که در میان اصحاب و شاگردان شما چنین کسانی وجود دارند. امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: آری، چنین است! او را چطور دیدی و چگونه دانشمندی است؟ پس حمزه و پدرش محمد هر دو در علم و دانش و فن مناظره سرآمد بوده‌اند، لذا امام صادق و امام باقر (علیهما‌السّلام) آنان را به این کاروا می‌داشته‌اند.
داود بن فرقد اسدی کوفی از شاگردان و راویان امام صادق و
امام کاظم (علیهما‌السّلام) بوده و کتابی داشته که محدثان موثق از آن نقل حدیث کرده‌اند. داود مناظره و بحثی با برخی پیروان
زیدیه داشته که خود نشانه شهرت او به تشیع و حاضر جوابی و خوش کلامی اوست، آن‌چنان‌که امام صادق (علیه‌السّلام) از چگونگی بحث و مناظره او سخت خوشحال شده و خنده سر داده است.
خود داود نقل می‌کند که به ابی‌عبدالله (علیه‌السّلام) عرض کردم: در مسجد رسول‌الله نماز مغرب گزارده و نشسته بودم؛ دیدم مردی در پشت سر من نشسته و این آیه را می‌خواند: «فما لکم فی المنافقین فئتین و الله ارکسهم بما کسبوا تریدون ان تهدوا من اضل الله؛
شما را چه شده که درباره
منافقان دو گروه شده‌اید (گروهی، آنان را کافر و گروهی دیگر مسلمانشان می‌انگارید) در حالیکه خداوند آنان را در نتیجه اعمال و کردارشان وارونه ساخته و به
کفر بازشان گردانده است؟ آیا شما می‌خواهید کسانی را که خداوند گمراه کرده است هدایت کنید؟!» فهمیدم که آن مرد، مرا قصد کرده و مقصودش کنایه زدن به من است. من هم فوری این آیه را خواندم: «ان الشیاطین لیوحون الی اولیائهم لیجادلوکم؛
شیاطین، الهام بخش اولیاء و دوستان خویشند تا با شما به جدال بنشینند».
دقت کردم، دیدم او
هارون بن سعد زیدی است. امام صادق (علیه‌السّلام) در حالیکه می‌خندید، فرمود: جواب درستی گفته‌ای، پیش از آنکه به اذن خدا به بحث بپردازی. داود: فدایت شوم، ناچار بودم به همین قناعت کنم. به خدا سوگند او لب به سخن نگشود. امام: کسی از آنها نادان‌تر نیست! البته در میان
مرجئه فتوی و دانشی پیدا می‌شود و در میان
خوارج فتوا و علمی وجود دارد، اما کسی از آنها نادان‌تر نیست.
داود بن کثیر رقی کوفی اسدی از موالی بوده و شاگردی امام صادق و امام کاظم (علیهما‌السّلام) را کرده و تا دوران امامت
حضرت رضا (علیه‌السّلام) نیز زنده بوده است. داود روایاتی زیاد از همین امام نقل کرده است، بویژه در موضوع کرامات و فضائل امامان، واصلی (مجموعه حدیث) هم داشته که راویان موثق از آن روایت کرده‌اند و به این سبب که او در زمینه کرامات، حدیث فراوان نقل کرده، متهم به غلو گردیده، اما این نسبت، دروغ است و او از غالیان نبوده است.
در بیان عظمت و منزلت او احادیث فراوان رسیده، از جمله آنکه امام صادق (علیه‌السّلام) طی حدیثی فرمود: داود نزد ما به منزله
مقداد است برای
رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم). روزی امام صادق (علیه‌السّلام) به داود که راه می‌رفت، نظر انداخت و فرمود: هرکس می‌خواهد و خوشحال است که به مردی از یاران
قائم (عج) نگاه کند، به داود نظر افکند. این حدیث و نظایر آن دلیلی است آشکار بر عظمت شخصیت و مرتبه والای او در ایمان و یقین و نشانه‌ای است بر وثاقت و درستی او در نقل حدیث.
زراره بن اعین شیبانی از موالی و راویان و شاگردان
امام باقر و
امام صادق (علیهما‌السّلام) بوده و به سال ۱۵۰ ق. درگذشته و دو سال از حیات
امام کاظم (علیه‌السّلام) را نیز درک کرده است. درباره ابعاد شخصیت زراره چگونه می‌توانیم سخن بگوئیم؟ آیا نویسندگان هر چند زبردست و باهوش، و قلمزنان هر چند چیره دست و ماهر باشند می‌توانند طی چند جمله و چند صفحه حق سخن را درباره زراره ادا کنند؟ پس مناسب است که در بیان مقام و منزلت او به احادیثی که از ائمه هدی به دست ما رسیده بسنده کنیم.
آری، در بیان شان والای زراره همین بس است که امام فرمود: اوتاد روی زمین چهار نفرند:
محمد بن مسلم،
برید بن معاویه،
لیث بختری، زراره بن اعین. و نیز امام در مقام تجلیل و تمجید از زراره فرمود: ای زراره! نام تو در میان نامهای بهشتیان بدون الف ضبط است. زراره عرض کرد: آری، فدایت گردم! نام اصلی من عبد ربه است و زراره لقب من است.
امام در حدیثی دیگر فرمود: اگر زراره نبود، به گمانم تمام احادیث و آثار پدرم از بین می‌رفت.
روزی امام خطاب به
فیض بن مختار جعفی کوفی فرمود: اگر می‌خواهی به احادیث و علوم ما برسی، بر تو باد این مرد. آنگاه اشاره به زراره کرد. و در حدیث چهارم فرمود: خداوند زراره را رحمت کند اگر او و امثال او نبودند، احادیث پدرم از بین می‌رفت.
امام رضا (علیه‌السّلام) می‌فرماید: آیا کسی همانند زراره در دفاع از حق، سختکوش و محکمتر بوده است؟! این احادیث و امثال آنها در معرفی زراره و بیان فضیلت‌ها و منزلت‌های او نزد اهل بیت از بیان هر سخنور ماهر و کلام هر نویسنده زبردستی مفیدتر است.
زراره تنها
فقیه نبوده، بلکه جامع انواع فضائل و کمالات بوده است.
ابن‌ندیم در این باره می‌نویسد: زراره از بزرگترین رجال شیعه از نظر
فقاهت،
علم الحدیث، دانش
کلام و ایدئولوژی بوده است.
نجاشی می‌نویسد: زراره شیخ اصحاب ما
امامیه در عصر خود و جلوتر از همه بوده است. او مردی قاری، فقیه، متکلم، شاعر و ادیب بوده که همه فضائل دین و دانش در او جمع بوده است.
از
ابوغالب زراری حکایت شده است که: زراره زیبا روی، تنومند و سفید پوست بود و هر وقت به قصد
نماز جمعه بیرون می‌آمد، یک عرقچین مشکی بر سر می‌نهاد و در پیشانی‌اش میان دو چشم آثار سجده مشاهده می‌شد و عصائی هم به دست می‌گرفت. مردم از دو طرف صف می‌کشیدند و محو تماشای زیبائی و شکوه او می‌شدند. گاهی هم زراره از کثرت جمعیت تماشاچی مجبور به بازگشت می‌شد.
زراره سخت بحاث و اهل مناظره بود و احدی نمی‌توانست با او درگیر بحث شود و در برابر حجت و منطق و استدلال او مقاومت کند؛ ولی اخیراً به علت اشتغال به عبادت از بحثهای کلامی باز ماند و به هر حال متکلمان شیعی همگی شاگرد اویند. پس اگر چه زراره در غالب علوم و فنون عصر خویش مهارت داشته لیکن شهرت او بیشتر در علم الفقه است و هر کس در دریای فقه غوطه بخورد، خواهد دید که زراره چقدر در این دانش بهره داشته، و حتی هیچ بابی از ابواب فقهی خالی از یک یا چند حدیث از زراره نیست. زراره یکی از اصحاب اجماع امام باقر (علیه‌السّلام) است که فقها در صحت روایتشان و در اقرار بر فقاهتشان متفق القولند و دور نیست که زراره فقیه‌ترین آنان باشد.
زراره به داشتن فضل و دانش و تقرب نزد اهل بیت معروف بود و همین، بزرگترین گناه او نزد دشمنانش محسوب می‌گشت و همیشه از این نظر مورد تهدید قرار می‌گرفت؛ از این رو امام گاهی پشت سر زراره بد می‌گفت تا شاید بدین وسیله برخی خطرات را از او دفع نماید. پس احادیثی که در طعن او وارد است، در همین زمینه بوده و خود امام صادق (علیه‌السّلام) طی حدیثی طولانی پرده از این راز کنار زده و فرموده است: من گاهی حرف‌های بد درباره تو می‌زنم و بر تو عیب می‌گیرم، شاید بدین وسیله خطری را از تو دفع کرده باشم؛ چون دشمنان ما کسانی را که دوست ما هستند و نزد ما منزلت دارند، آزار و اذیت می‌کنند – تا اینکه فرمود: – پس گاهی ما تو را خدشه‌دار می‌سازیم تا دشمنان ما از تو خوششان بیاید و بدین وسیله شر و آسیب آنها را از تو بر طرف می‌کنیم.
ابو‌اسامه زید شحام از قبیله «ازد» و از شهر
کوفه و از راویان و شاگردان امام باقر و امام صادق و به قولی امام کاظم (علیهم‌السّلام) می‌باشد. زید مردی موثق و جلیل القدر و بلند مرتبه بوده و از
شیخ مفید حکایت شده که گفته است: او از اصحاب فقیه و دانشمندان امام باقر و امام صادق (علیهما‌السّلام) بوده که در بیان حلال و حرام و دادن فتوی و توضیح احکام، مرجع بوده‌اند.
از خود امامان نیز در شأن و اعتبار زید احادیثی روایت شده است، از جمله خود او روایت می‌کند که به امام صادق علیه اسلام عرض کردم: آیا نام من در میان اسامی
اصحاب الیمین آمده است؟ امام در پاسخ فرمود: آری. در حدیثی دیگر می‌گوید: وارد حضور امام ابی‌عبدالله (علیه‌السّلام) شدم، فرمود: ای زید! از نو توبه کن و عبادت به جای آر! من در دل خویش بر وضع خود متاسف شدم. اما امام فوراً فرمود: نه، ای زید! تو را جز به نیکی نمی‌شناسیم و تو از شیعیان ما هستی. – تا فرمود: – گویا مقام تو را در بهشت می‌بینم و رفیق و همراه تو
حارث بن مغیره نصری است.
او پسر علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) و از راویان پدرش
امام سجاد (علیه‌السّلام) نیز بوده «
صحیفه سجادیه» این مجموعه نفیس دعائی را از پدرش زین العابدین (علیه‌السّلام) روایت کرده است؛ مجموعه‌ای که حاوی دانش‌ها و انواع ادب و فصاحت و بلاغت است؛ صحیفه‌ای که به انسان می‌آموزد چگونه در برابر
خدا به نیایش بنشیند و از درگاهش مطلب بخواهد صحیفه‌ای که به تنهائی می‌توان دلیل امامت پدید آورنده آن باشد، زیرا همان دیباچه، روشنگر آن است که گوینده و نمایش کننده آن از صنف انسان‌های معمولی که ما می‌شناسیم، نبوده است.
زید از برادرش امام باقر و برادرزاده‌اش امام صادق (علیه‌السّلام) نیز حدیث روایت کرده و به امامت امام صادق (علیه‌السّلام) اعتقاد داشته و حتی دعوتش در خفا برای او بوده است و هرگز تا زنده بود امامت را برای خود نمی‌دانست و مردم را به سوی خود نمی‌خواند. اصولاً او برای هدف‌های شخصی پیکار نمی‌کرد، بلکه پس از شهادتش، چنین مطلبی درباره او ادعا شده است.
زید در سال ۱۲۱ ق. در کوفه شهید شد و امام صادق (علیه‌السّلام) در مصیبت او گریست و از خدا برایش رحمت خواست و سرپرستی خانواده او و دیگر همراهانش را که کشته شده بودند، به عهده گرفت و به آنان انفاق می‌فرمود. پس زید، جامع بسیار از صفات فاضله و برجسته بوده است که کمتر کسی جز معصوم آنها را دارا می‌باشد. او مردی فقیه و پرهیزگار، جواد و بخشنده، شجاع و دلیر، زاهد و عابد، آن هم در سطح عالی بوده است.
سدیر بن حکیم بن صهیب صیرفی کوفی از موالی بوده و نزد سه امام بزرگوار، یعنی امام سجاد، امام باقر و امام صادق (علیهم‌السّلام) تلمذ کرده است و بسیاری از راویان موثق از او نقل حدیث نموده‌اند که در میان آنها از
اصحاب اجماع نیز دیده می‌شود. امام صادق (علیه‌السّلام) در تجلیل و ستایش سدیر خطاب به زید شحام چنین فرمود: من در حق سدیر و
عبدالسلام بن عبدالرحمان دعا کردم و از خداوند آزادی آنها را از زندان خواستم و خداوند هم آنان را به من باز گردانید.
در حدیثی دیگر فرمود: خداوند هرگاه بنده‌ای را دوست بدارد، او را به انواع بلاها گرفتار می‌سازد و ما و شما –ای سدیر! – هر صبح و شام سروکارمان با بلا و گرفتاری است. همین‌اندازه که امام رهائی سدیر را از زندان خواسته و خداوند نیز او را همچون هدیه‌ای به امام بخشیده، دلیل آن است که او نزد امام صادق (علیه‌السّلام) دارای قرب و منزلت ویژه‌ای بوده و در جلالت شأن و مقام او همین بس که او محبوب خدا و مشمول الطاف بلائی او بوده است.
عامه و خاصه بر
وثاقت و فضل جلالتش یک کلامند، بلکه علمای عامّه، او را فوق العاده ستایش کرده و با اعتراف به تشیع‌اش، مزایای پسندیده‌ای را برای او اذعان دارند.
ذهبی در «
میزان اعتدال» می‌نویسد
ابومحمد اعمش یکی از پیشوایان مورد وثوق است و از
تابعین جوان به شمار می‌آید. اعمش مردی بوده عادل، راستگو، پایدار بر حق و صاحب دانش
سنت و
قرآن. دانشمندان رجال و تراجم نیز در همین حدود او را ستایش کرده‌اند.
ابومحمد اعمش از راویان فضائل امیرالمؤمنین
علی (علیه‌السّلام) است. حتی عامه و خاصه روایت کرده‌اند که
منصور از او پرسید: درباره فضیلت علی (علیه‌السّلام) چقدر حدیث می‌دانی؟! او پاسخ داد: ده هزار، یا هزار حدیث، این تردید شاید از نساخ و شاید هم از خود او بوده، زیرا او می‌دانست که منصور در دل خویش نسبت به علی و آل علی (علیهم‌السّلام) کینه و عداوات دارد و به جهت بیمی که از او داشته، عدد کمتری گفته است و چون منصور متوجه تردید اعمش در گفتارش شده، برای اطمینان اعمش و رفع گمان او گفته: بلکه همان ده هزار که گفتی درست است. گویند او به سال ۶۱ ق. یعنی یک سال پس از شهادت
امام حسین (علیه‌السّلام) به دنیا آمده و در سال ۱۴۸ ق. در بیست و پنجم ربیع‌الاول سال وفات امام صادق (علیه‌السّلام) هم درگذشته است.
سماعة بن مهران حضرمی کوفی از راویان حضرت ابی‌عبدالله و ابی‌الحسن (علیهما‌السّلام) بوده و در
مدینه درگذشته است. سماعه در ابواب فقه احادیث فراوان دارد و از امام صادق (علیه‌السّلام) راجع به زیارت و دعا، حدیث زیاد روایت کرده است.
او کتاب هم داشته که راویان موثق از آن کتاب، حدیث کرده‌اند و برخی از آن راویان جزء اصحاب اجماع می‌باشند. سماعه را به
واقفیه نسبت داده‌اند، لیکن چنین امری ثابت نیست، بلکه او صددرصد مردی موثق و مورد اطمینان بوده است.
صفوان بن مهران جمال اسدی کاهلی کوفی از راویان حضرت امام صادق و امام کاظم (علیهما‌السّلام) است و چون شتردار بوده، به لقب جمال معروف گشته است. صفوان فوق العاده به
اهل بیت وابسته بوده و دستور آنان را دقیقاً عمل می‌کرده و کاملاً در خدمت‌گزاری مواظب و مراقب بوده است.
داستان اطاعت پس گرفتن شترانش از
هارون به دستور امام کاظم (علیه‌السّلام) و توبیخ و سرزنش هارون، در جلالت شأن و عظمت شخصیت او کافی است که چگونه او در راه اطاعت امر امام عصرش تا پای جان پیش رفته است. به هر حال صفوان از راویان جلیل القدر و مردان سرشناس
شیعه امامیه است و احادیث فراوان از امامان دارد و کتاب حدیثی هم تالیف کرده است که رجال موثق و حتی اصحاب اجماع از آن کتاب روایت نموده‌اند.
عبدالرحمان بن حجاج بجلی کوفی از امام صادق و امام کاظم (علیهما‌السّلام) روایت کرده و عصر امام رضا (علیه‌السّلام) را نیز دیده و به روزگار آن حضرت درگذشته است. عبدالرحمان از بزرگان
اصحاب امام صادق (علیه‌السّلام) و از یاران ویژه و صاحبان سر او و از فقیهان موثق و صالح بوده است. از خود
امامان (علیهم‌السّلام) در تعریف و تمجید او سخن فراوان نقل شده است از جمله: به او مژده داده شده که در مدینه با حسن عاقبت و با ایمان خواهد مرد.
عبدالرحمان کتاب‌هائی هم نوشته که راویان موثق و احیاناً اصحاب اجماع از آن کتاب‌ها حدیث روایت کرده‌اند. او از متکلمان مبرز بوده که از قدرت بحث و مناظره، بهره کافی داشته است و امام صادق (علیه‌السّلام) به وی دستور داده و فرمود: ای عبدالرحمان! با مردم مدینه سخن بگو و با آنها به بحث بنشین که من دوست دارم در میان رجال شیعه امثال تو فراوان دیده شوند.
با دقت در این حدیث و با توجه به اینکه اما صادق (علیه‌السّلام) به کمتر کسی از اصحابش امثال تغلب و طیار و نظایر آنان اجازه بحث و مناظره می‌داد – زیرا از آن بیم داشته که بلغزند و خود و یاران امام را با خطر مواجه کنند -، مقام و منزلت عبدالرحمان در نزد امام روشن می‌شود.
عبدالسلام بن سالم کوفی از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت نقل کرده و کتاب حدیثی هم دارد که ثقات از آن نقل حدیث نموده‌اند. عبدالسلام از اصحاب فقیه و دانشمند صادقین (علیهما‌السّلام) و از مراجع سرشناس در فتوی و معرفی احکام و بیان حلال و حرام بوده و احدی را در او طعنی و سرزنشی نیست، چنانکه شیخ مفید (طاب‌ثراه) بر این مطلب گواه است.
ابن‌شهر آشوب در کتاب «مناقب»، او را از اصحاب خاص امام صادق (علیه‌السّلام) دانسته است. در صفحات پیش نیز خاطرنشان کردیم که امام در حالیکه سرشک از دیده می‌بارید، به
زید شحام فرمود: من از خدای خویش خواسته‌ام، سدیر و عبدالرحمن را از زندان خلاص کند و به من باز گرداند و خداوند دعای مرا برآورد. این بیان امام نشانگر آن است که این دو تن مورد علاقه شدید آن حضرت بوده‌اند و چه مقام و منزلتی از این بالاتر که شخص، این‌اندازه نزد امام معصوم، محبوب و دوست داشتی باشد؟
عبدالله بن ابی‌یعفور عبدی از مردم کوفه و از یاران امام صادق و امام باقر (علیهما‌السّلام) بوده و به روزگار امام ابی‌عبدالله الصادق (علیه‌السّلام) درگذشته است. نگارنده را توان آن نیست که طی چند کلمه از مقام والا، جلالت قدر، ایمان محکم، مرتبه یقین و استواری و پایداری در عقیده این مرد بزرگ پرده بردارد؛ پس بهتر آن می‌داند که رشته سخن را در این مورد به استاد و مربی او بدهد، تا او درباره این شاگرد والامقام که به ظاهر و باطنش آشناتر بوده است، داد سخن دهد.
امام صادق (علیه‌السّلام) در نامهای که پس از رحلت عبدالله بن ابی‌یعفور به
مفضل بن عمر جعفی نگاشته است؛ چنین می‌نویسد: «پیمان و عهدی را که با تو می‌بندم قبلاً با عبدالله بن ابی‌یعفور داشتم. او به رحمت ایزدی پیوست، در حالیکه به عهد و پیمان خدا و رسول و امام خویش وفا کرد و
خداوند روح او را – درود خدا بر او – هنگامی گرفت که آثار پسندیده‌ای از خود باقی گذاشت.
کوشش‌هایش مورد سپاس، لغزش‌هایش آمرزیده و مشمول لطف و مرحمت خدای خویش قرار داشت. خدا و رسول و امام و پیشوایش از او راضی و خشنود بودند. سوگند به قرابت و خویشی‌ام با
رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در عصر ما کسی نسبت به فرمان‌ها و دستورات خدا و رسول و امام زمانش از او مطیع‌تر و فرمان‌بردارتر نبود. او بر این عهد پایدار ماند تا خدایش او را به سوی رحمت بیکرانش کشید و او را وارد به بهشت کرد و در آنجا او را همنشین رسول خدا و
امیرالمؤمنین قرار داد.
خداوند عبدالله را میان دو مسکن جای داده است: مسکن پیامبر و مسکن علی (صلواةالله‌علیهما)، هر چند که مسکن‌های ایشان یکی و مراتب و درجاتشان نیز یکی است. خداوند هر چه بیشتر، از او راضی باشد و بر وی ببخشد که ما از او راضی و خشنودیم…» اگر نبود این گزارش درباره
تقوا و مقام معنوی عبدالله بن ابی‌یعفور که توسط امام معصوم ارائه می‌شود، ما نمی‌توانستیم اعتقاد پیدا کنیم یک بشر عادی به چنین مقامی از رضا و طاعت برسد! این‌چنین بیان تجلیل و تمجیدآمیز از سوی امامان درباره اشخاص جز در مورد تعداد انگشت شماری مثل حمران و امثال او وارد نیست و براستی که آنان در مرتبه بلندی از یقین و ایمان بوده‌اند.
روزی خودش به حضرت ابی‌عبدالله (علیه‌السّلام) گفت: به خدا سوگند اگر شما اناری را نصف کنید و بفرمائید این نصف حرام است و این نصف دیگر حلال، من گواهی می‌دهدم که آنچه شما حلال دانستید حلال و آنچه را که حرام فرمودید، حرام است. امام دو بار فرمود: خدا شما را مورد لطف و مرحمت قرار دهد. این‌اندازه تسلیم و رضا و اطاعت فرمان امام است که عبدالله را به این مرتبه بلند و والا رسانده است و اگر چه هر کس امام خویش را بشناسد و به او معرفت شایان رساند، باید چنین باشد، لیکن ما کجا و این جانهای پاک و فرمانبر کجا؟!
عبدالله بن
بکیر بن اعین شیبانی از موالی و از راویان امام باقر و امام صادق (علیهما‌السّلام) و یکی از اصحاب حضرت صادق (علیه‌السّلام) است. عبدالله از اجله فقها و دانشمندان محسوب می‌شود و اصول و کتب حدیثی هم داشته و هر چند که برخی او را به
فطحیه منسوب داشته‌اند، مع ذلک او مردی موثق و مورد اعتماد در حدیث بوده است.
عبدالله بن
سنان بن طریف کوفی از موالی
قریش یا فقط
بنی‌هاشم بوده و از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت کرده است و گویند از
امام کاظم (علیه‌السّلام) نیز روایت نموده و این بعید به نظر نمی‌رسد؛ زیرا او عصر امام کاظم (علیه‌السّلام) را نیز درک کرده است. عبدالله خزانه‌دار
منصور،
هادی و
رشید عباسی بوده است؛ مع ذلک از شیعیان اهل بیت و از فقهای صالح و مردان موثق و جلیل القدری است که هرگز مورد طعن و ایراد قرار نگرفته است.
امام صادق (علیه‌السّلام) درباره او فرمود: عبدالله هر چه پا به سن می‌گذارد بهتر و پاکتر می‌شود. عبدالله شاهد کرامتی از حضرت ابی‌عبدالله (علیه‌السّلام) بوده است که همین معنی، دلیل موقعیت خاص او نزد امام می‌باشد. او از جمله رازداران امام بوده و کتاب‌های حدیثی هم داشته است که راویان مشهور و موثق از آن کتاب‌ها نقل حدیث کرده‌اند.
ابومحجل عبدالله بن شریک عامری از اصحاب و یاران امامین باقر و صادق (علیهما‌السّلام) و نزد آنان دارای وجهه و احترام ویژه‌ای بوده است، بلکه از حواریین این دو امام شمرده می‌شود و از خود امام صادق (علیه‌السّلام) منقول است که فرمود: ابومحجل برای یاری
امام قائم (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) خارج خواهد شد و چه فضیلت، رستگاری و جلالتی از این بهتر؟! از خداوند جل شأنه مسئلت داریم که پرچم ظفر اثر آن بزرگوار را بر سر ما نیز به اهتزاز درآورد. آمین.
عبدالله بن مسکان کوفی از موالی بوده و از امام صادق و امام کاظم (علیهما‌السّلام) حدیث روایت کرده و از اصحاب اجماع امام ششم بوده است. ابن‌مسکان از فقهای بزرگ و جلیل القدر و از رؤسا و مراجع عظیم الشان بوده که در بیان حلال و حرام و توضیح احکام، مورد مراجعه مردم بوده‌اند و مجموعه حدیثی نیز تألیف نموده است که راویان عادل و موثق و سرشناس از آن مجموعه، حدیث روایت کرده‌اند.
عبدالله نجاشی اسدی مکنی به ابوبحیر بوده و نخست،
مذهب زیدیه داشته که بعداً از این اعتقاد برگشته و آنگاه که از امام صادق (علیه‌السّلام) کرامتی را مشاهده کرده، به امامت او معتقد شده است. عبدالله نجاشی از سوی منصور عباسی، استاندار
اهواز بوده و با مکاتبه، از امام صادق (علیه‌السّلام) دستور می‌گرفته و مطابق راهنمائی امام بزرگوار در اموال، تصرف می‌کرده است.
از جمله نامه‌های امام به نجاشی، نامه مفصلی است که مشهور است. عبدالله نجاشی مورد رضایت امام بوده و رفتارش در پست استانداری اهواز نیز مرضی خاطر آن حضرت بوده است و علمای اسلام او را موثق دانسته‌اند، و حتی
شیخ الطایفه طوسی (طاب‌ثراه) در کتاب «تجارت تهذیب»، او را در ردیف زاهدان روزگار بر شمرده است.
کاهلی از امام صادق و امام کاظم (علیهما‌السّلام) روایت کرده و حضرت ابوالحسن (علیه‌السّلام) او را بسیار دوست می‌داشته است آن‌چنان‌که به
علی بن یقطین فرمود: تو زندگی کاهلی را تضمین کن، من هم بهشت را برای تو ضمانت می‌کنم. و او به دستور امام عمل کرد و کاهلی و حتی خویشاوندان نزدیک او را مورد توجه قرار داد و عطایا و بخشش‌هایی را به سوی آنان روانه ساخت و پس از مرگ کاهلی نیز همچنان هزینه زندگی خانواده او را تامین می‌کرده است.
امام ابوالحسن الکاظم (علیه‌السّلام) را او را از حسن عاقبت و سرانجام نیکو خبر داده و روزی خطاب به وی فرمود: ای کاهلی! امسال کار نیکو زیاد انجام ده که اجل تو نزدیک شده است. کاهلی از شنیدن این کلام به گریه افتاد. امام پرسید: چرا گریه می‌کنی؟ کاهلی گفت: جانم به قربان شما، خبر از مرگ من می‌دهید! امام فرمود: مژده باد ترا که تو از
شیعیان ما و مردی عاقبت به خیر هستی. آنگاه کاهلی مدت زیادی نزیست تا از دنیا رفت. او نزد امامان دارای قرب و منزلتی بوده است کاهلی کتاب حدیثی هم داشته است که برخی ثقات برجسته و بعضی از
اصحاب اجماع از آن کتاب روایت کرده‌اند.
عبدالملک بن اعین شیبانی از موالی و برادر
زراره و
حمران بوده و کینه‌اش ابوضریس است و از امام باقر و امام صادق (علیهما‌السّلام) روایت نموده و به روزگار حضرت صادق (علیه‌السّلام) درگذشته است. هنگامی که امام در
مکه خبر وفات او را شنید، دست‌ها را به آسمان بلند کرد و در حق او دعا نمود و فراوان برایش رحمت فرستاد و موقعی که وارد
مدینه شد، همراه اصحاب و یارانش بر سر قبر او حضور یافت.
زراره گوید: امام پس از درگذشت برادرمان فرمود: پروردگارا! ابوضریس به ولایت ما معتقد بود و ما را برگزیده تو می‌دانست؛ پس
روز قیامت او را در زیر سایه محمد و آل محمد قرار ده. این سخن امام و بسیاری سخنان دیگر درباره عبدالملک نشانگر مقام و منزلت او و میزان معرفتش نسبت به امامان است. پسر او که ضریس نام داشته نیز از راویان مورد وثوق امام صادق (علیه‌السّلام) می‌باشد. او داماد عموی خویش حمران بن اعین بوده است.
او از موالی و از جمله شاگردان ابوجعفر و ابوعبدالله (علیهما‌السّلام) بوده و کتابی داشته است که اجلای اصحاب امامیه از آن حدیث روایت کرده‌اند که در میان آنان از اصحاب اجماع نیز دیده می‌شوند. به هر حال مردی مورد وثوق بوده و احدی را در وثاقت و درستی او شک و تردیدی نیست؛ بعلاوه خود فقیهی مبرز و مرجعی سرشناس و راهنمای مردم در زمینه حلال و حرام بوده است و صاحب تألیف و تصنیف هم می‌باشد.
آل ابی‌شعبه از خانواده‌های معروف شیعه در
کوفه بودند که چون برای تجارت و بازرگانی به حلب تردد داشتند، به عنوان حلبی مشهورند. نیای این خاندان یعنی شخص ابوشعبه از
امام حسن و
امام حسین (علیهما‌السّلام) روایت کرده است. البته همه افراد آل شعبه مردمانی موثق بوده‌اند، ولی بزرگترین و موجه‌ترینشان همین عبیدالله می‌باشد و هرگاه کلمه حلبی مطلق ذکر شود منظور همین عبیدالله است، هر چند که گاهی هم برادر او محمد، مقصود می‌باشد.
عبیدالله در میان شاگردان امام صادق (علیه‌السّلام) از نخستین کسانی است که دست به تألیف و تصنیف زده و وقتی کتابش را که در
فقه تصنیف کرده است، به امام صادق (علیه‌السّلام) عرضه داشت، امام مطالب آن را تایید و تحسین نمود و به هنگام قرائت کتاب به عنوان تمجید آن فرمود: آیا آنان (مخالفان) نیز همانند این را دارند؟ عده‌ای از راویان سرشناس و موثق نیز از این کتاب روایت کرده‌اند. خداوند به ایشان از طرف دین و اهل دین، پاداش محسنان عطا فرماید. آمین.
علاء بن رزین قلاء کوفی مولی ثقیف و از راویان حضرت صادق (علیه‌السّلام) و مردی جلیل، موجه، با حافظه و محکم کار بوده و احدی او را به بدی یاد نکرده است، بلکه همه بر جلالت قدرش یک کلامند. با
محمد بن مسلم معاشر بوده و علم الفقه را نزد او آموخته و دارای کتب و اصول حدیثی هم بوده است که راویان موثق و برجسته که از اصحاب اجماع هم در میان آنان مشاهده می‌شوند، از آنها حدیث روایت کرده‌اند.
علی بن یقطین کوفی بغدادی از راویان و دوستان
امام صادق و
امام کاظم (علیهما‌السّلام) و مردی سرشناس، موثق، با جلالت و دارای وجه اجتماعی بوده است وی نزد
هارون الرشید نیز مقام مشخص داشت و ماجراهای تمجید و مژده به حسن عاقبت درباره او فراوان وارد است، از جمله ابوالحسن کاظم (علیه‌السّلام) فرمود: من بهشت را برای علی بن یقطین ضمانت کرده و قول داده‌ام که آتش دوزخ به تن او نخواهد خورد.
روزی ابن‌یقطین وارد حضور امام کاظم (علیه‌السّلام) شد. ایشان خطاب به حاضران فرمود: هر کس دوست دارد یکی از
اصحاب رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را دیدار کند، به این مرد یعنی (ابن‌یقطین) نظر افکند. مردی از حاضران پرسید: پس او از بهشتیان است؟ امام کاظم (علیه‌السّلام) فرمود: من که گواهی می‌دهم او اهل بهشت است.
در سخنی دیگر فرمود: از علائم نیکبختی و سعادت ابن یقطین آنکه من او را در موقف یاد کردم. و باز فرمود: من از خداوند خواستم که علی بن یقطین را به من ببخشد، پس خدا هم او را برای من بخشید و به من داد. علی بن یقطین مال و دوستی‌اش را (در راه خدا) بخشید و بذل کرد، لذا شایسته این همه تکریم شد. در هر حال، اعمال صالح و خدمات ارزنده او برای ائمه و کوشش‌هایش در راه انجام نیازمندی‌های شیعیان و دوستان اهل بیت، قابل شمارش نیست. او همه ساله افرادی را به نیابت از سوی خود برای حج می‌فرستاد.
در یکی از سال‌ها حدود ۳۰۰ تن را برشمردند که از طرف علی بن یقطین به حج آمده و لبیک می‌گفتند، که به برخی ۲۰ هزار و به بعض دیگر ۱۰ هزار درهم داده بود و در میان حج گزاران او، کاهلی و عبدالرحمان حجاج و دیگران دیده می‌شدند کمترین مبلغی که او برای نیابت حج می‌پرداخت، یکهزار درهم بوده است.
ابن‌یقطین همه ساله اموال و مبالغ زیادی «وجوه شرعی» برای ابوالحسن موسی (علیه‌السّلام) می‌برد و گاهی رقم به یکصدهزار الی سیصد هزار درهم بالغ می‌گردید.
از جمله فضائل ابن‌یقطین اینکه او نیازمندی‌های دوستان اهل بیت را بر می‌آورد. وی طبق دستور امام هزینه زندگی کاهلی و خویشاوندان نزدیک او را متعهد شد. بعلاوه هر کسی از فقرای شیعه به او مراجعه می‌کرد، احتیاجاتش را برآورده می‌ساخت.
امام کاظم (علیه‌السّلام) برای سه یا چهار تن از فرزندان از جمله
امام علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام) همسر اختیار کرد. ابن‌یقطین در این زمینه به امام نامه نوشت و اظهار داشت که مهر همسران پسران امام را فرستاده است. علاوه بر آن، سه هزار دینار هم به عنوان هزینه ولیمه و مهمانی داد که کلاً سیزده هزار دینار یک قلم به امام تقدیم نمود.
امام موسی (علیه‌السّلام) وارد سرزمین
عراق شده بود؛ ابن‌یقطین به حضور امام آمد و عرض کرد: شما از کار و موقعیت من اطلاع دارید؟ امام در پاسخ فرمود: ای علی! برای خداوند متعال نزد ستمگران و جباران و یاورانشان، اولیاء و دوستانی است که بوسیله آنان از دوستان مظلوم و محروم خود دفاع می‌کند و تو –ای ابن‌یقطین! – از آن اولیاء‌اللّه هستی.
علی ین یقطین در دستگاه خلافت و در میان دشمنان خدا، مامور الهی و پناهگاهی جهت نجات اولیا و شیعیان اهل بیت بوده است. او حقوق آنان را ادا می‌کرد و انواع گرفتاری‌هایشان را برطرف می‌ساخت. بعلاوه فی نفسه مردی بوده است صالح، محدث و آشنای با احکام اسلام و براستی قلم از بر شمردن فضائل و زیبائی‌های چنین شخصیتی عاجز و ناتوان است.
علی بن یقطین به سال ۱۲۴ ق. در
کوفه زاده شد. پدرش یقطین از مبلغان سرشناس حکومت هاشمیان بود که
مروان حمار او را تحت تعقیب داشت؛ ولی او و همسرش و دو پسرش علی و عبید از کوفه به مدینه فرار کردند، تا اینکه آفتاب دولت مروانیان غروب کرد و
عباسیان روی کار آمدند.
در این هنگام، یقطین خود را آشکار ساخت و در حکومت
سفاح و
منصور عباسی همچنان دارای پست و مقام دولتی بوده. مع ذلک او و پسرش علی شیعه امامیه بودند.
یقطین پول‌های زیادی به امام صادق (علیه‌السّلام) می‌داد که اتفاقاً خبر آن به گوش منصور عباسی رسید؛ ولی خداوند مکر و شر آنان را از وی بگردانید. علی بن یقطین به سال ۱۸۲ ق. در مدینه السلام
بغداد درگذشت و محمد امین فرزند
هارون الرشید بر او نماز گزارد و پس از او به سال ۱۸۵ ق. پدرش یقطین بدرود حیات گفت. رحمت خدا به روان هر دو باد. آمین.
«دهن» شاخه‌ای است از قبیله «بجیله»، و
عمار از اصحاب سرشناس و موثق امام بوده است. اصولاً بیت عمار از بیوتات معروف شیعه در کوفه آن روزگار بوده است. گویند روزی عمار برای ادای شهادت نزد قاضی کوفه یعنی،
ابن‌ابی‌لیلی حاضر شده بود. تا چشم قاضی به عمار افتاد، خطاب به وی گفت: تو رافضی هستی و شهادت تو پذیرفته نیست؛ برخیز و برو! عمار بلند شد و در حالیکه از شدت ناراحتی و خشم، تمام بدنش می‌لرزید، به گریه افتاد.
قاضی: تو مردی محدث و دانشمند هستی؛ اگر خوشت نمی‌آید که به تو رافضی گفته شود پس، از این اعتقاد دوری کن که در این صورت از دوستان ما خواهی شد! عمار: به خدا سوگند تو در اشتباهی. گریه من بر حال تو و خودم است (نه به خاطر اینکه مرا شیعه خطاب کردی) اینکه بر حال خود گریستم بدین سبب است که تو مرا به مقامی شریف نسبت دادی و رافضی‌ام خواندی، در حالیکه من شایسته این مقام نیستم؛ وای بر تو!
امام صادق (علیه‌السّلام) برای ما روایت فرمود: نخستین کسانی که رافضی خوانده شدند ساحران فرعون بودند که به
موسی گرویدند و فرمان فرعون را اعتنا نکردند و حکم او را دور‌انداختند و به هر پیش آمدی تسلیم شدند؛ لذا فرعون آنان را رافضه نامید، چون آئین او را ترک کرده و به موسی ایمان آوردند.
پس رافضی کسی است که هر آنچه را که
خداوند خوش ندارد کنار بگذارد و به هر چه خداوند فرمان داده است، عمل کند و چنین کسی در زمان ما کیست؟ من از بیم آن گریستم که این نام شریف بر خود نهاده‌ام، ولی چنین نسیتم و خوف آن دارم که پروردگارم مرا مورد سرزنش قرار دهد و بفرماید: ای عمار! تو رافض و تارک باطل و عمل کننده به فرمان‌های خدا بوده‌ای، آنگونه که آن مرد تو را با این نام صدا کرد؟! پس می‌ترسم خداوند بر من سخت بگیرد و از تقصیرات من درنگذرد، مگر اینکه مولی و سرورم به شفاعت من برخیزد و مرا نجات دهد.
اما اینکه بر حال تو گریستم بدین جهت بود که تو دروغ بزرگی گفتی و نامی را که من شایسته آن نبودم بر من نهادی، و برای این گریستم که می‌ترسم خداوند تو را بسختی عذاب کند؛ زیرا تو بهترین نام‌ها و شریف‌ترین عنوان‌ها را پست انگاشتی. پس چگونه عذاب الهی را در برابر این کردار تحمل خواهی کرد؟ امام صادق (علیه‌السّلام) که این داستان را از زبان عمار می‌شنید فرمود: اگر عمار گناهانی به بزرگی زمین و به عظمت آسمان‌ها مرتکب شده بود، به سبب همین سخنانش و به خاطر همین بحثی که با این قاضی داشته است، همه‌اش آمرزیده می‌شد و به همان‌اندازه نزد پروردگارش بر حسنات و اعمال پسندیده‌اش افزون می‌گشت.
این داستان چنانکه ملاحظه می‌کنید، حکایت از آن می‌کند که عمار ایمانی محکم و اعتقادی ثابت و استوار داشته و در
تشیع و ولای اهل بیت چنان پایدار بوده که با توهین و تحقیر نابخردان،
ملال خاطر پیدا نمی‌کرده و متزلزل نمی‌شده است.
عمار کتابی هم داشته است که جمعی از ثقات از آن روایت کرده‌اند. نیز او کسی است که از محدثان اهل سنت حدیث روایت کرده است، همچنانکه آنان از او روایت نموده‌اند و با اینکه او را شیعه می‌دانستند، موثقش شناخته و حدیثش را می‌پذیرفتند.
ابن‌ندیم در «
فهرست»، نام او را آورده و از فقهای شیعه‌اش شمرده است و در کتاب «
قاموس» ذیل ماده «دهن» می‌نویسد: دهن –
بنی‌دهن به ضمه دال،
طایفه‌ای است که
معاویه بن عمار از ایشان است. و در «تاج» می‌نویسد: پدر عمار که ابومعاویه کنیه‌اش بود، از مجاهد، ابوالفضل و عده‌ای دیگر روایت کرده و شعبه و
سفیان ثوری و
سفیان بن عیینه (دو سفیان) هم از او روایت کرده‌اند و او شیعه موثقی بوده و به سال ۱۳۳ ق. وفات یافته است.
ابویقظان
عمار بن موسی ساباطی اهل
کوفه و ساکن
مدائن بوده و از امام ابی‌عبدالله و ابوالحسن (علیه‌السّلام) روایت کرده است. عمار به «
فطحیه» منسوب است، مع ذلک در
وثاقت او حرفی نیست بویژه آنکه امام ابوالحسن الکاظم (علیه‌السّلام) درباره او فرمود: من عمار را از خداوند خواستم و خداوند هم او را برای من داد.
کشی در رجال خود این مطلب را در سه مورد ذکر کرده است.عمار جزو فقهای سرشناسی است که در بیان حلال و حرام مرجع بوده‌اند و اصحاب ما
امامیه به احادیث او عمل نموده‌اند. او روایات فراوانی نقل کرده و هر کس کتب حدیثی را بررسی کند، به صحت و درستی این مطلب پی خواهد برد.
شیخ در «فهرست» می‌نویسد: عمار کتاب حدیثی بزرگ تالیف کرده و آن کتابی است خوب و مورد اعتماد. عمار دو برادر هم داشته است به نامهای قیس و صباح که هر دو افراد موثق و در ردیف راویان از امام صادق و امام کاظم (علیه‌السّلام) بوده‌اند.
عمرو بن ابی‌مقدام ثابت بن هرمز عجلی کوفی از راویان امامان
سجاد، باقر و صادق (علیه‌السّلام) و جزو
تابعین است و امام صادق (علیه‌السّلام) خطاب به وی که برای نخستین بار به حضور امام شرفیاب می‌شد، فرمود: تعلموا الصدق قبل الحدیث. پس از فراگیری حدیث، صدق و راستی یاد بگیرید!
از همین عمرو منقول است که می‌گفته: «هر گاه به سیمای نورانی جعفر بن محمد (علیه‌السّلام) نظر می‌افکندم، می‌دانستم که او از نسل پاک پیامبران است» و این جمله را دانشمندان شیعه و سنی هر دو از او روایت کرده‌اند. در واقع، عمرو نزد هر دو فریق دارای موقعیت بوده و از شخص امام ششم در شایستگی و بلندی شان و اعتبار او مطالب فراوان نقل شده، از جمله منقول است که: روزی امام صادق (علیه‌السّلام) در آستانه
کعبه نشسته بود. گفته شد که امسال حاجی فراوان است. امام فرمود: اتقاقاً حاجی چقدر کم است! در این هنگام عمرو بن ابی‌مقدام سر رسید امام فرمود: این از حاجیان است.
عمرو کتابی به عنوان مجموعه حدیثی داشته است که ثقات از آن کتاب روایت کرده‌اند و
نجاشی پس از تعریف و توصیف کتاب مزبور سلسله سند خود را به آن کتاب آورده است.
عمرو بن ابی‌نصر انماطی سکونی منسوب به شرعب و از اصحاب مورد وثوق امام صادق (علیه‌السّلام) بوده است و احدی درباره او انتقاد و ایرادی ندارد و کتابی هم داشته که جمعی از محدثان ثقات و
اصحاب اجماع از آن روایت کرده‌اند.
عمر بن اذینه از امام صادق (علیه‌السّلام) از طریق کتابت و از امام کاظم (علیه‌السّلام) از راه
سماع، حدیث روایت کرده است. او شیخ اصحاب بصری ما امامیه و از محترمین ایشان بوده، چنانکه نجاشی اظهار داشته است. عمر از چنگ
مهدی عباسی فرار کرد و در
یمن درگذشت و از این رو نتوانست روایت فراوانی از امام کاظم (علیه‌السّلام) بشنود.
کشی می‌نویسد: اسم او محمد و پدرش عمر بوده و به نام پدرش مشهور گشته است. کشی برخلاف نجاشی که او را بصری می‌شناسد، اهل کوفه‌اش می‌داند، مگر آنکه جمع میان دو نظر بشود، به این ترتیب که اصلاً اهل کوفه و ساکن
بصره بوده است. او کتابی به نام «فرائض» نوشته که جمعی از ثقات از آن روایت کرده‌اند.
ابوصخر عمر بن حنظله عجلی بکری کوفی از راویان امامین باقر و صادق (علیهما‌السّلام) است و اصولاً نزد اهل بیت منزلتی والا و رفیع داشته، زیرا در مرحله‌ای عالی از ایمان و وثاقت بوده است.
روزی
یزید بن خلیفه به امام صادق (علیه‌السّلام) عرض کرد که: عمر بن حنظله درباره وقت نماز ظهر حدیثی از شما برای ما روایت می‌کند. امام فرمود: «اذن لا یکذب علینا»
(او بر ما دروغ نمی‌بندد و مطلب نادرست از ما نقل نمی‌کند).
روزی خطاب به عمر بن حنظه فرمود: ای اباصخر! به خدا سوگند شما بر دین من و دین پدران من هستید و سه نوبت فرمود: – به خدا قسم در حق شما شفاعت خواهیم کرد، آنگاه که دشمن ما می‌گوید: «فما لنا من شافعین ولا صدیق حمیم».
پس چنانکه ملاحظه می‌کنید عمر بن حنظله نزد امام صادق (علیه‌السّلام) به راستی و درستی شناخته شده و او بر دین امام و دین پدران امام بوده و امام برای او و امثالش
شفاعت خواهد فرمود و چه مقامی از این بلندتر و ارجمندتر؟! به هر حال، عمر احادیث فراوانی از امام باقر و امام صادق (علیه‌السّلام) شنیده است که راویان موثق و سرشناس که از اصحاب اجماع نیز در میان آنان دیده می‌شوند، آن احادیث را از او روایت کرده‌اند.
او از فرزندان امام سجاد (علیه‌السّلام) بوده که در ۵۶ سالگی و به قولی در ۷۰ سالگی وفات یافته است.
شیخ مفید می‌نویسد:
عمر فاضل و جلیل القدر و متولی صدقات و موقوفات
رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) و نیز مردی پرهیزگار و با سخاوت بوده است.
امام باقر (علیه‌السّلام) درباره او فرمود: عمر دیده بینای من است که بدان وسیله می‌بینم. عمر نیای مادری
شریف مرتضی و
رضی (رحمةالله‌علیهما) بوده و سیدمرتضی در کتای «
شرح مسائل ناصریه» در ترجمه و شرح حال اجداد مادری‌اش می‌نویسد: عمر بن علی بن الحسین ملقب به اشرف از سادات بزرگوار و ارجمند و در دوران هر دو حکومت اموی و عباسی صاحب مقام و منزلت بوده است. عمر مردی دانا و عالم بوده و احادیثی هم از او روایت شده است.
فضیل بن یسار نهدی بصری از راویان امام باقر و
امام صادق (علیهما‌السّلام) بوده و به روزگار امام ششم درگذشته است. فضیل از جمله اصحاب اجماع امام پنجم بوده است.
امام صادق (علیه‌السّلام) وقتی نگاهش به او می‌افتاد، آیه «و بشّرالِمُخْبتین» را قرائت می‌کرد و می‌فرمود: فضیل از یاران پدر من بوده و من مردی را که یاران پدرش را دوست داشته باشد، دوست می‌دارم.
احادیث در بیان فضل و کمال فضیل فراوان است. حتی امام صادق (علیه‌السّلام) درباره او فرمود: خداوند فضیل را مورد مرحمت قرار دهد که او از ما خاندان است. و امام این سخن را هنگامی فرمود که به وی گفتند: به هنگام غسل دادن فضیل، دست او از روی عورتش کنار نمی‌رفت! و از برخی دیگر احادیث استفاده می‌شود که او رازدار اهل بیت بوده است. آیا کرامت و منزلتی از این برتر و بالاتر وجود دارد؟
ابوبصیر لیث بختری مرادی کوفی از راویان امام باقر و امام صادق (علیهما‌السّلام) بوده و مقام او شامخ‌تر از آن است که ما طی چند جمله بتوانیم حق او را ادا کنیم. ابوبصیر نزد هر دو امام مقرب و مقدّم بوده و از امام صادق (علیه‌السّلام) درباره او مطالبی نقل شده است که کشف از منزلت والای او می‌کند، منزلتی که جز تعداد اندکی از شاگردان امام به آن منزلت نرسیده‌اند.
در شرح حال
برید عجلی نقل کردیم که امام ششم فرمود که اوتاد روی زمین و سرشناسان دین چهار نفرند، و از آن جمله از لیث بختری نام برده. و نیز صادق آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: یاران پدرم از جمله لیث، زنده و مرده‌شان مایه آبرو و افتخار ما بوده و هستند.
در جای دیگر امام بزرگوار، ابوبصیر را از مصادیق آیه ۳۴
سوره حج برشمرد. ابوبصیر شاهد برخی کرامات از امام صادق (علیه‌السّلام) بوده است، از جمله اینکه امام دست بر دو چشم او کشید و او بینائی اولی را باز یافت، و نیز او را که به قصد امتحان در حال جنابت به حضور امام آمده بود از چنین عملی بازداشت.
چکیده سخن اینکه: ابوبصیر از محدثان بزرگ و از فقهای برجسته بوده و هر کس کتب حدیث را بررسی کند، خواهد دید که او چقدر حدیث روایت کرده است. او از
اصحاب اجماع امام باقر (علیه‌السّلام) نیز بوده است.
او محمد بن علی بن نعمان صیرفی کوفی ملقب به «احول» و معروف به «
مؤمن الطاق» است و چون در بحث و مناظره با دانشمندان عامه در موضوع
امامت سرآمد بوده و آنان را به ستوده می‌آورده است، به همین سبب و از روی بغض و کینه، او را «شیطان الطاق» لقب دادند؛ زیرا پذیرفتن حق برای آنها سخت و ناگوار بوده است.
مؤمن الطاق از جمله راویان امام باقر و امام صادق (علیهما‌السّلام) بوده و درباره او از استادش امام ششم سخنان تجلیل‌آمیز فراوان روایت شده است، از جمله فرمود:
زراره، محمد بن مسلم، برید و احول، زنده و مرده‌شان محبوبترین و دوست داشتنی‌ترین مردم نزد ما هستند.
ابوجعفر احوال از فقهای والا مقام و از متکلمین سرشناس امامیه و مردی باهوش، بیدار، حاضر جواب، دارای برخورد قاطع و حجت در بحث و مناظره بوده است و احادیث او در لابلای کتب پخش است و به یک کلام، مقام او والاتر از آن است که بتوان ضمن چند کلمه در معرفی شخصیت او از عهده برآمد.
محمد بن مسلم ثقفی کوفی ملقب به «قصیر» و از راویان امام باقر و امام صادق (علیهما‌السّلام) بوده و روزگار
امام کاظم (علیه‌السّلام) را نیز دیده است. محمد بن مسلم از آن یگانه انسان‌هائی بوده است که در این جهان خاکی کمتر بوجود می‌آیند.
او نمونه‌ای عالی در صلاح، شایستگی و پیروی از امامان و اطاعت از فرمان‌های ایشان بوده است و از نظر رفتار، دنباله‌روی رهبرانش و در میان مردم شناخته شده به امانت و درستی.
فضل و صلاح او مورد پذیرش مخالفان هم بوده است، جز اینکه آنان محمد را
رافضی می‌خوانده‌اند؛ همان عنوانی که او و همکیشانش آن را بهترین نام و عالی‌ترین افتخار برای خود می‌دانستند.
محمد بن مسلم فقیه عصر خویش شمرده شده است؛ عصری که از نظر رونق فقه و کثرت فقها بهترین اعصار بشمار می‌رود. حتی عبدالرحمان بن حجاج و
حماد بن عثمان که خود دارای منزلت والائی در فقاهت بوده‌اند، گفته‌اند که در میان شیعه، فقیه‌تر از محمد بن مسلم وجود ندارد؛ در حالیکه در میان فقهای عصر کسانی بوده‌اند که به گفته امام ششم نگهبانان شریعت محمدی بوده‌اند.
آری، محمد بن مسلم فقیهی یگانه بوده است و چرا نباشد؟ که او به تنهائی از امام باقر (علیه‌السّلام) سی هزار و از امام صادق (علیه‌السّلام) شانزده هزار حدیث شنیده است و یک نظر گذارا بر کتب حدیث، فراوانی احادیث او را اثبات می‌کند و به هر حال سخنان تعریف‌آمیز ائمه درباره او زیاد است و هم او از اصحاب ششگانه امام باقر (علیه‌السّلام) بوده که به اصحاب اجماع معروفند. محمد به سال ۱۵۰ ق. به سن هفتاد سالگی درگذشته و دو سال از عصر امام ابوالحسن الکاظم (علیه‌السّلام) را درک کرده است.
مرازم بن حکیم ازدی مدائنی از امام صادق و امام کاظم (علیهما‌السّلام) روایت کرده و در زمان حیات
امام رضا (علیه‌السّلام) کشته شده است. مرازم همان کسی است که وقتی
منصور، امام ششم را به حیره احضار کرد، به اتفاق خدمتکار امام، همراه آن بزرگوار بود و پس از آنکه خلیفه: امام را مرخص کرد و او شبانه از حیره باز می‌گشت، عاشر از کارگزاران خلیفه جلوی امام را گرفت و از حرکت حضرتش ممانعت کرد.
مرازم از امام اجازه خواست که به کمک مصادف، عاشر را بکشد و شر او را کم کند؛ لکین امام اجازه نداد و آنقدر با عاشر کلنجار رفت تا پاسی از شب گذشت و سرانجام او را راضی کرد. آنگاه امام فرمود: این بهتر شد یا آنچه شما می‌خواستید انجام دهید؟! این داستان و امثال آن دلیل بر شدت علاقه و میزان محبت مرازم نسبت به مقام امام خویش است و راستی او در هر حال مطیع امام زمان خویش بوده است.
نجاشی می‌نویسد: مرازم و بردارش
بارها گرفتار مزاحمت‌های
هارون عباسی می‌شدند. یکبار خلیفه این دو برادر را همراه
عبدالحمید غواص که او نیز از اصحاب و یاران صادقین (علیهما‌السّلام) بوده دستگیر کرد. از قضا عبدالحمید به دست هارون کشته شد، ولی آن دو برادر جان سالم به در بردند.
مسمع کردین ابوسیار بن عبدالملک عرب اصیل و از
قبیله بکر بن وائل بوده است. نجاشی می‌نویسد: مسمع بزرگ قبیله بکر بن وائل در
بصره بود و از امام ابوجعفر (علیه‌السّلام) کمتر، لیکن از ابی‌عبدالله (علیه‌السّلام) فراوان حدیث کرده و از اصحاب خاص آن امام بزرگوار بوده است.
روزی امام صادق (علیه‌السّلام) خطاب به وی فرمود: ای اباسیار! من ترا برای امری عظیم آماده می‌کنم. او را احادیثی است مشعر بر اینکه ارتباط زیاد و محکمی با اهل بیت داشته و از امام عصر خویش کاملاً پیروی می‌کرده و وجوه شرعی و حقوق واجبه را هر چند که زیاد می‌شد کنار گذاشته و به امام تقدیم می‌داشته است و حتی یکبار خواست همه دارائی‌اش را با امام تقدیم بدارد که اما نپذیرفت و او را از این کار منع کرد و فقط حقوق شرعی را برداشت.
معاویة بن عمار، پسر عمار بن خباب بجلی دهنی کوفی است، که بیان حالش گذشت. معاویه از موجهین اصحاب امامیه و مردی بسیار جلیل القدر و فوق وثاقت بوده است. در «
وسائل الشیعه» کتاب «النکاح» در حدیثی، امام صادق (علیه‌السّلام) به او «فرزندم» خطاب می‌کند و این دلیل آن است که امام، معاویه را بسیار دوست می‌داشته و به وی علاقمند بوده است، و چه مقامی از این بزرگتر و ارجمندتر؟ از مطالب منقول از «قاموس» و «تاج» درباره پدر او، چنین معلوم می‌شود که پدر و پسر هر دو معروف به تشیع و ولای اهل بیت بوده‌اند.
معروف بن خربوذ مکی او از راویان و شاگردان امامان سجاد، باقر و صادق (علیهم‌السّلام) بوده و جزو شش نفر از اصحاب اجماع امام پنجم می‌باشد. احادیثی در بیان جلالت شأن او وارد شده است، بلکه او از رازداران اهل بیت و از مردان عبادت‌پیشه بوده که آثار سجده‌های طولانی در جبین او هویدا بوده است.
معلی بن خنیس پیشکار حضرت ابی‌عبدالله (علیه‌السّلام) و مردی فقیه و آشنا به مقام امامت و از سرشناسان اصحابه امامیه بوده است. و در جلالت شأن و ارجمندی مقام او همین بس که امام از شنیدن خبر قتل او سخت محزون و متاثر گردید و با حالت خشم از خانه بیرون آمد و در حالیکه از شدت ناراحتی دامن قبایش بر روی زمین کشیده می‌شد و
اسماعیل فرزند بزرگترش به دنبال او حرکت می‌کرد، نزد
داود بن علی عباسی قاتل معلی و والی
مدینه از سوی منصور آمد و بر وی نهیب زد و فرمود: ای داود! پیشکار و خدمتکار ما را می‌کشی و دارائی مرا می‌گیری؟! و خشم امام فرو ننشست مگر زمانی که کشنده معلی را که سیرافی پلیس داود بود، گرفت و او را به قصاص معلی کشت.
از مطالب خواندنی تاریخ آن است که وقتی سیرافی را کشان کشان برای قصاص می‌بردند، فریاد می‌کشیده و می‌گفته است: ای مردم! اینان (عباسیان) به ما دستور می‌دهند مردم را بکشیم و آنگاه خود، ما را به قربانگاه می‌فرستند. هنگامی که معلی به دست جلاد عباسیان به قتل رسید، امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: به خدا سوگند او داخل بهشت شد. و فرمود: وای بر این دنیای پست که
خداوند در آن دشمن خود را بر دوستانش مسلط ساخته است.
در سبب قتل معلی به دست والی مدینه آمده است که او از کارگزاران و اصحاب سرّ حضرت امام صادق (علیه‌السّلام) بوده و داود او را دستگیر می‌کند تا اسرار شیعیان و امام را فاش سازد؛ لیکن معلی خودداری می‌کند و لب نمی‌گشاید. داود او را تهدید به قتل نموده و می‌گوید در صورتی رازداری او را خواهد کشت؛ اما معلی همچنان در رازداری پایدار می‌ماند و بالاخره به شهادت می‌رسد. این صلابت و استواری معلی دلیل آن است که او درباره دین، سخت کوش و در راه خدمت به پیشوایان برگزیده خدا جان بر کف بوده است.
مفضل بن عمر جعفی کوفی از راویان و شاگردان مبرز امام صادق و امام کاظم (علیهما‌السّلام) بوده و کمال و فضیلت فراوان داشته است که کمتر کسی از فقها و راویان و اعیان شیعه به پایه او می‌رسیده‌اند.
مفضل علاوه بر دانش و علم فراوان و فضل بیکران و
تقوا و صلاحیت، از سوی هر دو امام، وکیل و نماینده هم بوده است. او کسی بوده که وجوه شرعی و حقوق واجب مالی را به حساب امام و به وکالت از طرف او از مردم دریافت می‌کرده و با آن پول‌ها میان شیعه اصلاح و رفع اختلاف می‌نموده و مطابق دستور امام، با ضعیفان و محرومان مدارا می‌کرده است.
چه فضیلتی از این مهمتر و ارزنده‌تر که انسان، وکیل و نماینده
امام معصوم، و در امور مالی و اصلاح میان مردم که نیازمند داشتن امانت، حوصله،
سعه صدر و بسیاری از کمالات دیگر است، مورد اعتماد او باشد؟ عملکرد مفضل دلیل آن است که او برای همه این مسؤولیت‌ها، صلاحیت و شایستگی کافی داشته و برای انجام امور مرجوعه ازسوی امام، فردی لایق و صالح بوده است.
امام پس از درگذشت
عبدالله بن ابی‌یعفور، مفضل را وکیل و نماینده خود قرار داد و همین که او جانشین ابن‌ابی‌یعفور شده، خود دلیل مقام ارجمند اوست. مفضل با وجود بسیاری از رجال شیعه و اصحاب امام صادق و امام کاظم (علیهما‌السّلام) در کوفه، همچنان نمایندگی آن بزرگواران را به عهده داشته است، تا اینکه اجل او فرا رسیده و با نفسی پاک و روشی پسندیده به لقاء الله پیوسته است.
در منزلت او نزد امام همین بس که امام پس از دریافت خبر وفات او بیش از سی بار و به طور مکرر فرمود: چه بنده خوبی بود مفضل! و امام کاظم (علیه‌السّلام) می‌فرمود: مفضل مردی بود که من با او انس داشتم و از مصاحبتش احساس راحتی و آرامش می‌کردم. و باز فرمود: خداوند او را رحمت کند، که راحت شد.
خلاصه اینکه مفضل مردی بوده است که پر فضیلت و نزد اهل بیت با منزلت، که با چند جمله نمی‌توان از او تجلیل کرد و یا مراتب شخصیتش را برشمرد. او رساله‌هائی نیز تالیف کرده است که جمعی از محدثان موثق، احادیث آنها را از وی روایت کرده‌اند که از آن جمله دو رساله «توحید» و «هلیله» را می‌توان نام برد.
میسر بن عبدالعزیز نخعی کوفی مدائنی از راویان امام باقر و امام صادق (علیه‌السّلام) است و جمعی از شخصیت‌های موثق، از او حدیث روایت کرده‌اند که بسیارشان از اصحاب اجماعند.
ابن‌شهر آشوب او را از خواص اصحاب امام ششم شمرده و گویند در زمان همین امام به سال ۱۳۶ ق. درگذشته است. سخنانی در تجلیل و تمجید او، از ائمه به دست ما رسیده است، از جمله امام باقر (علیه‌السّلام) به وی فرمود: ای میسر! بیش از یک بار و دو بار اجل تو فرا رسیده بود و در همه اینها خداوند مرگ تو را به تاخیر انداخت؛ زیرا تو به خویشاوندان نزدیک خود صله و احسان می‌کنی – این حدیث بطور مکرر آمده است – و در جای دیگر فرمود: من بوی عطر شما و جانهای شما را دوست می‌دارم و شما بر دین خدا و دین فرشتگان خداوند هستید…
مولای
قبیله کنده و کنیه‌اش ابومحمد یا ابوالحکم و از راویان
امام صادق و
امام کاظم (علیهما‌السّلام) بوده و چندین کتاب تالیف کرده است که تراجم‌نگاران و دانشمندان رجالی به آنها اشاره نموده‌اند.
هشام در دانش کلام بسیار پیشرو بوده بطوریکه احدی را یارای برابری با او نبوده و در بحث‌ها و صحبت‌هایش بسیار روشنگر بوده، که هرگز دچار لغزش نمی‌شده است. بحثهای او در فنون کلامی و مباحث ایدئولوژیکی شما را به نیرومندی او در احتجاج و استدلال و قدرتش در سرکوبی مخالفان‌هادی و راهنماست.
امام صادق (علیه‌السّلام) بسیاری از اصحاب و شاگردانش را از بحث و مناظره با مخالفان منع می‌فرمود و جز به تعداد کمی از ایشان اجازه بحث نمی‌داد و
هشام در راس کسانی بود که امام به آنان اجازه بحث و گفتگو علمی می‌داد.
امام (علیه‌السّلام) هشام را در عین حالیکه بسیار جوان و کم سن و سال بود بر بسیاری از اصحاب و یاران کهنسال و پیش کسوت خویش مقدم می‌داشت و درباره‌اش می‌فرمود: هشام با دل، زبان و دستش ما را نصرت و یاری می‌کند. و باز فرمود: هشام خواهان و جوینده حق ما، پیش برنده حرف ما و تایید و تصدیق کننده ما و به خاک مالنده دماغ دشمن ماست؛ هر کس از او پیروی کند و پا جای پای او گذارد، از ما اطاعت و پیروی کرده و هر کس منکر او شود و با وی مخالفت ورزد، البته با ما دشمنی کرده و منکر ما شده است…
دیگر امامان اهل بیت نیز همانند حضرت صادق (علیه‌السّلام) از هشام تجلیل کرده‌اند
امام رضا (علیه‌السّلام) فرموده است: او بنده‌ای صالح بود.
امام جواد (علیه‌السّلام) فرموده است: خداوند هشام را رحمت کند؛ او چقدر از ما دفاع می‌کرد… امثال این کلمات از ائمه اهل بیت (علیهم‌السّلام) در شأن هشام، هر انسان هوشیار و بیداری را از دیگر تعریف‌ها و تمجیدها بی‌نیاز می‌سازد و این بیاناتِ سطح بالا از
معصومین (علیهم‌السّلام) موقعیت هشام را در دفاع از حق و جنگ با باطل بروشنی نشان می‌دهد و بدون شک شمشیر کلام او در دفاع از امامت مؤثرتر از صد هزار شمشیر تیز بوده، آنگونه که هارون می‌گفته است: آری، هشام آن یگانه دانشمندی بود که مسائل مختلف را در موضوع امامت می‌شکافت و با فکر و نظر صائب مذاهب را بررسی می‌نمود و همین مکانت علمی او و قدرتش در بحث و مناظره سبب مرگ زودرسش شد.
به همین لحاظ هارون هشام را تحت تعقیب قرار داد و قصد جان او کرد. هشام دچار وحشت شد و به
کوفه گریخت و در اثر همین رعب و وحشت که باعث پاره شدن رگ قلبش شد، در گذشت. برخی گویند او به سال ۱۷۹ ق. وفات یافته است.
در عین حالیکه هشام در دفاع از حق امامان معصوم و حمایت از حریم عقیدتی تشیع، آنچنان سخت کوش و فداکار بود، مع ذلک سخنان طعن‌آمیز هم راجع به او نقل شده و این یک امر طبیعی است که حسودان پر کینه برای شکستن شخصیت او و ویران کردن بناهای اعتقادی‌اش بکوشند و درباره‌ش حرف‌های طعن‌آمیز بزنند؛ وانگهی خود امام نیز گاهی درباره او بد می‌گفت تا بدین وسیله دشمنان و مخالفان را منحرف کند و نقشه‌های کید و آسیب را که برای هشام می‌کشیدند، نقش برآب سازد.
او از راویان ابوعبدالله و ابوالحسن (علیه‌السّلام) و از جمله شاگردان روشنگر در علم کلام و مباحث عقیدتی بوده است که حتی دشمنان اهل بیت را نیز با منطق صاف و زلال خویش هدایت و حجت را برایشان تمام می‌کرد و راه را بر آنان آشکار می‌ساخت.
هشام بن سالم از جمله کسانی بود که امامان معصوم به آنها اجازه بحث و مناظره با مخالفان را می‌دادند و اگر به او اعتماد نمی‌داشتند و از
انحراف و لغزشش بیمناک می‌بودند، هرگز به وی اجازه بحث و درگیری علمی نمی‌دادند، آن هم در عصر و روزگاری که بویژه علوم و دانش‌های عقیدتی در اوج خود بوده است و حکومت‌های وقت نیز بر ضد اهل بیت از دشمنان آنان در بحث
امامت و بلکه تمام علوم و فنون جانبداری می‌کرده‌اند.
هشام تنها در
علم کلام سرآمد نبوده بلکه از اجلای فقهای بزرگوار نیز بوده است و سخنان ستایش‌آمیز در حق او بسیار گفته شده که همگی مشعر بر بلندی مقام و والائی شخصیت اوست.
چگونه ممکن است ائمه بجدّ پیرامون این شخصیت‌های عالی مقام و این مدافعان سرسخت ولایت کبرای خود، سخنان قدح و طعن‌آمیز بگویند؟ مگر نه این است که این حق و حقانیت اهل بیت فقط با شمشیر بیان و با حجت برنده آنان قوام پیدا کرده است؟ بدن شک همگی آنان، مجاهدان در راه خدا بوده‌اند که سپاهیان جرار حکومت‌های وقت و سلطه و وحشت پادشاهان و حاکمان جور را در برابر زبان شمشیر‌آسا و دلایل قاطع و برنده ایشان یاری مقاومت نبوده است.
یونس بن یعقوب بجلی دهنی کوفی از امام صادق و امام کاظم (علیه‌السّلام) روایت کرده و به روزگار امام رضا (علیه‌السّلام) در مدینه وفات یافته و امام کفن و حنوط و تمام مایحتاج دفن او را فرستاده و به موالی و یاران خود و جدش فرموده است که بر جنازه او حاضر شوند و در
بقیع به خاکش بسپارند و چه تکریم و احترامی ازاین والاتر؟
یونس از فقهای سرشناس و از دانشمندانی بشمار می‌رود که در بیان حلال و حرام مرجع بوده‌اند او وکیل و نماینده امام کاظم (علیه‌السّلام) نیز بوده و بطور کلی نزد ائمه موقعیتی بس ارجمند داشته است؛ چرا که از سوی ایشان احادیث و روایاتی وارد شده است که همگی نشانگر منزلت عظیم او نزد امامان و توجه ایشان به او می‌باشد
از جمله، سخن امام کاظم (علیه‌السلام) است که فرمود: ما محافظ و نگهبان تو هستیم. و در سخنی دیگر امام صادق یا امام کاظم (علیهما‌السّلام) فرمود: تو از ما اهل بیت هستی. خداوند تو را با رسول الله و اهل بیتش محشور بفرماید که ان شاء الله چنین خواهد کرد.
جز این، احادیث دیگری نیز درباره او وارد شده که نشان دهنده عظمت مقام و فضل و وثاقت اوست.
سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی، برگرفته از مقاله «راویان امام صادق(علیه السلام) ۱»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۱/۲۸. سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی، برگرفته از مقاله «راویان امام صادق(علیه السلام) ۲»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۱/۲۸.
