خطاطان مصاحف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
به خطاطان مشهور
قرآن کریم خطاطان مصاحف گفته می شود.
قرآن کریم چه در بیان مفاهیم بلند آسمانی و فوق بشری و چه در به کارگیری
قالب‌های هنری و ظرافت‌های ادبی برجستگی ویژه‌ای دارد و نخبگان اعم از حکیمان، فیلسوفان، عرفا، هنرمندان، شاعران و خطاطان را با دیگر تشنگان حقیقت و معنویت، شیفته خود ساخته است.
به ذکر مختصری از زندگانی برخی از کسانی که با
قلم سحرآمیزشان کلمات نورانی قرآن را با آب
زر بر
کاغذ نوشتند بسنده می‌کنیم:
۱.
ابن مقله محمد وزیر،
ابوعلی محمد بن علی بن حسین (حسن)
بن عبدالله شیرازی (۲۷۲-۳۲۸ ق): وی ادیب، دانشور، خوشنویس، مبتکر و مبدع خطوط مختلف از جمله
خط ثلث و
خط نسخ است. او وزیر
عباسیان بود که در
بغداد دیده به جهان گشود و همان جا دیده از دنیا فروبست؛ در حالی که دست راست و زبانش به دستور
خلیفه قطع شده بود.
ابن مقله دوازده
قاعده برای زیبایی
خط ابداع کرد. همچنین خط نسخ را در سال ۳۱۰ق در زمان
مقتدر عباسی و وزارت
ابن فرات اختراع کرد که به مناسبت سهولت در
تحریر ، ناسخ خطوط دیگر شد؛ از این رو «نسخ» نام گرفت.
۲.
ابن بواب ، علاء الدین
علی بن هلال (م ۴۲۳ق): وی ادیب، حافظ، دانشور و خوشنویس معروف دوره
آل بویه بود که در
تذهیب نیز دست داشت. معروف است که وی ۶۴ نسخه از
قرآن را به خط خود نوشت. شهرت عمده او - به گفته نویسندگان متقدم
عرب - به علت تکمیل شیوه‌ای از خطاطی است که یک قرن پیش از او توسط سلف مشهورش
ابن مقله وزیر ابداع شده بود. وی این شیوه را به حدی از زیبایی و تناسب رساند که بعدها تنها کوشش‌های
یاقوت مستعصمی خطاط نامدار، سرآمد آن شد.
قرآنی با خط و تذهیب
عالی به امضای او و به تاریخ سال ۳۹۱ق متعلق به کتابخانه چستربیتی انگلستان، و نسخه‌ای دیگر به خط وی (ظاهرا ناتمام) متعلق به
کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی است.
۳.
یاقوت مستعصمی ، جمال الدین ابو الدر (م ۶۹۸ ق): وی ادیب، شاعر، خوشنویس، غلام مستعصم خلیفه عباسی و کاتب مخصوص وی و نخستین کسی است که خط ثلث و نسخ را به درجه کمال رساند. وی را به
تندنویسی نیز ستوده‌اند؛ چنان که می‌گویند در هر دو ماه یک
مصحف می‌نوشت و سیصد و شصت و چهارمین قرآن را به خط وی دیده‌اند. با ظهور وی، خطوط متنوع اسلامی ثبات یافت و انواع قلم‌ها در زمان او به شش گونه «ثلث، نسخ، ریحان، محقق، توقیع و رقاع» رسید که به «
خطوط اصول » معروفند. از آثار و دست نوشته‌های یاقوت مستعصمی تعداد بسیاری مصحف و غیرمصحف است که در کتابخانه‌ها و
موزه‌های جهان از جمله در
ایران و
استانبول نگهداری می‌شوند.
۴. بایسنقر مشهور به
بایسنقر میرزا و سلطان بایسنقر بهادر (۸۰۲-۸۳۷ ق): وی پسر شاهرخ نوه
تیمور از خوشنویسان و استادان برجسته
خط ثلث و
خط محقق نزدیکترین خط به
کوفی ساده که در آن، اشکال حروف یکدست، یکنواخت و درشت اندام است و با فواصل منظم و بدون تداخل حروف می‌باشد.
و از هنرمندانی بود که به
فارسی و ترکی
شعر می‌سرود. وی مؤسس و بانی زیباترین کتاب نویسی در ایران است که با پرداخت دست مزدهای گزاف و اعطای انعام‌های شاهانه هنرمندترین استادان خط و
تهذیب را نزد خود نگه می‌داشت. کتیبه پیش طاق
مسجد گوهرشاد مشهد به خط ثلث او است که در بیست سالگی نوشته و از قوت قلم،
سحر و معجزه‌ای به یادگار گذاشته است.
نگارش بزرگ‌ترین قرآن موجود به
خط محقق ، اثر ارزنده او است که هم اکنون برخی صفحات آن در
موزه آستان قدس رضوی ، کتابخانه ملی، موزه ایران و… نگهداری می‌شود.
در
لغتنامه دهخدا در شرح واژه بایسنقر چنین آمده:
در متون تاریخی و ادبی واژه بایسنقر به دو گونه بایسنقر و بایسنغر آمده است. بایسنقر کلمه‌ای ترکی (مرکب از بای سنقر) و سنقور، مرغی شکاری است از جنس چراغ که شنقار نیز گویند. بایسنقر به طور عام، نام عده‌ای از شاهزادگان تیموری و غیر تیموری بوده و ظاهرا صحیح آن «بای سنقور» است که «بایسنقر» نوشته می‌شود.
۵.
میرزا احمد نیریزی (قرن دوازدهم): وی خوشنویس و از بزرگ‌ترین نسخ نویسان روزگار است که در سده دوازدهم در دوران
سلطان حسین صفوی در
اصفهان می‌زیست. او مردی پارسا با خصال و اخلاقی پسندیده بود. هرچه از مبالغ خطیر
حق الکتابه به دست می‌آورد، به اندکی قناعت می‌کرد و بقیه را به نیازمندان
انفاق می‌کرد.
نگارش بسیاری از قرآن‌ها و
دعاها به وی منسوب است؛ از جمله: ۹۹ جلد قرآن و ۷۷
صحیفه و بسیاری از دعاها و
مرقعات دیگر. توضیح درباره پاره‌ای از مصاحف به قلم او، در کتاب قرآن نویسان آمده است.
۶.
طاهر خوشنویس (۱۲۶۸-۱۳۵۴ش): وی در روستای
قرچه داغ به دنیا آمد و تحصیلات ادبی و مقدماتی را در مکتب شروع کرد، و
صرف و نحو و
فقه آموخت. چون استعداد وافری در زمینه
خوشنویسی داشت با عشقی مفرط و بدون آموزش استاد به این فن روی آورد و در خوشنویسی به درجه‌ای رسید که خطاطان و خوشنویسان به مهارت او در نوشتن
خط نسخ اعتراف می‌کنند. او نخستین نوشته خود را در نه سالگی چاپ کرد و پنجاه سال در مدارس،
هنر خوشنویسی را آموزش داد و آثار فراوانی به خطوط نسخ،
نستعلیق و
شکسته نستعلیق نگاشت؛ از جمله: کتابت قرآن کریم،
نهج البلاغه ،
صحیفه سجادیه ،
مفاتیح الجنان ،
معالم الاصول ،
کفایة الاصول ،
ذخیرة المعاد ،
جامع المقدمات ،
کتاب المکاسب ،
الفیه ،
منتهی الامال ،
تبصرة المتعلمین ،
تهذیب المنطق و….
ایشان در پایان یکی از نوشته‌ها به خط خویش چنین نگاشته است: «با تایید حضرت ذوالجلال… به خط این بنده عاصی پر از تقصیر و خطا، اقل الحاج طاهر خوشنویس در دوازدهم شهر
رجب ۱۳۹۳ ق… بیست و سومین نسخه
قرآن را در سن ۸۳ سالگی نوشته…».
۷.
حامد العامدی (۱۳۱۲-۱۴۰۳ق): وی خوشنویس برجسته جهان
اسلام بود که دست نوشته‌های فراوانی از او در جهان اسلام و عرب منتشر شده است.
وی در «
دیار بکر » ترکیه دیده به جهان گشود و خوشنویسی را از استادانی چون
محمد نظیف ،
حاج احمد کامل افندی و
خلوصی افندی فراگرفت و شاگردان فراوانی نیز از محضر او بهره بردند برجسته‌ترین اثر وی، قرآنی است که به
خط نسخ و به شکل بسیار زیبایی تحریر و نسخه‌های بسیاری از آن چاپ شده و در دسترس دوستداران قرآن کریم در سراسر جهان قرار گرفته است.
۸.
عثمان طه ، ابومروان عثمان
بن عبده
بن حسین
بن طه (متولد ۱۳۵۵ق): خطاط مشهور و معاصر سوری که قرآن مکتوب به خط معجزه آسای او که به شیوه نسخ بسیار دیدنی و آمیخته به ثلث نگارش یافته، به تصدیق خبرگان فن، از نظر خوشنویسی، استحکام دست و
قلم و چشم نوازی و یکدستی، میان قرآنهای خوش نوشته قدیم و جدید نظیر ندارد و چنان که انتظار می‌رفت، به محض انتشار، با استقبال گسترده‌ای در جهان اسلام رو به رو شد و به انواع اندازه‌ها، شکل‌ها و قطع‌ها تجدید چاپ شد.
کتابت این قرآن بسیار سنجیده و برنامه ریزی شده است؛ هر صفحه آن پانزده
سطر دارد، اول هر صفحه آغاز یک آیه، و آخر هر صفحه با یک
آیه پاپان پذیرفته و هر
جزء از قرآن در بیست صفحه نگارش یافته است.
از دیگر ویژگی‌های این قرآن، به کارگیری شش رنگ مختلف در نگارش کلمات است؛ برای اشاره به مواضع
مد لازم و میزان آن، مواضع
غنه و حروفی که تلفظ نمی‌شوند؛
برای مثال، همه
همزه‌های وصل ، «ال»
حروف شمسی و حروفی که نوشته می‌شوند و خوانده نمی‌شوند یا در حرف بعدی
ادغام می‌شوند، با رنگ خاکستری نوشته شده است. در جدول کوچکی پایین هر صفحه منظور از کاربرد رنگ‌های مختلف توضیح داده شده است.
در حسن انتخاب و روش دانی و کاردانی خطاط این
مصحف همین بس که متن مصحف مصر را مبنای کتابت خود قرار داده که دقت و احتیاط علمی ویژه‌ای صرف اصلاح و آماده سازی آن شده است. همچنین هیئت
عالی رتبه‌ای مرکب از پنج نفر از قرآن شناسان
شام در این کار و نظارت بر کتابت با وی هم کاری داشته و اجازه سازمان‌های دینی - فرهنگی
سوریه ،
مصر ،
عربستان سعودی ،
اردن و
جمهوری اسلامی ایران را به ترتیب و با ذکر شماره اجازه نامه درج کرده‌اند.
چند سال پس از انتشار قرآن به قلم
عثمان طه به دلیل ظرافت خط، چاپ نفیس و صحت متن، نظر قرآن شناسان عربستان را جلب کرد و پس از آن که
فهد در سال ۱۴۰۳ق در صدد چاپ قرآن صحیح برآمد، صاحب نظران همین مصحف را به او پیشنهاد کرده، نام آن را «
مصحف المدینة النبویة » گذاشتند و گروهی با شرکت
قاریان ، مقریان، قرآن شناسان و قرآن پژوهان برای مقابله و مراجعه مجدد تشکیل دادند. تفاوت
مصحف مدینه و مصحف اصلی کتابت عثمان طه فقط در ۳-۴ مورد جزئی از علامات ضبط و
وقف است.
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «خطاطان مصاحف».
