خانه در فلسطین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سکونت در مناطق مختلف
فلسطین از دوره پارینه سنگی گسترش یافته است. خانه‌های این دوره گاه مدور یا بیضی کوچک و سنگی است که در بحیره در شمال فلسطین نمونه‌های آن کشف شده است. از عصر نوسنگی در اریحا آثار سکونت دائم به دست آمده است. خانه‌های این منطقه دایره‌شکل و آجرساز و دارای
گنبد است. دیوارهای بنابه طرف داخل متمایل شده و کف اتاق‌ها از گل (خشت) است.
در عصر
مس و
سنگ خانه‌های فلسطین از سنگ و خشت بوده است. این نوع ساختار در اوایل عصر مفرغ نیز ادامه داشته، اما در ادامه همین عصر خانه‌ها بیضی یا شبه‌بیضی، یک اتاقه و در مواردی نادر دو اتاقه است و برای پوشش کف اتاق از
خاک یا قطعات چوبی متراکم استفاده و فضای باز جلوی خانه سنگ فرش شده است.
آشپزخانه و انبار به فضای سنگ فرش جلوی
خانه منضم شده و سقف نیز از تیرهای چوبی تشکیل شده است. گاهی دیوارها دو لایه ساخته شده که در این صورت در فاصله دیوارها سنگ قرار گرفته است. در عصر
آهن خانه‌ها دو اتاقه ساخته شده‌اند و مصالح اصلی آن سنگ و آجر است. فضای جلوی خانه در این دوره اهمیت یافت و عنصری اساسی در ساخت خانه‌ها محسوب شد. همچنین از ستون‌های سنگی برای نگهداری سقف استفاده شد و دیوارهای دوگانه داخلی و خارجی در بعضی مناطق، مانند تل بیت مِرسیم، اَسدود، تل‌الفُول، عَراد، تل‌القِدَح و تل قَصیل، معمول گردید.
اگرچه مطالعات و حفاریهای زیادی در
فلسطین برای معرفی و بررسی و خانه‌سازی دوران اسلامی صورت نگرفته، اما در توصیف‌ها و تک نگاشته‌های جهانگردان، به ویژه از
قرن یازدهم و بعد از آن، خانه‌های این دوره فلسطین به روستایی و شهری تقسیم شده‌اند. خانه‌های روستایی که شاخص‌ترین گونه خانه فلسطین است. با دیوار گلی به دور یک حیاط مرکزی شکل می‌گرفت. در
زمستانها مردم و
احشام آن‌ها در یک سرپناه زندگی می‌کردند. خانه شامل یک اتاق مستطیل چند منظوره بود که همه فعالیت‌های خانوار در آن انجام می‌شد و فضای آن به دو محدوده موازی تقسیم می‌گردید: فضای پایین‌تر (غل‌البیت) که نزدیک ورودی بود و فضای مرتفع‌تر (مَصَطبه) که محل خواب و زندگی بود. در اتاق مرکزی با
طاق سازی فضای زیرین، انبار و گاه آغل ایجاد می‌شد. در همین محدوده
آسیاب و
تنور خانگی نیز قرار داشت. در گذشته در اکثر خانه‌های روستایی فلسطین تنور جزء جدانشدنی بود که طابون نامیده می‌شد و جنس آن از گل بود. بیشتر خانه‌های روستایی آسیاب داشتند.
پوشش سقف به دو صورت تیرپوش به همراه طاقهای کناری، یا کاملا
طاق پوش اجرا می‌گردید. در مصطبه گاه نیمکتی برای نشستن و
استراحت می‌ساختند.
در بعضی خانه‌ها، مصطبه‌ای خارجی جلوی خانه، یا در حیاط (حَوْش) یا برای نشستن در فضای باز ساخته می‌شد. مصطبه، فضایی سنگی بالاتر از حیاط و کوتاه و ساده، در خانه‌های مجلل‌تر شبیه به ایوان بود و با یک طارَمی محصور و با شاخه‌های
درخت انگور یا
چادر پوشیده می‌شد. ویژگی کلی مصطبه‌های خارجی و داخلی، ایجاد فضایی مشخص برای نشستن با ارتفاع دلخواه بود. گودی محدود کنار دَر محل کفش کن بود، دیوان فضایی مجزا و بالاتر از کف خانه بود که از زیر آن نیز استفاده می‌کردند.
خانه‌های روستایی فلسطین غالباً به صورت گروهی و مرتبط با یکدیگر بوده است. اگر تعداد اعضای خانواده زیاد می‌شد، تک فضا با ساخت یا تقسیم‌بندی فضاهایی در گوشه‌های فضای اصلی یا در اطراف مرکزی به صورتی توسعه می‌یافت که تمام درها به این حیاط باز شود. با این سامانه، خانه توسعه می‌یافت و شبیه دژی کوچک بود که
پدر و فرزندانش در کنار هم
زندگی می‌کردند. در صورت ارتقای سطح اقتصادی
خانواده، فضا به دو اتاق برای زندگی و
مهمان تقسیم می‌گردید. توسعه خانه علاوه بر افزایش اعضا، دلایل کارکردی مانند ساخت انبار، آشپزخانه و اصطبل نیز داشت. خانه‌های روستایی تک‌فضایی در کرانه غربی فلسطین دیده می‌شود.
عناصر خانه‌های تک‌فضایی روستایی در
فلسطین به‌طور مشترک شامل سکوهای مرتفع برای
خواب، سکوی مرتفع و ایوان تشک‌پوش، انبار محصول، طارَمی جداکننده، انبار زیر دو سکو و طاقچه‌های حامل کوزه‌های دانه و
آب بوده است. سکوهای مذکور علاوه بر جدا سازی فضای زیست اعضای خانواده و احشام، رطوبت را از فضای خواب دور می‌کرد و همچنین مبیّن مهمان نوازی و تشریفات بود که در
معماری اسلامی در حمام‌ها، کاروان سراها و بازارهای
استانبول،
بیت المقدس،
تونس و
قاهره مشاهده می‌شود. آلاچیق (خُص) نیز نوعی خانه روستایی است که به صورت دایره و گنبدی در وسط
باغ یا زمین‌های کشاورزی از شاخه
درخت و نی و
گیاه حَلْفاء ساخته می‌شد. معمولا دیواری ساخته شده از برگ‌های درخت و شاخه این آلاچیق‌ها را از هم جدا می‌کرد. بالای آلاچیق‌ها را نیز با گل و نی می‌پوشاندند.
در خانه‌های شهری
دوره اسلامی، ورودیِ بنا گاه فضایی کم ارتفاع به نام عَتَبه است که نقش ارتباطی دارد. در کنار ورودی، سکو یا سکوهایی مفروش با موزاییک یا مرمر تعبیه می‌شد. در
دوره عثمانی در فلسطین و
سوریه خور و خواب و ملاقات و
نماز گزاردن در این فضا انجام می‌گرفته است. گاه در عتبه فواره‌هایی تعبیه می‌شد. عتبه گاه چهارگوشی نزدیک در، یا سطحی وسیع مانند اتاق یا فضایی به اندازه دو نفر است. در خانه‌های چند طبقه بزرگ‌تر عتبه در مرکز بنا به صورت سکو ایجاد می‌شود. در این خانه‌ها سکوی عریض مسقف به نام صفّه، ایوان‌ها و اتاق وجود دارد.
در خانه‌های شهری که فضاهای تک واحدی منسوخ و ساختمان‌های چندطبقه معمول گردید، به پلکان سازی توجه می‌شد که گاه این پلکان سه طبقه را به هم وصل می‌کرد. پلکان‌ها عمومآ در نمای خارجی بنا ساخته می‌شدند. در اطراف پلکان نرده‌هایی به نام حضیر برای امنیت بیشتر نصب می‌شد.
ساخت بنا در شهرهای مرکزی فلسطین بر پایه
طاق‌زنی و
گنبد و نشان دهنده کمبود الوار در این مناطق است.
طاق زنی در فلسطین، در سده‌های اول اسلامی که جنگل‌ها کم شدند و چوب گران گردید، رواج یافت اما
طاقهای کوچک با کمک چوب ساخته و پایدار می‌شدند. این روش که با پشتیبانی دیوارهای اطراف به دست می‌آمد، نیازمند برپا داشتن چهار دیوار کوتاه نیمه مدور بود که در چهارگوشه اتاق ایجاد می‌شد. در گنبد سازی سنگ‌ها و به وسیله شفته ضخیمی به هم وصل می‌شد. در
سکونت گاه‌های شهری از لوله‌های سفالی که با ملاط به هم وصل می‌شد، استفاده می‌کردند. این لوله‌ها ضمن نوردهی به فضا، پوسته‌ای پایدار را شکل می‌داد که ساخت و تولید آن بیشتر در
غزه رواج داشت و از آن‌جا به نقاط دیگر
کشور منتقل می‌شد. معماری خانه‌های بافت‌های کهن شهرهای بیت‌المقدس،
نابلس،
حبرون،
رام‌اللّه و لیدا تقریبآ شبیه خانه‌های روستایی است.
ساخت خانه‌ها در فلسطین تا قرن دوازدهم با مصالح سنّتی، اما از آن پس با مصالح جدید بود.
خانه‌ها اصولا مستطیل شکل بود و اتاق‌ها در گوشه‌های خانه قرار می‌گرفت. در وسط خانه محوطه
بازی به نام حیاط خلوت با باغچه کوچکی با انواع گل و سبزی و
گیاه قرار داشت. بسیاری از خانه‌ها در گذشته اتاق بهارخواب داشتند که با سنگ‌های مختلف تزیین شده بود. درون دیوار برای اتاق‌ها، قفسه کمد مانند (یوک) تعبیه شده بود که پرده‌ای آن را از فضای اتاق جدا می‌کرد و رختخواب‌ها در آن نگهداری می‌شد.
از انواع خانه‌های شهری، خانه آپارتمانی است که شامل ورودی و فضای
زندگی است. این نوع خانه‌ها مرتفع، مربع شکل و پوشیده با گنبدهای لچکی‌دار است که در بیت‌المقدس، حبرون و رام‌اللّه با اتاقهای مخصوص خدمات و حیاطی مسقف دیده می‌شود.
یکی از عناصر مهم خانه‌های فلسطین
طاق است.
طاقِ چهاربخشی که در شهرها و روستاها رواج داشت، در
فلسطین از دوره مملوک‌ها (حک: ۶۴۸ـ۹۲۲) رایج شد. در خانه‌های چند طبقه در طبقات بالا از گنبدهای طاقچه‌دار خُفته استفاده می‌شود. طابق و تویزه مخصوص پوشاندن فضاهای مستطیلیِ کشیده بود که در
قرن سیزدهم و به ویژه در دوره عثمانی در فلسطین جایگاه ویژه‌ای یافت.
طاق‌ها در پوشش زیرپله‌ها، ورودی‌ها و تزیینات‌نما نیز کاربرد داشتند. خانه‌های فلسطینی دارای انواع طاقهای متقاطع،
طاق چین‌خورده،
طاق و تویزه و
گنبد آویخته بوده‌اند.
معماری مملوکی فلسطین دارای ساختارهای مشخصی بوده است. در این دوره نماسازی نقش مهمی یافت و سنگ در تزیین نما به کار رفت. این تزیینات جزئی از ساختار ساختمان محسوب می‌شود و بالای
طاقهای ورودی قرار می‌گیرد. این‌گونه
طاقهای ورودی قابی مستطیل شکل دارد و در هر کدام از پایه‌های
طاق‌ها فضایی نیمکت مانند و سنگی وجود دارد که گاه برای
استراحت و انتظار استفاده می‌شود. نمونه این
طاق و نماسازی در قصر خِربة‌المفجر از دوره امویان نیز مشاهده می‌شود.
سقف خانه‌ها اصولا از
چوب و شاخه‌های
درخت ساخته و با گل و نی پوشانده می‌شد. این نوع سقف در خانه‌های گلی و خشتی شایع‌تر بود که به ویژه با ریزش
باران‌های موسمی به مراقبت و مرمت مجدد نیاز داشت. سقف بعضی خانه‌ها از
گچ و
سنگ ساخته می‌شد. سنگ هم جنبه زیبایی شناسی و هم کاربردی داشت.
حیاط یکی دیگر از عناصر مهم خانه‌های فلسطینی است. حیاط یا میان‌سرا (حوش) بعد از ورودی و راهرویی کج به نام دهلیز قرار دارد و در وسط آن حوض و گاهی باغچه تعبیه شده است. حیاط گاه مسقف و بیشتر سرباز بوده و نقش ارتباطی فضاهای مختلف را به عهده داشته است. فضای حیاط مانند، در طبقات بالا نیز رایج بوده است. از بام‌ها نیز به عنوان حیاط فوقانی برای انجام بخشی از کارهای روز مره، گذران اوقات و خوابیدن در شب‌های گرم استفاده می‌شد که با دیوارهای بلند محصور می‌گردید.
در وسط حیاط حوضی به نام بُتیَّه برای
آب مصرفی وجود داشت و کوزه‌های آب نیز برای نگهداری آب خنک آشامیدنی در
سایه نگهداری می‌شد.
اسباب و اثاثیه منازل فلسطینیان ساده بود. در
زمستانها از گستردنی‌های پشمی و تابستان‌ها پنبه‌ای و خانواده‌های ثروتمند از فرش‌های
ایرانی استفاده می‌کردند. کدبانوی خانه صندوقچه تزیین شده‌ای مخصوص
طلا و جواهر را در اتاق
خواب داشت. بعدها به جای صندوقچه، کمدی به نام بوریه که از چند کشو تشکیل شده بود استفاده شد. اتاقهای پذیرایی معمولا با گلیم یا فرش مفروش می‌شد. یک سری پشتی پنبه‌ای نیز برای نشستن و تکیه دادن
مهمانان در اتاق پذیرایی قرار داده می‌شد. اتاق نشیمن را سنگ‌های تزیینی با کتیبه‌های قرآنی می‌آراستند و در زمستانها اجاق جزء لاینفک خانه‌ها بود. در گرمای تابستان مردم به تختهای چوبی و اتاقهای پوشیده از شاخه‌های نخل و برگ انگور پناه می‌بردند.
در
غزه امروز، خانه‌های تاریخی متعددی باقی‌مانده که بعضی از آن‌ها به شدت ویران شده و بقیه نیز به مرمت و نگهداری نیاز دارند. خانه العامر در محله حیّ الزیتون در قسمت جنوبی شهر با
سنگ ساخته شده است. نقوش و تزیینات این خانه شبیه قصرهای موجودِ هم زمان است. درِ کوچک ورودی این خانه متصل به دهلیزی دو متری است که به حیاط گشوده می‌شود. در جهات شمال و جنوب خانه ایوان قرار گرفته است.
طاق بالای ایوان جنوبی با سنگ‌های رخامی
قرمز و
سفید ساخته شده است. پایین ایوان مذکور دو اتاق است. ایوان شمالی نیز چنین طرحی دارد. این
خانه متعلق به اوایل دوره مملوکی و عثمانی است.
(۱) هشام محمد ابوحاكمه، تاريخ فلسطين قبل الميلاد، عَمّان ۲۰۰۵؛
(۲) سليم عرفات مبيض، البنايات الاثرية الاسلامية فى غزة و قطاعها، ] قاهره ۱۹۹۵[؛
(۳) محمدعلى فرا، تراث فلسطينى، عَمّان ۱۹۸۹؛
(۴) Ron Fuchs, "The Palestinian Arab house and the Islamic `primitive hut", Muqarnas, vol.۱۵ (۱۹۹۸).
(۵) Myriam Rosen - Ayalon, Islamic art and archaeology in Palestine,
from the French by E. Singer , Walnut Creek, Calif. ۲۰۰۶.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خانه در کشورهای مسلمان (۵)»، شماره۶۸۷۸.
