حقوق مادر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
از آنجا که
پدر و مادر واسطه
فیض الهی به فرزندان هستند، و رضای خدا در رضای ایشان است و
احسان به
والدین در
قرآن در کنار
عبادتخدا واجب شمرده شده است، از اینرو لازم است که
حقوق آنها را بشناسیم و در برآوردن آن بکوشیم؛ چراکه برآوردن
حقوق پدر و مادر جز از طریق آشنایی با حقوق ایشان امکان ندارد.
حقوق جمع
حق است و حق از ریشه حقق به معنی هر کار و سخنی است که بر حسب واقع، آنطور که واجب است و به اندازه‌ای که
واجب است و در زمانی که واجب است انجام شود.
در مختار الصحاح در توضیح این
لغت آمده است: «حق الشی ای وجب»، یعنی حق چیزی است که واجب می‌شود.
۱- در سوره‌های
بقره/۸۳،
نساء/۳۶،
انعام/۵۱
و
اسراء/۲۳
نیکی به والدین بلافاصله پس از مساله
توحید قرار گرفته است. این امر بیانگر آن است که در
اسلام تا چه اندازه بر اهمیت
حقوق پدر و مادر تاکید شده است.
۲-
احترام به پدر و مادر از اوصاف برجسته انبیاء الهی مانند
حضرت یحیی،
مسیح،
نوح،
ابراهیم (علیهم‌السّلام) بر شمرده شده است. از قول حضرت یحیی در قرآن نقل شده است که: «خدا من را طوری خلق کرد که نسبت به پدر و مادرم خوش رفتار باشم.» قرآن این مطلب را در مورد
حضرت عیسی (علیه‌السلام) نیز بیان می‌کند: «
خدا مرا طوری خلق نکرد که نسبت به مادرم بدرفتار باشم.» باز در جای دیگر می‌فرماید: «من نسبت به مادرم نیک رفتارم.»
همچنین
پیامبر اسلام (علیه‌السّلام) در جواب سؤال فردی که از او پرسید: «من اعظم حقا علی الرجل؟»، یعنی: «چه کسانی بزرگترین حق را بر فرد دارند؟» فرمودند: «والداه»، یعنی «پدر و مادرش».
در ذیل به بیان چند
حدیث، درخصوص تقدم حق مادر بر حق پدر می‌پردازیم:
۱- جاء رجل آخر قائلا یا رسول الله (علیه‌السّلام) من احق الناس بحسن صحابتی؟ «قال: «امک» قال: «ثم من؟» قال: «امک» قال: «ثم من؟» قال: «امک» قال: «ثم من؟» قال: «ابوک».
۲- جاء رجل فسال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عن بر الوالدین فقال «ابرر امک، ابررامک، ابرر امک، ابرر اباک، ابرر اباک، ابرر اباک».
در این حدیث نیکی به مادر قبل از نیکی به پدر ذکر شده و تکرار هر دو نشانگر اهمیت نیکی به والدین است.
۳- عن الامام الباقر (علیه‌السّلام) : «ان موسی بن عمران قال: «یا رب اوصنی» قال: «اوصیک بی» قال: «یا رب اوصنی» قال: «اوصیک بی» ثلاثا قال: «یا رب اوصنی» قال: «اوصیک بامک» قال: «یا رب اوصنی» قال: «اوصیک بامک» قال: «یا رب اوصنی» قال: «اوصیک بابیک».
در این حدیث خداوند (عزوجل) ابتدا دو مرتبه
حضرت موسی (علیه‌السّلام) را سفارش به خودش می‌کند سپس دو مرتبه پیامبرش را سفارش به مادر می‌کند آنگاه یک مرتبه او را سفارش به پدر می‌کند.»
نکته‌های زیر از این حدیث بدست می‌آید:
الف خداوند سفارش به مادر را قبل از سفارش به پدر ذکر می‌کند.
ب خداوند سفارش به مادر را همردیف سفارش به خود قرار داده است.
ج خداوند حضرت موسی (علیه‌السّلام) را - که هم پیامبر است و هم معصوم از خطاست - به مادرش سفارش می‌کند و این سفارش را دو مرتبه، تکرار می‌کند که این امر اهمیت حق مادر را می‌رساند.
۴- پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: «حق مادر دو برابر حق پدر است.»
۵- قال علی بن الحسین (علیه‌السّلام): «اوجبها علیک حق امک ثم حق ابیک».
۶- جاء رجل الی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قال: «یا رسول الله: ای الوالدین اعظم حقا. قال : «التی حملته بین الجنبین.»
۷- پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: «یوصیکم الله بامهاتکم ثم یوصیکم بامهاتکم، ثم یوصیکم بامهاتکم ثم یوصیکم بالاقرب فالاقرب»
۸- در کتاب
فقه الرضا (علیه‌السّلام) آمده است که: «و اعلم ان حق الام الزم الحقوق و اوجب»
۹-
خداوند به موسی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «الا ان رضاها رضائی و سخطها سخطی» یعنی» ای موسی آگاه باش که رضای مادر رضای من است و خشم مادر خشم من است».
امام سجاد (علیه‌السّلام) در رسالة الحقوق در مورد حقوق مادر می‌فرماید: «حق مادرت این است که بدانی او به گونه‌ای تو را حمل کرده است که هیچ کس چنین لطفی به دیگری نمی‌کند و او تو را حفظ و نگهبانی کرد و باکی نداشت که خود گرسنه باشد و تو را سیر سازد و خود تشنه بماند و تو را سیراب سازد و خود برهنه باشد و تو را بپوشاند و خود در معرض تابش شدید
آفتاب قرار گیرد ولی برای تو سایه‌ای از محبت ایجاد کند و خود رنج بیداری کشد ولی آسایش تو را فراهم سازد و از
سرما و
گرما حفظت کرد تا از آن او باشی. پس هر آینه توان سپاسگزاری او را نداری مگر به کمک خدا و مددرسانی او».
در روایت آمده است که روزی فردی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پرسید: «ما حق الوالدة؟» پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جواب دادند: «هیهات هیهات لو انه عدد رمل عالج و قطر المطر ایام الدنیا قام بین یدیها ما عدل ذلک یوم حملته فی بطنها». یعنی هرگز نخواهی توانست! هرگز نخواهی توانست! اگر فرزند به تعداد ریگهای بیابان و قطرات
باران در جهان، در ادای حق مادر بکوشد معادل روزی که مادر
فرزند را در شکمش حمل می‌کرد نمی‌شود».
همچنین روزی فردی به
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گفت: «من مادر پیرم را به پشتم حمل می‌کنم و از روزی‌ام به او می‌خورانم. آیا حق مادرم را به جا آورده‌ام؟» پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: «نه، زیرا که مادرت نیز تو را حمل کرد و نیز از شیره جانش به تو خورانید.» بنابراین هر چه انسان در دوران پیری در حق مادر بکوشد مادر نیز در دوران کودکی آن را برای فرزند انجام داده است. در ادامه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: «و کانت تصنع ذلک لک و هی تحب حیاتک و انت تصنع هذا بها و تحب مماتها»، یعنی: «مادرت در تمامی مراحل، کارهایی که برای تو می‌کرد آرزوی زنده ماندنت را می‌کرد، در حالی که تو آن کارها را می‌کنی و آرزوی مرگ مادر پیرت را داری».
بدلیل آنکه در قرآن و
روایات به
حقوق مادر و پدر، همه جا در کنار هم اشاره شده است، ما نیز به حقوق آنها به طور کلی اشاره می‌کنیم و بعضی از حقوق را که اختصاص به مادر دارد در کنار آن نقل می‌کنیم.
نباید
والدین به خصوص مادر را در امور دنیوی در
رنج و
مشقت قرار داد هر چند
مسلمان نباشند. چنانکه در قرآن آمده است «و صاحبهما فی الدنیا معروفا»
یکی دیگر از
حقوق والدین دعا است؛ چنانکه مستحب است در حق ایشان این دعای قرآنی خوانده شود: «رب اغفر لی و لوالدی و ارحمهما کما ربیانی صغیراو اجزهما بالاحسان احسانا و بالسیئات غفرانا».
آیت الله جوادی آملی در شرح این آیه می‌گوید: «در این
آیه، لفظ» ربیانی به دنیا آوردند مرا (آمده است نه لفظ «ولدانی») رشد دادند مرا (و پدر و مادر باید به
تربیت فرزند توجه داشته باشند و هر قدر فرزندشان را خوب
تربیت کنند همان اندازه نسبت به فرزندشان حق دارند».
خداوند در قرآن می‌فرماید: «اشکر لی و لوالدیک»
در توضیح آیه فوق باید گفت بر اساس قاعده عقلی «
وجوب شکر منعم»
شکر خدا واجب است. پدر و مادر نیز یکی از مجاری
فیض خدا و مصادیق
نعمت او هستند. ایشان هم
منعم هستند و هم نعمت. از اینرو ما باید در درجه اول
شکر خدا را بجا آوریم که چنین نعمت بزرگی به ما ارزانی داشته و سپس در ادای حقوق پدر و مادر که ولی نعمت ما هستند و بخاطر ما زحمات زیادی را متحمل شده‌اند بکوشیم. بنابراین بدلیل آنکه والدین مجرای وصول
فیض و نعمت الهی به ما می‌باشند سپاسگزاری از ایشان در طول سپاسگزاری از خدا قرار می‌گیرد. البته روشن است که مقصود از سپاسگزاری و تشکر از والدین تنها تشکر زبانی نیست بلکه مقصود احترام قلبی و عملی و قیام به ادای حقوق ایشان است.
امام صادق (علیه‌السّلام) در مورد سپاسگزاری از والدین می‌فرماید: «یجب للوالدین علی الولد ثلاثة اشیاء: شکرهما علی کل حال و طاعتهما فیما یامرانه و ینهیانه عنه فی غیر معصیة الله و نصیحتهما فی السر و العلانیة». یعنی سه چیز بر فرزند، در حق پدر و مادر واجب است:
۱- شکر پدر و مادر به هر شکل ممکن؛
۲-
اطاعت از پدر و مادر در هر چیزی که
امر و
نهی می‌کنند به جز در
گناه و
معصیت خدا
۳- خیرخواهی برای ایشان در پیدا و نهان.
خداوند در آیه ۲۳ و ۲۴
سوره اسراء می‌فرماید: «فلا تقل لهما اف و لاتنهرهما و قل لهما قولا کریما واخفض لهما جناح الذل من الرحمة».
از این آیه نکات ذیل را می‌توان برداشت کرد:
۱- لفظ «اخفض» همراه «ذل» آمده و هر دو به معنای نرمش و
فروتنی با پدر و مادر است و تکرار دو کلمه هم معنا نشانه تاکید بر آن است.
۲-
تواضع به پدر و مادر باید نشات گرفته از
رحمت و عواطف قلبی و عمل به
فرایض الهی باشد نه از روی
کراهت و
اجبار.
در زمینه اف نگفتن به پدر و مادر
امام رضا (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «ادنی العقوق اف و لو علم الله شیئا ایسر منه و اهون منه لنهی عنه»، یعنی کمترین چیزی که باعث عاق پدر و مادر می‌شود، اف گفتن بدانهاست. و هر آینه اگر چیزی ساده تر و خفیف تر از آن وجود داشت، خدا حتما از آن نهی می‌کرد.»
بنابراین اگر از کمترین چیزی که باعث آزار پدر و مادر شود نهی شده است، به طریق اولی بالاتر از آن را هم که باعث آزار آنها می‌شود نباید انجام داد. در حدیث آمده است: «ان اضراک فلا تقل لهما اف و لاتنهرهما ان ضرباک... ان ضرباک فقل لهما غفر الله لکما فذلک منک قول کریم... و لا تملا عینک من النظر الیهما الا برحمة و رقة و لا ترفع صوتک فوق اصواتهما و لا یدک فوق ایدیهما و لا تقدم قدمهما»، یعنی اگر پدر و مادر تو را غمگین کردند بدانها کمترین حرفی نزن و اگر تو را زدند، آنها را زجر مده بلکه به آنها بگو خداوند شما را بیامرزد و این سخن همان قول کریم است که خداوند در قرآن آورده.... و به پدر و مادرت جز با نظر رحمت و مهربانی نگاه نکن و صدایت را بالاتر از صدای آنها نبر و دستت را بالای دست ایشان بلند نکن و در هنگام راه رفتن جلوتر از قدم‌های ایشان راه نرو».
مقصود از عبارت «دستت را بالای دست پدر و مادر قرار مده» یعنی هنگام گفتگو با آنها دستت را بالای دست آنها مبر چنانکه نزد عرب رایج بود که هنگام گفتگو دستانشان را باز می‌کردند و تکان می‌دادند.
آیات ۱۷/اسراء،
۲۹/
عنکبوت،
۴۶/
احقاف،
۸۳/
بقره در مورد احسان به پدر و مادر است.
خداوند در آیه ۸۳ سوره بقره می‌فرمایند: «و اذ اخذنا میثاق بنی اسرائیل لا تعبدون الا الله وبالوالدین احسانا».
این آیه شریفه به سه نکته اشاره دارد:
۱- احسان به والدین در ردیف عبادت و
بندگی خدا قرار گرفته است.
۲- نیکی به والدین اختصاص به
آیین پیامبر ندارد؛ بلکه در
ادیان دیگر نیز مطرح بوده است.
۳- به دلیل اهمیت احسان به پدر و مادر خداوند از
بنی اسرائیل نسبت به این امر
عهد و
پیمان گرفته است.
حال این سوال مطرح است که چرا احسان به پدر و مادر در قرآن تکرار شده است؟ نخست به دلیل اهمیت حقوق ایشان است. دیگر آنکه چون در دوران کهنسالی نگهداری پدر و مادر زحمت دارد، به همین دلیل بارها در قرآن عبارت «و بالوالدین احسانا» آمده است.
روزی فردی از
حضرت ابا عبدالله (علیه‌السّلام) در مورد آیه «و بالوالدین احسانا» پرسید، حضرت فرمودند: «الاحسان ان تحسن صحبتهما و ان لا تکلفهما ان یسالاک شیئا مما یحتاجان الیه و ان کانا مستغنیین»، یعنی احسان آن است که با آنان معاشرت نیکو و پسندیده داشته باشی و در مجالست و مصاحبت، از
احترام به آنها دریغ نورزی و آنها را مجبور نکنی تا چیزی را که احتیاج دارند از تو بخواهند، هر چند بی نیاز باشند. از این حدیث بر می‌آید که انجام کار - در صورت درخواست و مطالبه پدر و مادر - احسان نمی‌باشد بلکه نیکی کردن به آنها بدون اظهار حاجت احسان است».
خواجه نصیر الدین طوسی در مورد احسان والدین به فرزندان و بالعکس می‌گوید: «
محبت پدر و مادر فرزندان را محبت طبیعی است و محبت فرزندان ایشان را محبتی ارادی و به این سبب در شرایع، اولاد را به احسان به آباء و امهات (سفارش کرده‌اند) و فرق میان حقوق پدران و مادران (از اینجا) معلوم می‌شود، (که) حقوق پدر روحانی تر است و به این سبب
تنبیه فرزند بر آن بعد از تعقل حاصل آید و حقوق مادر جسمانی تر، و به این سبب هم در اول احساس، فرزند آن را فهم می‌کند و به مادران میل زیاد نمایند و به این قضیه ادای حقوق پدران به بذل طاعت و ذکر خیر و
دعا و ثنا که روحانی تر است باید و ادای حقوق مادران به بذل مال و
ایثار اسباب تعیش و انواع احسان که جسمانی تر است زیاده باید».
نیکی یا بر آن است که از آنچه دوست داریم، بدهیم زیرا مقام ابرار نیز چنین است. حضرت صادق (علیه‌السّلام) در خصوص برو نیکی به پدر و مادر می‌فرمایند: «ما ینمع الرجل منکم ان یبروا الوالدین حیین و میتین یصلی عنهما و یتصدق عنهما و یحج عنهما و یصوم عنهما فیکون الذی صنع لهما و له مثل ذلک فیزیده الله ببره و صلاته خیرا کثیرا»، یعنی چه چیز مانع از آن می‌شود که به پدر و مادرتان در دنیا و پس از مرگ نیکی کنید: برای آنها
نماز بخوانید و
صدقه دهید و
حج بگذارید و
روزه بگیرید و مانند آن برایشان انجام دهید، زیرا خداوند به نیکی شما خیر زیاد می‌دهد». در روایت آمده است که روزی فردی به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گفت: «مرا سفارشی ده» پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرموند: «والدیک فاطعهما و برهما حیین کانا او میتین و ان امراک ان تخرج من اهلک و مالک فافعل فان ذلک من الایمان»، یعنی تو را به پدر و مادرت سفارش می‌کنم که به آنان در حیات و ممات نیکی کنی و اگر به تو امر کردند که از مال و خانه ات بگذری، پس چنین کن، زیرا این جزئی از
ایمان است.
علامه مجلسی در شرح نیکی به پدر و مادری که
فوت کرده‌اند می‌گوید: «با طلب
مغفرت و
آمرزش برای پدر و مادر و پرداخت دیون و قرضهای آنان و به جا آوردن قضای عبادات آنان و انجام کارهای خیر و صدقه برای آنان و تمام کارهایی که باعث رسیدن
ثواب به ایشان می‌شود به آنان نیکی کن.»
امام صادق می‌فرمایند: «بر الوالدین من حسن معرفة العبد بالله، اذ لا عبادة اسرع بلوغا بصاحبها الی الله من بر الوالدین المسلمین لوجه الله لان حق الوالدین مشتق من حق الله» یعنی نیکی به پدر و مادر از حسن معرفت بنده نسبت به خدا نشات می‌گیرد؛ زیرا هیچ عبادتی سریعتر از نیکی به پدر و مادر
مسلمان به رضایت خدا منجر نمی‌شود، زیرا حق پدر و مادر از حق خدا ریشه گرفته است».
نیکی به پدر و مادر آثار زیادی دارد از جمله:
امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «بروا ءابائکم یبرکم ابناءکم»، یعنی به پدر و مادرتان نیکی کنید تا فرزندانتان به شما نیکی کنند».
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: «من بر الوالدین زاد الله فی عمره».
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: «من احب ان یخفف الله عنه سکرات الموت فلیکن بوالدیه بارا»، یعنی هر کس دوست دارد خداوند
سکرات موت را برای او آسان گرداند پس به پدر و مادرش نیکی کند».
شهید اول (قدس‌الله) در کتاب «قواعد» بعضی از حقوق پدر و مادر را چنین بر می‌شمارد:
۱-
سفر مباح و حتی
سفر مستحب بدون اجازه (پدر و مادر)
حرام است.
۲- فرمانبرداری ایشان در هر کاری اگر چه در امر مشکوک و مشتبه (البته اگر منجر به معصیت خدا نشود) واجب است.
۳- اگر وقت نماز فرا رسیده باشد و (پدر و مادر) انجام کاری را از فرزند بخواهند باید نمازش را به تاخیر اندازد.
۴- اختیار منع فرزند از
جهاد کفائی را دارند. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این باره فرمودند: «لا ینبغی للرجل ان یخرج الی الجهاد و له اب او‌ام الا باذنهما».
همچنین
نفقه پدر و مادر در صورت عدم استطاعت مالی بر عهده فرزند است و این نفقه با فضیلت‌ترین انفاقها در راه خداست. چنانکه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: «هل تعلمون ای نفقة فی سبیل الله افضل؟ قالوا: الله و رسوله اعلم. قال: نفقة الولد علی الوالدین».
امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «من العقوق اضاعة الحقوق»، یعنی ضایع کردن حقوق از جمله
عقوق است.
محقق خوانساری در شرح این حدیث می‌گویند: «مراد این است که
عقوق پدر و مادر فقط این نیست که کسی با ایشان بدرفتاری کند و ایشان را آزار دهد، بلکه بجا نیاوردن حقوق ایشان از تعظیم و تکریم و فرمانبرداری و مانند آن نیز از جمله عقوق به شمار می‌رود و وزر و وبال دارد».
همانطور که می‌دانیم
عاق مادر شدن، حرام است چنانکه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: «ان الله حرم علیکم عقوق الامهات».
آیت‌الله جوادی آملی می‌گویند: «عقوق پدر و مادر جزء
معاصی کبیره است. عاق زن و فرزند شدن حرام نیست بلکه عاق پدر و مادر حرام است.»
بنابراین ما باید از عواملی که
عقوق والدین را در پی دارد بپرهیزیم. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمایند: «ایاکم و عقوق الوالدین فان ریح الجنة توجد من مسیره الف عام و لا یجدها عاق» یعنی: «بترسید از اینکه عاق پدر و مادر و مغضوب آنها شوید زیرا بوی بهشت از هزار سال راه به مشام می‌رسد، ولی هیچگاه به کسانی که مورد خشم پدر و مادر هستند نخواهد رسید».
یکی از عواملی که عقوق والدین را در پی دارد، نگاه تند و غضبناک به پدر و مادر است. چنانکه امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «من العقوق ان ینظر الرجل الی ابویه یحد الیهما النظر».
حتی اگر پدر و مادر نسبت به فرزند
ظلم کرده باشند باز فرزند حق ندارد با نگاه بغض آلود و غضبناک بدانها بنگرد. یکی از آثار این عمل عدم قبولی نماز است چنانکه در حدیث آمده است: «من نظر الی والدیه نظر ماقت و هما ظالمان له لم تقبل له صلاة».
همچنین باید بدانیم که ممکن است فردی در زمان حیات پدر و مادر مورد رضای آنها باشد ولی بعد از مرگ آنها به خاطر عدم برآوردن حقوق آنها مثل اد نکردن قرضهای آنان و... مورد عاق ایشان قرار گیرد. عکس این مطلب نیز ممکن است، یعنی چه بسا افرادی در دنیا مورد عاق پدر و مادر قرار گیرند ولی بعد از مرگ آنها، به سبب ادای حقوق آنان - مثل
اداء قرض و انجام خیرات و
مبرات برای آنها و... مورد رضای پدر و مادر قرار گیرد.
از مطالبی که گفته شد این نتیجه به دست می‌آید که حقوق والدین خصوصا حقوق مادر از جمله حقوق واجبی است که بر عهده هر فرد است و در
آیات و
روایات نیز بسیار بر آن تاکید شده است.
۱- راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد بن فضل. مفردات الفاظ قرآن: تفسیرلغوی وادبی قرآن. تهران: مرتضوی، زمستان ۳۱۳۷۵ج.
۲- سپهری، محمد، شرح رساله الحقوق امام سجاد (علیه‌السّلام)، قم: دارالعلم، ۱۳۷۵.
۳- قپانچی، حسن علی. شرح رسالة الحقوق امام سجاد (علیه‌السّلام). دارالتفسیر، ۲ ۱۳۷۴ج.
۴- خوانساری، جمال الدین محمد. شرح غررالحکم و دررالکلم. تهران: دانشگاه تهران، ۷ ۱۳۷۳ج.
۵- مجلسی، محمدباقر. مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول. تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۱. ۱۳۶۳ ج.
۶- مکارم شیرازی، ناصر. تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۲۷ ۱۳۷۸ج.
۷- مازندرانی، محمدصالح. شرح اصول کافی. ۱۲ ج.
۸- طبرسی، ابوالفضل علی. مشکاة الانوار فی غررالاخبار. نجف: مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ ق.
۹- مجلسی، محمدباقر. بحارالانوار. لبنان: موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ ق، ۱۱۰ج.
۱۰- نوری طبرسی، حسین. مستدرک الوسایل و مستنبط المسائل. قم: موسسه آل البیت، ۱۴۰۸ ق، ۱۸ج.
۱۱- نمازی شاهرودی، حسین بن علی. مستدرک سفینة البحار. قم: موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ ق.
۱۲- حرانی، ابن شعبه. تحف العقول عن آل الرسول. قم: موسسة النشر الاسلامی، ۱۳۶۳.
۱۳- «حقوق متقابل والدین و فرزندان». با معارف اسلامی آشنا شویم. مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، سال پانزدهم، پاییز و زمستان ۱۳۷۵، شماره ۳۶.
دانشنامه موضوعی قرآن، برگرفته از مقاله «مادر».
