• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حدیث قرآنی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



در احادیث وارد شده از پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و اهل بیت علیهم‌السلام، توجه ویژه‌ای به قرآن شده است.

فهرست مندرجات

۱ - جای‌گاه حدیث نسبت به قرآن
       ۱.۱ - حجیت توأمان
              ۱.۱.۱ - هم‌رتبگی
              ۱.۱.۲ - رتبه دوم حدیث
              ۱.۱.۳ - استقلال حدیث
       ۱.۲ - حجیت حدیث
              ۱.۲.۱ - قائلین
              ۱.۲.۲ - ادله
              ۱.۲.۳ - پاسخ به ادله
              ۱.۲.۴ - اخباریان متأخر
       ۱.۳ - حجیت قرآن
              ۱.۳.۱ - قائلین
              ۱.۳.۲ - ادله
              ۱.۳.۳ - پاسخ به ادله
۲ - جای‌گاه قرآن در حدیث شیعه
       ۲.۱ - اصول کافی
       ۲.۲ - جوامع دیگر حدیثی
       ۲.۳ - بحارالانوار
۳ - جای‌گاه قرآن در حدیث اهل سنّت
       ۳.۱ - صحیح بخاری
       ۳.۲ - صحیح مسلم
       ۳.۳ - جامع ترمذی
       ۳.۴ - کتب سنن
              ۳.۴.۱ - ابوداوود
              ۳.۴.۲ - ابن ماجه
              ۳.۴.۳ - نسائی
۴ - مبین قرآن
       ۴.۱ - طرق مبین بودن
۵ - اقسام احادیث
       ۵.۱ - درباره قرآن
              ۵.۱.۱ - کیفیت نزول
              ۵.۱.۲ - جمع و تدوین
              ۵.۱.۳ - قرائات
              ۵.۱.۴ - کیفیت تلاوت
              ۵.۱.۵ - اسباب نزول
              ۵.۱.۶ - ثواب قرائت
       ۵.۲ - در تفسیر قرآن
۶ - فهرست منابع
۷ - پانویس
۸ - منبع


درباره جای‌گاه حدیث نسبت به قرآن، از جنبه‌های گوناگونی بحث شده است و در مجموع سه دیدگاه در این زمینه وجود دارد: حجیت توأمان قرآن و حدیث؛ حجیت حدیث و حجیت نداشتن ظواهر قرآن؛ و حجیت قرآن و نفی حجیت حدیث.

۱.۱ - حجیت توأمان

دیدگاه نخست ــکه عقیده مشهور و مقبول و غالب در بین مسلمانان، اعم از شیعه و اهل سنّت (با تأخیری حدود یک قرن در میان ایشان)، است ــ ناظر به این معناست که قرآن و حدیث در کنار هم، در امور دینی (اعتقادات و احکام فقهی و اخلاق) منبع و مرجع محسوب می‌شوند.
اما درباره این‌که حدیث همارز قرآن است یا خیر، اختلاف نظر وجود دارد.

۱.۱.۱ - هم‌رتبگی

برخی قرآن و حدیث را هم‌رتبه دانسته و هیچ‌کدام را بر دیگری ترجیح نداده‌اند،
[۱] محمد بن ادریس شافعی، الرسالة، ج۱، ص۳۳، چاپ احمد محمد شاکر، بیروت: المکتبة العلمیة، (بی تا).
[۳] ابن حزم، الاحکام فی اصول الاحکام، ج۱، ص۹۶، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۴] محمد بن محمد غزالی، کتاب المستصفی فی علم الاصول، ج۲، ص۳۹۲، بولاق ۱۳۲۲ـ۱۳۲۴، چاپ افست (بیروت، بی تا).
[۵] عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۴۸۵، (بغداد ۱۴۰۶).
زیرا سرچشمه هر دو وحی الهی است.
به علاوه، خود آیات قرآن هم بر وجوب اطاعت از پیامبر دلالت دارند.
[۸] محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۷۴ـ ۴۷۵، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.


۱.۱.۲ - رتبه دوم حدیث

در مقابل، کسانی
[۹] ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، ج۴، ص۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
حدیث را در رتبه دوم حجیت قرار داده‌اند،
[۱۰] محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۷۰ـ۴۷۱، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۱۱] مصطفی سباعی، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، ج۱، ص۳۷۷، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۲] محمد خضری، اصول الفقه، ج۱، ص۲۴۱، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
زیرا اولاً کتابْ قطعی الصدور است و سنّتْ ظنی الصدور و قطعی الصدور بر ظنی الصدور مقدّم است، و ثانیآ سنّت یا بیانِ کتاب است یا مطالبی افزون بر آن دارد که در هر دو حال حاکی از تقدم کتاب بر سنّت است.
در تأیید این دیدگاه، به احادیثی نیز استناد شده است
[۱۳] ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، ج۲، جزء۴، ص۶، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(نیز برای پاسخ به این ادله به این منبع رجوع کنید
[۱۴] عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۴۸۹ـ ۴۹۴، (بغداد ۱۴۰۶).
)؛ هر چند که به نظر محمد سعید منصور
[۱۵] محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۸۱، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
این اختلاف اصلا لفظی است.

۱.۱.۳ - استقلال حدیث

موضوع مطرح دیگر در این باب، این است که آیا حدیث در تشریعِ احکام استقلال دارد یا خیر، به این معنا که اگر در سنّت حکمی زائد بر قرآن وجود داشته باشد حجیت دارد یا نه.
شافعی
[۱۶] محمد بن ادریس شافعی، الرسالة، ج۱، ص۱۰۴، چاپ احمد محمد شاکر، بیروت: المکتبة العلمیة، (بی تا).
[۱۷] عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۵۰۸ـ ۵۰۹، (بغداد ۱۴۰۶).
بر آن است که هرچه در سنّت آمده لازم الطاعه است، هر چند در قرآن نصی بر آن دلالت نداشته باشد.
در مقابل، این نظر هم ابراز شده است که تنها احادیثی حجیت دارند که اصلی ــ ولو با تأویل ــ در قرآن داشته باشند، خواه بیان نص قرآن باشند خواه اجمال کتاب را تبیین کنند
[۱۸] ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، ج۲، جزء۴، ص۹ـ۱۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(برای دلایل هر یک از این دو قول و پاسخ به آن‌ها به این منبع رجوع کنید
[۱۹] ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، ج۲، جزء۴، ص۱۰ـ۱۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۲۰] عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۵۰۸ـ ۵۳۶، (بغداد ۱۴۰۶).
[۲۱] محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۸۴ـ۴۹۹، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
).
گفتنی است که سباعی
[۲۲] مصطفی سباعی، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، ج۱، ص۳۸۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۲۳] عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۵۳۶ـ ۵۳۷، (بغداد ۱۴۰۶).
[۲۴] محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۹۵ـ۵۰۱، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
اختلاف مذکور بین این دو گروه را لفظی قلمداد کرده است، زیرا هر دو گروه بر وجود احکام زائد بر نص و تصریح قرآن در سنّت اتفاق نظر دارند، ولی دسته نخست این امر را حاکی از استقلال سنّت در تشریع می‌دانند و دسته دوم این احکام را به نحوی از انحا ذیل نص یا قاعده‌ای از قرآن قرار داده‌اند.
نزد علمای شیعه، که به استناد حدیث ثقلین و بر اساس تعلیم امامان اهل بیت علیهم‌السلام از همان ابتدا به حدیث توجه داشتند نیز سنّت ــکه اعم از قول و نص و تقریر پیامبر اکرم و ائمه علیهم‌السلام است ــ در کنار قرآن، منبعی مستقل برای تشریع محسوب شده است.

۱.۲ - حجیت حدیث

دیدگاه دوم (حجیت حدیث و حجیت نداشتن ظواهر قرآن)، منسوب به اخباریان است که با نفی حجیت ظواهر قرآن، امکان فهم قرآن را از غیرمعصوم نفی کرده و حدیث را در مقابل آن اصالت بخشیده‌اند.

۱.۲.۱ - قائلین

این دیدگاه را نخستین بار محمدامین استرآبادی مطرح نمود و دیگران از وی پیروی کردند.
استرآبادی
[۲۶] محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۵۹، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
[۲۷] محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۱۰۴، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
بر آن بود که قرآن و سنّت پیامبر جز با احادیث ائمه علیهم‌السلام قابل فهم نیست.

۱.۲.۲ - ادله

عمده‌ترین دلایل اخباریان، که شیخ انصاری
[۲۹] محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۷۹، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
[۳۰] محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۲۵۴ـ۲۵۶، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
[۳۱] محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۳۵۲ـ۳۵۷، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
[۳۲] حسین بن شهاب الدین کرکی، کتاب هدایة الابرار الی طریق الائمة الاطهار (ع)، ج۱، ص۱۵۵ـ۱۶۲، چاپ رؤوف جمال الدین، (بغداد ۱۹۷۷).
[۳۳] محمد بن حسن حرّ عاملی، الفوائد الطوسیة، ج۱، ص۱۸۶ـ۱۹۵، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
نقل کرده و به آن‌ها پاسخ داده، دو امر است: نخست، استناد به اخبار منع تفسیر به رأی و این‌که فهم قرآن فراتر از عقول بشری است.
دوم، وجود تخصیص و نسخ در آیاتی که سبب اجمال آن آیات می‌گردد.

۱.۲.۳ - پاسخ به ادله

انصاری به این هر دو اشکال چنین پاسخ داده است که اولاً تفسیر قرآن و عمل به ظواهر، مصداق تفسیر به رأی نیست و در قبالِ احادیثِ پیش گفته چندین حدیث وجود دارد که متضمن توصیه به مراجعه به قرآن و امکان فهم آن است.
ثانیاً وجود تخصیص و نسخ، سبب وجوب فَحص می‌شود نه اجمال آن.
علاوه بر این، تخصیص و نسخ در احادیث نیز هست (برای تفصیل به این منابع رجوع کنید ).

۱.۲.۴ - اخباریان متأخر

نظر اخباریان متأخر در این باب تعدیل شده است، به گونه‌ای که نظر شیخ طوسی را در آغاز التبیان (سطور بعد) در این زمینه مرجح دانسته‌اند.
[۳۷] نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، منبع الحیاة، ج۱، ص۴۲ـ۵۲، در محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال الدین، قم ۱۴۰۱.
[۳۹] یوسف بن احمد بحرانی، الدرر النجفیة، ج۱، ص۱۷۱ـ ۱۷۲، چاپ سنگی (تهران ۱۳۰۷)، چاپ افست (قم، بی تا).

طوسی عبارات و معانی قرآن را به چهار دسته تقسیم کرده و فقط دو دسته از آن‌ها را نیازمند شرح و بیان از سوی پیامبر و ائمه علیهم‌السلام دانسته است: یکی آیات مجملی که ظاهر آن‌ها محتوای تفصیلی آن‌ها را نشان نمی‌دهد، دیگری آیاتی که متضمن الفاظ مشترکی‌اند که ممکن است هر یک از معانی آن‌ها مورد نظر باشد.

۱.۳ - حجیت قرآن

دیدگاه سوم، متضمن اصالت بخشیدن به قرآن و نفی حجیت از حدیث است که در بین اهل سنّت مطرح بوده و در میان شیعیان ــ که روند کتابت و تدوین حدیث در میان آنان بسی زودتر آغاز شده است و ائمه شیعه و اصحاب آنان در این زمینه پیش گام بوده اندــ مطرح نبوده است.

۱.۲.۱ - قائلین

در اواخر قرن دوم، گروهی که در ماهیت آن‌ها اختلاف نظر هست، به انکار سنّت برخاستند.
شافعی در کتاب خود بابی را به نقل دیدگاه این گروه اختصاص داده و گفتگوی خود را با برخی از آنان گزارش کرده است.
[۴۱] محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، ج۷، ص۲۸۷، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

درباره این‌که این افراد به کدام فرقه مسلمانان منتسب بوده‌اند اختلاف وجود دارد؛ برخی آنان را معتزلی پنداشته‌اند،
[۴۲] محمد خضری، تاریخ التشریع الاسلامی، ج۱، ص۱۸۵ـ۱۸۷، (قاهره) ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
[۴۳] مصطفی سباعی، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، ج۱، ص۱۴۸ـ۱۴۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
اما الهی بخش
[۴۴] خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۹۵ـ۹۷، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
آن‌ها را طایفه‌ای از خوارج دانسته و شواهدی
[۴۵] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۱۹، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۴۶] ابن حزم، کتاب الفِصَل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۲، ص۱۱۴، مصر ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست بیروت (بی تا).
نیز اقامه کرده است.
این نظریه را مجددآ در قرن سیزدهم در شبه قاره هند سید احمدخان مطرح کرد و پس از او چراغ علی، عبداللّه چکرالوی و غلام احمد پرویز داعیه‌داران این دیدگاه بودند (برای تفصیل به این منبع رجوع کنید
[۴۷] خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۲۵ـ۶۲، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۴۸] خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۹۹ـ۱۱۱، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
).
در مصر نیز محمد توفیق صدقی (متوفی ۱۳۳۸/۱۹۲۰) و پس از او افرادی چون اسماعیل ادهم (متوفی ۱۳۱۹ ش/ ۱۹۴۰) و ابوشادی احمد زکی (متوفی ۱۳۳۴ ش/ ۱۹۵۵) به نفی سنّت پرداختند (برای تفصیل به این منبع رجوع کنید
[۴۹] خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۱۵۳، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۵۰] خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۱۸۷ـ۲۰۲، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
).
این نظریه در بین مسلمانان هم‌چنان طرفدارانی دارد (برای تفصیل به این منبع رجوع کنید
[۵۱] حیدر حب اللّه، نظریة السنة فی الفکر الامامی الشیعی: التکون و الصیرورة، ج۱، ص۵۱۵ـ۵۱۹، بیروت ۲۰۰۶.
[۵۲] حیدر حب اللّه، نظریة السنة فی الفکر الامامی الشیعی: التکون و الصیرورة، ج۱، ص۶۱۲ـ۶۳۸، بیروت ۲۰۰۶.
).

۱.۲.۲ - ادله

الهی بخش
[۵۳] خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۲۱۰ـ۲۵۶، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
ادله صاحبان این نظریه را به تفصیل آورده است که آن‌ها را در دو مورد می‌توان خلاصه کرد: اولاً سنّت فاقد اعتبار و حجیتِ وحیانی و دینی است.
چون قداست ندارد و امری تاریخی و زمان‌مند است.
ثانیاً انتساب سنّت به پیامبر قابل احراز نیست، زیرا کتابت نشده بوده و شرایط حفظ آن نیز اطمینان بخش نبوده، به طوری که راه را برای جعل و دَسّ در آن باز گذاشته است.
در واقع، این دو اشکال از دو سنخ‌اند.

۱.۲.۳ - پاسخ به ادله

در اولی اصل سنّت، به عنوان منبع احکام و معارف دینی، بی اعتبار شمرده شده، در حالی که بنا بر آیات متعدد قرآن کریم پیامبر اکرم کسی است که به او وحی القا می‌شود و از سَرِ هوی سخن نمی‌گوید و تأکید شده است که مردم باید آن‌چه را او آورده اخذ کنند و آن‌چه را نهی کرده وانهند.
اشکال دوم هم ناظر به احراز سنّت است و هر چند جعل و وضع در احادیث راه یافته، اما نمی‌توان بدین سبب کلیت سنّت را انکار کرد.
[۵۶] خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۲۱۰ـ۲۵۶، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.



در این جوامع، احادیث فراوانی درباره جنبه‌های گوناگون قرآن از پیامبر و ائمه علیهم‌السلام نقل شده است.

۲.۱ - اصول کافی

در کافی اثر کلینی (متوفی ۳۲۹) کتابی با عنوان «فضل القرآن» وجود دارد که مشتمل است بر احادیثی در ابواب گوناگون، از قبیل فضل قرآن، ثواب حفظ و قرائت و تعلیم قرآن، ترتیل قرآن با صدای خوش، و مطالبی درباره نزول، زبان و تفسیر قرآن.
به علاوه احادیث فراوانی در آن متضمن یک یا چند آیه قرآن است که در پاره‌ای از آن‌ها برای اثبات حکمی فقهی به قرآن استشهاد شده و در مواردی هم تفسیر یا سبب نزول آیه‌ای بیان گردیده است (برای فهرست کامل آیات در کافی به این منبع رجوع کنید
[۶۷] یوسف بقاعی، فهارس الکافی، ج۱، ص۷ـ۴۰، بیروت ۱۴۱۳ الف.
).

۲.۲ - جوامع دیگر حدیثی

سه جامع حدیثی کتاب من لایحَضُرُه الفقیه (اثر ابن‌بابویهتهذیب الاحکام و الاستبصار (هر دو از طوسی)، هم با این‌که اساسآ بر مبنای ابواب فقه تنظیم شده‌اند، حاوی احادیثی هستند که، به گونه‌ای، شرح و تفسیر آیات الاحکام را دربردارند.
[۷۷] یوسف بقاعی، فهارس تهذیب الاحکام، ج۱، ص۷ـ۱۸، بیروت ۱۴۱۳ ب.


۲.۳ - بحارالانوار

از زمره جوامع حدیثی متأخر شیعی، بحارالانوار محمدباقر مجلسی است که یک مجلد آن در تنظیم و تدوین مؤلف
[۷۸] خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
با عنوان «کتاب القرآن» (شامل ۱۳۰ باب) به قرآن اختصاص یافته است.
این حجم انبوه، موضوعات متنوعی چون فضائل قرآن، فضائل سوره‌ها و آیات، متشابهات، و تفسیر برخی آیات را دربرمی‌گیرد.
در دیگر مجلدات بحارالانوار نیز شیوه ممتازی از تلفیق قرآن و احادیث به کار گرفته شده است.
در ابتدای ابواب هر کتاب، آیاتی که صریحاً یا تلویحاً با موضوع تناسب دارد، ذکر شده و آنگاه احادیثِ ناظر به هر موضوع آمده است.
[۷۹] مجلسی، بحارالانوارّ، ج۱، ص۴.

گویی احادیث مندرج در هر باب، در حکم شرح و تفسیر آیات آغاز همان باب‌اند.
مجلسی از جلد پنجم به بعد، در موارد لزوم، تفسیری نیز در ذیل آیات آورده که مطالب آن عمدتآ از مجمع البیان طبرسی، مفاتیح الغیب فخررازی و انوار التنزیل بیضاوی گرفته شده است.
کاظم مرادخانی (متوفی ۱۳۶۳ ش) در کتاب بحارالانوار فی تفسیر المأثور للقرآن (تهران ۱۴۱۱) فهرستی از آیات مذکور در بحارالانوار را، به ترتیب سوره‌های قرآن، فراهم آورده است.


کتاب‌های حدیثی شش‌گانه اهل سنّت نیز مشتمل‌اند بر نقل آیات قرآن و احادیثی در تفسیر و توضیح آن‌ها، که در ابوابی تحت عنوان «تفسیر» آمده یا در سراسر این جوامع پراکنده‌اند.

۳.۱ - صحیح بخاری

یکی از ۹۷ کتاب صحیح بخاری (متوفی ۲۵۶)، «کتاب التفسیر» نام دارد
[۸۳] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۵، ص۱۴۶ـ۲۴۲، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۸۴] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۲ـ۹۶، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
و ۱۱۴ سوره قرآن فصول آن را تشکیل می‌دهند.
معمولاً در ابتدا، حتی در باب سوره‌هایی که هیچ حدیث مرتبطی با آن‌ها نیامده، توضیحات لغوی و تفسیری اجمالی ذکر شده است.
در این توضیحات و نیز در مطالبی که‌ به‌طور پراکنده در لابه لای احادیث آمده، بخاری بدون ذکر سند، فقط نام یکی از صحابه یا تابعین مشهور در تفسیر قرآن
[۸۵] مجاهد، و حسن بصری، احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
را ذکر کرده و تفسیر آیات را از معنای لغات یا عبارت آورده
[۸۶] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۳۵، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۸۷] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۳۷، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۸۸] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۴۸، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
و گاهی برای توضیحات خود منبعی هم ارائه نکرده است.
[۸۹] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۵۸، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۹۰] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۷۱ـ۷۲، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

به نظر فؤاد سزگین،
[۹۱] فؤاد سزگین، محاضرات فی تاریخ العلوم العربیة و الاسلامیة، ج۱، ص۱۳۱، فرانکفورت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
بخاری بیش‌تر این توضیحات لغوی را از مجاز القرآن ابوعبیده (متوفی ۲۱۰) وام گرفته است.
احادیثی که بخاری ذکر کرده است همه آیات یک سوره را شامل نمی‌شوند.
[۹۲] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۵، ص۱۴۶ـ۱۶۵، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۹۳] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۵، ص۱۷۶، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

این احادیث از بیش از هفتاد تن از صحابه و تابعین، نظیر علی علیه‌السلام، ابن عباس، ابن مسعود، مجاهد، نقل شده است.
در بخش‌های دیگر صحیح بخاری نیز مطالبی مرتبط با قرآن وجود دارد، از جمله در «کتاب فضائل القرآن»
[۹۴] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۹۶ـ۱۱۶، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
احادیثی در باب زبان وحی، حروف هفت‌گانه، تاریخ جمع و تدوین قرآن، کاتبان وحی و فضائل تلاوت برخی سوره‌ها آمده است. «کتاب التوحید»،
[۹۵] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۸، ص۱۶۳ـ۲۱۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
«کتاب بدء الخلق»،
[۹۶] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۷۲ـ۱۰۱، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
«کتاب الانبیاء»،
[۹۷] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۱۰۱ـ۱۵۳، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
«کتاب بدء الوحی»
[۹۸] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۲ـ۷، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
و «کتاب سجود القرآن»
[۹۹] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۲، ص۳۱ـ۳۴، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
نیز حاوی روایاتی درباره اسماء و صفات الهی، داستان‌های آفرینش و قرآن هستند.
کتاب‌های فقهی صحیح بخاری نیز با آیات قرآن آغاز می‌شوند که مبادی قرآنی احکام فقهی را نشان می‌دهند.
[۱۰۰] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۴۲، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۰۱] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۶۷، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۰۲] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۷۶، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.


۳.۲ - صحیح مسلم

آخرین کتاب صحیح مسلم بن حجاج (متوفی ۲۶۱) «کتاب التفسیر» است، شامل احادیث متنوعی درباره اسباب نزول و توضیحاتی درباره مبانی قرآنی برخی احکام فقهی.
در «کتاب صلاة المسافرین و قصرها»
[۱۰۳] مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۴۳ـ۵۶۶، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
نیز احادیثی درباره فضل تلاوت و حفظ و تعلیم قرآن و فضائل برخی سوره‌ها و آیات و حروف هفت‌گانه و قرائات آمده است.
به جز این موارد، صحیح مسلم انباشته از احادیثی در توضیح آیات است که در کل کتاب پراکنده است.
[۱۰۴] مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۳ـ۵۴، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۰۵] مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۹۱، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۰۶] مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۱۱۳، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.


۳.۳ - جامع ترمذی

کتاب چهل و هشتم جامع ترمذی (متوفی ۲۷۹)
[۱۰۷] محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۱۹۹ـ۴۵۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی تا).
به تفسیر قرآن اختصاص یافته است.
این کتاب تقریباً هم‌رتبه با کتاب التفسیر در صحیح بخاری است و ۴۲۰ حدیث دارد که از بیش از نود تن از صحابه و تابعین نقل شده است و تعداد اندکی از آن‌ها با منابع بخاری اشتراک دارد؛ بنا بر این، جامع ترمذی به روشنی از صحیح بخاری استقلال دارد، هر چند ترمذی از بخاری احادیث کمتر و مراجع بیشتری دارد.
احادیث این بخش جامع ترمذی شامل ۹۲ سوره قرآن می‌شود.
در این کتاب، پیش از کتاب التفسیر، دو کتاب «فضائل القرآن»
[۱۰۸] محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۱۵۵ـ۱۸۴، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی تا).
و «کتاب فی القراءة»
[۱۰۹] محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۱۸۵ـ۱۹۸، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی تا).
آمده است که احادیثی درباره فضائل قرآن و قرائات در آن هست.
به طور پراکنده نیز احادیثی درباره قرآن در ابواب گوناگون جامع ترمذی دیده می‌شود.
[۱۱۰] محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۲۴، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی تا).
[۱۱۱] محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۱۴۴، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی تا).
[۱۱۲] محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۴۵۶، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی تا).


۳.۴ - کتب سنن

در کتاب‌های سنن هم که صرفاً احادیث فقهی را دربردارند، احادیث ناظر به شرح و توضیح آیات قرآن وجود دارد.

۳.۴.۱ - ابوداوود

در سنن ابوداوود (متوفی ۲۷۵) فصلی با عنوان «کتاب الحروف و القرائات» هست که چهل حدیث موجود در آن اساساً به شهاداتی درباره نحوه قرائت پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و بزرگان صحابه و تابعین اختصاص یافته است.
[۱۱۳] سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۴، ص۳۱ـ۳۸، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).

قرآن غالباً مقدّم بر همه شواهد در سراسر کتاب‌های فقهی سنن دیده می‌شود.
[۱۱۴] سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۱، ص۱۱۲، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
[۱۱۵] سلیمان بن اشعث ابوداوود، ج۲، ص۲۲۵، سنن ابی داود، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
[۱۱۶] سلیمان بن اشعث ابوداوود، ج۲، ص۲۳۰، سنن ابی داود، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).

در «کتاب الصلاة»
[۱۱۷] سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۲، ص۵۵ـ۶۱، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
و «کتاب الوَتْر» نیز تعداد چشم‌گیری حدیث مرتبط با قرآن آمده است. «کتاب السنه» نیز همین وضع را دارد.
[۱۱۸] سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۴، ص۲۳۴ـ۲۳۵، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).


۳.۴.۲ - ابن ماجه

هر چند در سنن ابن ماجه (متوفی ۲۷۳) بخش ویژه‌ای به قرآن اختصاص نیافته، در جای جای آن احادیثی راجع به قرآن دیده می‌شود، از جمله در «کتاب اقامة الصلاة»
[۱۱۹] سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۱، ص۲۶۷ـ۲۷۳، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
و قسمتی با عنوان «ثواب القرآن» در ضمن «کتاب الادب».
[۱۲۰] سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۲، ص۱۱۴۲ـ۱۲۴۵، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).


۳.۴.۳ - نسائی

سنن نسائی (متوفی ۳۰۳) از نظر تفسیر قرآن جالب توجه‌ترین سنن است. «کتاب التفسیر» بخش گسترده‌ای از آن است شامل ۷۳۵ حدیث که در بردارنده آیاتی از ۱۰۵ سوره قرآن است.
[۱۲۱] سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۶، ص۲۸۲ـ۵۲۶، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).

این احادیث شامل موضوعاتی چون اسباب نزول، فضائل سوره‌ها و قرائت قرآن و امثال آن‌هاست.
احادیث تفسیری به نحو آشکاری در بسیاری از فصول سنن نسائی دیده می‌شوند.
نسائی غالباً بابی کامل را به یک بخش از قرآن اختصاص داده است که با عبارت «تأویلُ قولِ اللّه عزوجل» آغاز می‌شود.
[۱۲۲] احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۱، ص۱۵۱ـ۱۵۲، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۱۲۳] احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۱، ص۳۱۷ـ۳۱۸، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.

به علاوه در این سنن، کتاب مستقلی با عنوان «فضائل القرآن» وجود دارد که در آن به مباحثی چون کیفیت نزول قرآن، کتابت، قراء (که پیامبر اکرم صحابه را برای فراگیری قرآن به آنان ارجاع می‌داد)، فضائل سوره‌ها و آیات قرآن و امثال آن‌ها پرداخته شده است.
در پایان آن نیز احادیث نهی از تفسیر به رأی و جدال و مِراء درباره قرآن آمده است.
[۱۲۴] احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۵، ص۳ـ۳۴، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.



عالمان مسلمان همواره از حدیث (سنّت) به عنوان مبین قرآن یاد کرده‌اند، چنان که سنّت را، هم‌چون قرآن، وحیِ فرو فرستاده از طریق جبرئیل دانسته‌اند که قرآن را تفسیر می‌کند
[۱۲۵] ابن عبدالبرّ، جامع بیان العلم و فضله و ما ینبغی فی روایته و حمله، ج۲، ص۱۹۱، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی تا).
و حتی برخی نیاز قرآن به سنّت را بیش از نیاز سنّت به قرآن شمرده‌اند، از آن‌رو که سنّت مفسر و مبین قرآن است.

۴.۱ - طرق مبین بودن

بر طبق یک تقسیم‌بندی، حدیث به یکی از این طرق شارح و مبین قرآن است: بیان جزئیات و تفصیل مطالب مجمل در قرآن، نظیر اوقات نماز و تعداد رکعات و کیفیت ادای آن؛ توضیح الفاظ و عبارات مبهم در قرآن، نظیر بیان پیامبر درباره «خَیط ابیض» و «خیط اسود» به عنوان روشنایی روز و تاریکی شب؛ تخصیص عام قرآن، نظیر تفسیر پیامبر از ظلم به شرک در آیه ۸۲ سوره انعام؛
تقیید مطلق قرآن، چنان که لفظ مطلق «ید» در آیه ۳۸ سوره مائده به یمین (دست راست) مقید شده است؛ بیان معنا یا مصادیق الفاظ، هم‌چون بیان «مغضوب علیهم» به یهود و «ضالین» به نصاری؛ بیان احکامی که در قرآن نیستند، هم‌چون رجم زناکار مُحصَن و مُحصَنه؛ بیان موارد نسخ در قرآن، نظیر سخن پیامبر درباره آیه وصیت؛ و تأکید مضامین آیات قرآن.
[۱۳۰] ابن قیم جوزیه، اعلام الموقّعین عن رب العالمین، ج۲، ص۳۱۴ـ۳۱۶، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت ۱۹۷۳.
[۱۳۱] محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۵۵ـ۵۷، قاهره ۱۳۸۱/۱۹۶۱.

اما ظاهراً این تقسیم‌بندی مبتنی بر نوعی نگاه فقهی بر قرآن است (برای بررسی تطبیقی موارد پیشین بر احادیث فقهی به این منبع رجوع کنید
[۱۳۲] محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۱۲۵ـ ۴۶۶، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
) و با بررسی دقیق‌تر احادیث می‌توان موارد بسیاری یافت که در مقام بیان قرآن است ولی خارج از تقسیم‌بندی مذکور قرار می‌گیرد.


در یک تقسیم‌بندی کلی، احادیث مرتبط با قرآن را می‌توان در دو گروه جای داد:
الف) احادیث درباره قرآن، که عموماً در علوم قرآنی مورد توجه قرار می‌گیرند.
ب) احادیثی که در مقام تفسیر آیات قرآن‌اند.

۵.۱ - درباره قرآن

احادیث درباره قرآن، خود بر چند دسته‌اند:

۵.۱.۱ - کیفیت نزول

احادیث راجع به کیفیت نزول قرآن، از جمله حدیث مشهور در منابع اهل سنّت درباره آغاز وحی،
[۱۳۳] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۳ـ۴، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
احادیث ناظر به نزول یک‌باره قرآن در شب قدر در ماه رمضان
[۱۳۴] احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۶، ص۵۱۹، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
و احادیثی که درباره آخرین سوره و آیه نازل شده‌اند.
[۱۳۶] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۵، ص۱۸۵، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.


۵.۱.۲ - جمع و تدوین

پاره‌ای از احادیث با بحث چگونگی جمع و تدوین قرآن مرتبط‌اند، از جمله برخی از آن‌ها از مکتوب شدن آیات قرآن در طول حیات پیامبر اکرم حکایت دارند
[۱۳۸] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۰۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
(برای احادیث متضمن دیدگاه‌های دیگر به این منابع رجوع کنید
[۱۳۹] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۵، ص۲۱۰ـ۲۱۱، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۴۰] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۹۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
).

۵.۱.۳ - قرائات

برخی احادیث ناظر به بحث قرائات‌اند، از جمله این‌که قرآن بر هفت وجه نازل شده و قرائت قرآن به هر یک از این وجوه جایز است.
[۱۴۲] مالک بن انس، المُوَطَّأ، ج۱، ص۲۰۱، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۴۳] مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۶۰، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

از موارد دیگر احادیثی است درباره قرائت خاص پیامبر و بعضی صحابه از برخی آیات.
[۱۴۴] مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۶۵ـ۵۶۶، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۴۵] سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۴، ص۳۱ـ۳۸، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).


۵.۱.۴ - کیفیت تلاوت

در پاره‌ای از احادیث کیفیت تلاوت پیامبر و طریقه صحیح تلاوت قرآن وصف شده است.
[۱۴۶] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۱۱۲، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۴۷] مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۳۶ـ ۵۳۷، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

در احادیثی از فضل آموزش تلاوت قرآن به دیگران
[۱۴۸] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۱۰۸، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
و در برخی احادیث از احکام مرتبط با قرآن مثل بحث سجده‌های قرآن
[۱۵۰] عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، ج۳، ص۳۳۵ـ ۳۵۸، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و مَسِّ قرآن
[۱۵۲] مالک بن انس، المُوَطَّأ، ج۱، ص۱۹۹، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
سخن به میان آمده است.

۵.۱.۵ - اسباب نزول

درباره بسیاری از آیات، احادیثی درباره اوضاع و زمینه‌هایی که آیات در آن‌ها نازل شده‌اند رسیده است.
این گزارش‌ها، که بخشی از تاریخ صدر اسلام را تشکیل می‌دهند، در کنار یکدیگر گونه‌ای خاص از علوم قرآنی، به نام اسباب نزول، را پدید آورده‌اند.
این اخبار تاریخی در قالب احادیث، در کتاب‌های تاریخی و مجموعه‌های حدیثی اهل سنّت و شیعه پراکنده‌اند.
[۱۵۴] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۹۰۵، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.


۵.۱.۶ - ثواب قرائت

در برخی احادیث هم برای تلاوت برخی سوره‌ها و آیات، ثواب بسیاری ذکر شده که در جوامع حدیثی بخشی به آن اختصاص یافته است.
[۱۵۶] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۱۰۳ـ۱۰۶، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

در این احادیث فضیلت سوره/ سوره‌هایی خاص
[۱۵۸] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۱۰۴، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۵۹] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۱۰۶، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
یا آیاتی از یک سوره
[۱۶۰] مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۵۶، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
بیان شده است.

۵.۲ - در تفسیر قرآن

احادیث بسیاری در جوامع حدیثی شیعه و اهل سنت در باره تفسیر قرآن وارد شده است که بحث در باره آن مقاله دیگری را می‌طلبد.
برای اطلاعات بیشتر به مقاله احادیث تفسیری مراجعه کنید.


(۳۴) محمدکاظم بن حسین آخوند خراسانی، کفایةالاصول، قم ۱۴۰۹.
(۳۵) ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
(۳۶) ابن حزم، الاحکام فی اصول الاحکام، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۳۷) ابن حزم، کتاب الفِصَل فی الملل و الاهواء و النحل، مصر ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۳۸) ابن عبدالبرّ، جامع بیان العلم و فضله و ما ینبغی فی روایته و حمله، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی تا).
(۳۹) ابن قیم جوزیه، اعلام الموقّعین عن رب العالمین، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت ۱۹۷۳.
(۴۰) ابن ماجه، سنن ابن ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
(۴۱) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
(۴۳) محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
(۴۴) خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۴۵) مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، چاپ عبداللّه نورانی، قم ۱۳۶۵ ش.
(۴۶) یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق النّاضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش.
(۴۷) یوسف بن احمد بحرانی، الدرر النجفیة، چاپ سنگی (تهران ۱۳۰۷)، چاپ افست (قم، بی تا).
(۴۸) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۴۹) عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۵۰) یوسف بقاعی، فهارس الکافی، بیروت ۱۴۱۳ الف.
(۵۱) یوسف بقاعی، فهارس تهذیب الاحکام، بیروت ۱۴۱۳ ب.
(۵۲) محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی تا).
(۵۳) نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، منبع الحیاة، در محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال الدین، قم ۱۴۰۱.
(۵۴) حیدر حب اللّه، نظریة السنة فی الفکر الامامی الشیعی: التکون و الصیرورة، بیروت ۲۰۰۶.
(۵۵) محمد بن حسن حرّ عاملی، الفوائد الطوسیة، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
(۵۶) محمد خضری، اصول الفقه، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
(۵۷) محمد خضری، تاریخ التشریع الاسلامی، (قاهره) ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
(۵۸) ابوالقاسم خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۵۹) محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، قاهره ۱۳۸۱/۱۹۶۱.
(۶۰) مصطفی سباعی، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۶۱) فؤاد سزگین، محاضرات فی تاریخ العلوم العربیة و الاسلامیة، فرانکفورت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۶۲) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
(۶۳) ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۶۴) محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۶۵) محمد بن ادریس شافعی، الرسالة، چاپ احمد محمد شاکر، بیروت: المکتبة العلمیة، (بی تا).
(۶۶) عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۶۷) طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن.
(۶۸) محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵ـ۱۳۷۶/۱۹۵۶ـ۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
(۶۹) محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت (بی تا).
(۷۰) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۷۱) عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، (بغداد ۱۴۰۶).
(۷۲) علی بن حسین علم الهدی، الذریعة الی اصول الشریعة، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۷۳) محمد بن محمد غزالی، کتاب المستصفی فی علم الاصول، بولاق ۱۳۲۲ـ۱۳۲۴، چاپ افست (بیروت، بی تا).
(۷۴) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۷۵) حسین بن شهاب الدین کرکی، کتاب هدایة الابرار الی طریق الائمة الاطهار (ع)، چاپ رؤوف جمال الدین، (بغداد ۱۹۷۷).
(۷۶) کلینی، اصول کافی.
(۷۷) مالک بن انس، المُوَطَّأ، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۷۸) مجلسی، بحارالانوارّ.
(۷۹) محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
(۸۰) مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۸۱) محمد بن محمد مفید، التذکرة باصول الفقه، چاپ مهدی نجف، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۸۲) احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.


۱. محمد بن ادریس شافعی، الرسالة، ج۱، ص۳۳، چاپ احمد محمد شاکر، بیروت: المکتبة العلمیة، (بی تا).
۲. علی بن حسین علم الهدی، الذریعة الی اصول الشریعة، ج۱، ص۴۶۲، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۶۳ ش.    
۳. ابن حزم، الاحکام فی اصول الاحکام، ج۱، ص۹۶، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۴. محمد بن محمد غزالی، کتاب المستصفی فی علم الاصول، ج۲، ص۳۹۲، بولاق ۱۳۲۲ـ۱۳۲۴، چاپ افست (بیروت، بی تا).
۵. عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۴۸۵، (بغداد ۱۴۰۶).
۶. انعام/سوره۶، آیه۱۵۳.    
۷. حشر/سوره۵۹، آیه۷.    
۸. محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۷۴ـ ۴۷۵، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۹. ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، ج۴، ص۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۰. محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۷۰ـ۴۷۱، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۱۱. مصطفی سباعی، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، ج۱، ص۳۷۷، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۲. محمد خضری، اصول الفقه، ج۱، ص۲۴۱، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
۱۳. ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، ج۲، جزء۴، ص۶، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۴. عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۴۸۹ـ ۴۹۴، (بغداد ۱۴۰۶).
۱۵. محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۸۱، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۱۶. محمد بن ادریس شافعی، الرسالة، ج۱، ص۱۰۴، چاپ احمد محمد شاکر، بیروت: المکتبة العلمیة، (بی تا).
۱۷. عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۵۰۸ـ ۵۰۹، (بغداد ۱۴۰۶).
۱۸. ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، ج۲، جزء۴، ص۹ـ۱۰، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۹. ابراهیم بن موسی شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعة، ج۲، جزء۴، ص۱۰ـ۱۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۲۰. عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۵۰۸ـ ۵۳۶، (بغداد ۱۴۰۶).
۲۱. محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۸۴ـ۴۹۹، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۲۲. مصطفی سباعی، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، ج۱، ص۳۸۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۲۳. عبدالغنی عبدالخالق، حجیة السنة، ج۱، ص۵۳۶ـ ۵۳۷، (بغداد ۱۴۰۶).
۲۴. محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۴۹۵ـ۵۰۱، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۲۵. محمد بن محمد مفید، التذکرة باصول الفقه، ج۱، ص۲۸، چاپ مهدی نجف، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.    
۲۶. محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۵۹، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
۲۷. محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۱۰۴، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
۲۸. مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، ج۱، ص۵۵۶۴، چاپ عبداللّه نورانی، قم ۱۳۶۵ ش.    
۲۹. محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۷۹، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
۳۰. محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۲۵۴ـ۲۵۶، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
۳۱. محمد امین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۳۵۲ـ۳۵۷، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
۳۲. حسین بن شهاب الدین کرکی، کتاب هدایة الابرار الی طریق الائمة الاطهار (ع)، ج۱، ص۱۵۵ـ۱۶۲، چاپ رؤوف جمال الدین، (بغداد ۱۹۷۷).
۳۳. محمد بن حسن حرّ عاملی، الفوائد الطوسیة، ج۱، ص۱۸۶ـ۱۹۵، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
۳۴. مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، ج۱، ص۵۶۶۴، چاپ عبداللّه نورانی، قم ۱۳۶۵ ش.    
۳۵. محمدکاظم بن حسین آخوند خراسانی، کفایةالاصول، ج۱، ص۲۸۱۲۸۵، قم ۱۴۰۹.    
۳۶. ابوالقاسم خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۲۶۷ ۲۷۴، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.    
۳۷. نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، منبع الحیاة، ج۱، ص۴۲ـ۵۲، در محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال الدین، قم ۱۴۰۱.
۳۸. یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق النّاضرة فی احکام العترة الطاهرة، ج۱، ص۳۲، قم ۱۳۶۳۱۳۶۷ ش.    
۳۹. یوسف بن احمد بحرانی، الدرر النجفیة، ج۱، ص۱۷۱ـ ۱۷۲، چاپ سنگی (تهران ۱۳۰۷)، چاپ افست (قم، بی تا).
۴۰. محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۵۶، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت (بی تا).    
۴۱. محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، ج۷، ص۲۸۷، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴۲. محمد خضری، تاریخ التشریع الاسلامی، ج۱، ص۱۸۵ـ۱۸۷، (قاهره) ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
۴۳. مصطفی سباعی، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، ج۱، ص۱۴۸ـ۱۴۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۴۴. خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۹۵ـ۹۷، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۴۵. عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۱۹، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۴۶. ابن حزم، کتاب الفِصَل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۲، ص۱۱۴، مصر ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست بیروت (بی تا).
۴۷. خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۲۵ـ۶۲، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۴۸. خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۹۹ـ۱۱۱، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۴۹. خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۱۵۳، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۵۰. خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۱۸۷ـ۲۰۲، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۵۱. حیدر حب اللّه، نظریة السنة فی الفکر الامامی الشیعی: التکون و الصیرورة، ج۱، ص۵۱۵ـ۵۱۹، بیروت ۲۰۰۶.
۵۲. حیدر حب اللّه، نظریة السنة فی الفکر الامامی الشیعی: التکون و الصیرورة، ج۱، ص۶۱۲ـ۶۳۸، بیروت ۲۰۰۶.
۵۳. خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۲۱۰ـ۲۵۶، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۵۴. نجم/سوره۵۳، آیه۳.    
۵۵. حشر/سوره۵۹، آیه۷.    
۵۶. خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، ج۱، ص۲۱۰ـ۲۵۶، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۵۷. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۵۹۶۶۳۴.    
۵۸. کلینی، اصول کافی، ج۵، ص۱۰.    
۵۹. کلینی، اصول کافی، ج۵، ص۱۹.    
۶۰. کلینی، اصول کافی، ج۵، ص۶۵۷۰.    
۶۱. کلینی، اصول کافی، ج۳، ص۲۶.    
۶۲. کلینی، اصول کافی، ج۴، ص۱۴۲.    
۶۳. کلینی، اصول کافی، ج۵، ص۳۰۰.    
۶۴. کلینی، اصول کافی، ج۳، ص۱۸.    
۶۵. کلینی، اصول کافی، ج۴، ص۲۲۳.    
۶۶. کلینی، اصول کافی، ج۵، ص۵۲۱.    
۶۷. یوسف بقاعی، فهارس الکافی، ج۱، ص۷ـ۴۰، بیروت ۱۴۱۳ الف.
۶۸. ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۱، ص۱۹۵۱۹۶، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.    
۶۹. ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص۴۷، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.    
۷۰. محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۰۶۱۰۷، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۶۴ ش.    
۷۱. محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۶۶، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۶۴ ش.    
۷۲. محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۲۱، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۶۴ ش.    
۷۳. محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص۱۰۶، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۶۴ ش.    
۷۴. محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۶۲۶۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵۱۳۷۶/۱۹۵۶۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.    
۷۵. محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، ج۲، ص۵۳، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵۱۳۷۶/۱۹۵۶۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.    
۷۶. محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، ج۲، ص۶۰۶۲، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵۱۳۷۶/۱۹۵۶۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.    
۷۷. یوسف بقاعی، فهارس تهذیب الاحکام، ج۱، ص۷ـ۱۸، بیروت ۱۴۱۳ ب.
۷۸. خادم حسین الهی بخش، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، طائف ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۷۹. مجلسی، بحارالانوارّ، ج۱، ص۴.
۸۰. مجلسی، بحارالانوارّ، ج۵، ص۴.    
۸۱. مجلسی، بحارالانوارّ، ج۵، ص۸۶.    
۸۲. مجلسی، بحارالانوارّ، ج۵، ص۱۳۷.    
۸۳. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۵، ص۱۴۶ـ۲۴۲، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸۴. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۲ـ۹۶، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸۵. مجاهد، و حسن بصری، احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۸۶. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۳۵، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸۷. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۳۷، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸۸. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۴۸، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸۹. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۵۸، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۰. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۷۱ـ۷۲، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۱. فؤاد سزگین، محاضرات فی تاریخ العلوم العربیة و الاسلامیة، ج۱، ص۱۳۱، فرانکفورت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۹۲. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۵، ص۱۴۶ـ۱۶۵، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۳. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۵، ص۱۷۶، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۴. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۹۶ـ۱۱۶، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۵. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۸، ص۱۶۳ـ۲۱۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۶. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۷۲ـ۱۰۱، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۷. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۱۰۱ـ۱۵۳، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۸. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۲ـ۷، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۹. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۲، ص۳۱ـ۳۴، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰۰. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۴۲، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰۱. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۶۷، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰۲. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۷۶، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰۳. مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۴۳ـ۵۶۶، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰۴. مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۳ـ۵۴، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰۵. مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۹۱، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰۶. مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۱۱۳، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰۷. محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۱۹۹ـ۴۵۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی تا).
۱۰۸. محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۱۵۵ـ۱۸۴، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی تا).
۱۰۹. محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۱۸۵ـ۱۹۸، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی تا).
۱۱۰. محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۲۴، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی تا).
۱۱۱. محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۱۴۴، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی تا).
۱۱۲. محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، ج۵، ص۴۵۶، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت (بی تا).
۱۱۳. سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۴، ص۳۱ـ۳۸، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
۱۱۴. سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۱، ص۱۱۲، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
۱۱۵. سلیمان بن اشعث ابوداوود، ج۲، ص۲۲۵، سنن ابی داود، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
۱۱۶. سلیمان بن اشعث ابوداوود، ج۲، ص۲۳۰، سنن ابی داود، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
۱۱۷. سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۲، ص۵۵ـ۶۱، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
۱۱۸. سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۴، ص۲۳۴ـ۲۳۵، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
۱۱۹. سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۱، ص۲۶۷ـ۲۷۳، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
۱۲۰. سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۲، ص۱۱۴۲ـ۱۲۴۵، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
۱۲۱. سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۶، ص۲۸۲ـ۵۲۶، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
۱۲۲. احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۱، ص۱۵۱ـ۱۵۲، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۲۳. احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۱، ص۳۱۷ـ۳۱۸، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۲۴. احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۵، ص۳ـ۳۴، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۲۵. ابن عبدالبرّ، جامع بیان العلم و فضله و ما ینبغی فی روایته و حمله، ج۲، ص۱۹۱، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی تا).
۱۲۶. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۳۷۳۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.    
۱۲۷. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۳۷۳۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.    
۱۲۸. انعام/سوره۶، آیه۸۲.    
۱۲۹. مائده/سوره۵، آیه۳۸.    
۱۳۰. ابن قیم جوزیه، اعلام الموقّعین عن رب العالمین، ج۲، ص۳۱۴ـ۳۱۶، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت ۱۹۷۳.
۱۳۱. محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۵۵ـ۵۷، قاهره ۱۳۸۱/۱۹۶۱.
۱۳۲. محمد سعید منصور، منزلة السنة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیة، ج۱، ص۱۲۵ـ ۴۶۶، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۱۳۳. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۳ـ۴، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۳۴. احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۶، ص۵۱۹، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۳۵. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۶۲۹.    
۱۳۶. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۵، ص۱۸۵، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۳۷. مجلسی، بحارالانوارّ، ج۸۹، ص۳۹.    
۱۳۸. عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۰۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
۱۳۹. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۵، ص۲۱۰ـ۲۱۱، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴۰. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۹۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴۱. طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۱۱۸۱۲۴.    
۱۴۲. مالک بن انس، المُوَطَّأ، ج۱، ص۲۰۱، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴۳. مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۶۰، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴۴. مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۶۵ـ۵۶۶، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴۵. سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۴، ص۳۱ـ۳۸، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
۱۴۶. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۱۱۲، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴۷. مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۳۶ـ ۵۳۷، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴۸. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۱۰۸، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴۹. مجلسی، بحارالانوارّ، ج۸۹، ص۱۸۵۱۹۰.    
۱۵۰. عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، ج۳، ص۳۳۵ـ ۳۵۸، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۵۱. مجلسی، بحارالانوارّ، ج۸۲، ص۱۶۸۱۸۰.    
۱۵۲. مالک بن انس، المُوَطَّأ، ج۱، ص۱۹۹، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۵۳. محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۱۱۳۱۱۴، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵۱۳۷۶/۱۹۵۶۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.    
۱۵۴. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۹۰۵، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۵۵. مجلسی، بحارالانوارّ، ج۷۷، ص۳۰۹ ۳۱۶.    
۱۵۶. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۱۰۳ـ۱۰۶، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۵۷. مجلسی، بحارالانوارّ، ج۸۹، ص۲۲۳۳۶۹.    
۱۵۸. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۱۰۴، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۵۹. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۱۰۶، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۶۰. مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۵۵۶، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۶۱. مجلسی، بحارالانوارّ، ج۸۹، ص۲۶۲۲۶۴.    



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حدیث و قرآن»، شماره۵۸۷۲.    






جعبه ابزار