جعرانه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جعرانه یکی از محل‌های محرم شدن که در ۲۹ کیلومتری
مسجدالحرام واقع است که حاجیان
مستحب است برای
عمره مفرده از آنجا
احرام ببندند.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) از آنجا محرم شده و به برکت وجود ایشان از آنجا آبی جوشیده است.
جعرانه، منطقه‌ای در شمال شرقی مکه، در فاصله حدود ۲۹ کیلومتری
مسجدالحرام و بالای دره سَرِف (از وادی‌های شمالی مکه)
قرار دارد که از سکونت‌گاه‌های
قبیله هذیل بود.
این نام از سوی اهالی
عراق و نیز بسیاری از محدثان، با تشدید و به صورت جِعِرّانه نیز، خوانده شده که از نظر
شافعی قرائتی غلط دانسته شده
و در مقابل، برخی هر دو قرائت را صحیح دانسته‌اند.
به گزارشی، نام جعرانه برگرفته از لقب زنی به نام ریطه یا رائطه، دختر کعب، مادر و به نقلی همسر
اسد بن عبدالعزی، سرسلسله بنی‌اسد از تیره‌های
قریش، است.
وجود آب‌های گوارا در جعرانه، از جمله آبی که به برکت حضور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این منطقه، در سال هشتم، از
زمین جوشید و آن حضرت از آن نوشید،
از ویژگی‌های این منطقه است. اهمیت وجود این آب‌ها در جعرانه سبب گردیده که گاه منابع، در وصف جعرانه، از آن با عنوان آبگاه و
چاه یاد کنند.
برخی منابع قرون متاخر همچنان آب جعرانه را از گواراترین آب‌ها دانسته‌اند.
ناصر خسرو (م
۴۸۱ق) از این مکان دیدن کرده و از وجود دو چاه، به نام «بئر الرسول» و «بئر علی بن ابی‌طالب»، خبر داده است.
احرام پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، در سال هشتم در جعرانه، برای انجام عمره مفرده از دیگر ویژگی‌های این منطقه است. به گزارش منابع تاریخی، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این سال، پس از بازگشت از محاصره طائف، در شب چهارشنبه، دوازده روز مانده به پایان ذی‌قعده، از مکانی در پایین تنگه و در انتهای دره جعرانه که طی مدت اقامت در جعرانه در آنجا
نماز می‌خواند، احرام بست و برای انجام عمره عازم مکه شد.
پس از آن، به تاسی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، نماز و احرام از آن مکان برای انجام عمره مستحب شمرده شده
و جعرانه به همراه
تنعیم و
حدیبیه به عنوان
ادنی الحل از میقات‌های عمره مُفرده گردیده است.
مذاهب
مالکی،
حنبلی و
شافعی،
جعرانه را بهترین میقات عمره از مکه می‌دانند. در حالی که حنفی‌ها تنعیم را بر جعرانه مقدم می‌دارند.
فقهای امامیه نیز از افضیلت احرام از جعرانه، در عمره مفرده، سخن گفته‌اند.
همچنین مستحب است حاجیان، برای انجام عمره
حج قِران و
اِفراد،
از این میقات احرام ببندند.
برخی روایات از احرام هفتاد
یا سیصد
پیامبر از جعرانه خبر داده‌اند.
منابع قرن سوم از ساخت دو
مسجد در جعرانه، یکی در قسمت انتهایی دره و در مکان نماز و احرام پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، بدون ذکر نام سازنده آن، و دومین مسجد در قسمت ابتدایی دره و نزدیک‌تر به مکه، گزارش داده و ساخت آن را به مردی از قریش نسبت داده‌اند،
بعدها در منابع قرن نهم به بعد، همواره از یک مسجد در جعرانه یاد شده که آن را از سویی مکان احرام پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دانسته و از سوی دیگر از مردی قریشی، به عنوان سازنده آن، یاد کرده‌اند.
کردی از بازسازی این مسجد، در سال
۱۲۶۳ق، توسط همسر یکی از شاهان حیدرآباد
هند، یاد کرده است.
این مسجد که به نام مسجد الرسول شناخته می‌شود، و در آغازِ حد حرم
و در قسمت چپ دره قرار دارد، در سال
۱۳۷۰ق بار دیگر بازسازی شد و سپس در
۱۳۸۴ق توسط اداره اوقاف سعودی توسعه یافت. بنای فعلی مسجد ۱۶۰۰ مترمربع و معماری آن شبیه مسجد تنعیم است.
پیامبر در سال هشتم هجری، پس از پیروزی بر
هوازن در
جنگ حنین، اسرای نبرد را به دست
بدیل بن ورقاء خزاعی در جعرانه سپرد
و خود به سوی
طائف حرکت کرد. آن حضرت، در بازگشت از محاصره طائف، وارد جعرانه شد
و مدت ۱۳ روز در آنجا توقف کرد.
در پی حضور نمایندگان هوازن در جعرانه، برای آزادی اسیران خود، آن حضرت سهم خود و
بنی‌عبدالمطلب را بخشید و مسلمانان نیز، به پیروی از ایشان، چنین کردند
و برای رضایت مخالفان از
بنی‌تمیم،
بنی‌فزاره،
غطفان و
بنی‌سلیم، در قبال هر اسیری که سهم آنان می‌شد، شش
شتر به آن‌ها بخشید
و از این رهگذر، همه دربندشدگان هوازنی آزاد شدند.
پس از آن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به توزیع دیگر غنایم پرداخت
و با هدف نرم کردن دل‌های سران تازه‌مسلمان قریش نسبت به اسلام و مسلمانان، از سهم خود به آنان بخشید.
این امر مورد اعتراض فردی چون حرقوص بن زهیر تمیمی، معروف به
ذوالخویصره،
و نیز گروهی از
انصار قرار گرفت؛ سخنان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در جمع انصار در توجیه این اقدام، انصار را از کردار خود پشیمان کرد.
اسلام آوردن تعداد زیادی از مشرکان در جعرانه، همچون
سُراقة بن مالک مُدلجی،
هَبّار بن اسود اسدی،
ابومحذوره جُحمی و
سهیل بن عمرو عامری،
از دیگر حوادث مهم این منطقه در عصر پیامبر بود که بر اهمیت تاریخی جعرانه افزود.
۱. آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
۲. اثارة الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثه و البیت العتیق: محمد بن اسحاق خوارزمی (م۸۲۷ق)، به کوشش محمد حسین ذهبی، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق.
۳. اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه: محمد بن اسحاق فاکهی (م۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
۴. اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار: محمد بن عبدالله ازرقی (م۲۴۸ق)، به کوشش رشدی صالح ملحس، مکه، دار الثقافه، ۱۴۱۵ق.
۵. ارشاد الاذهان الی احکام الایمان: حسن بن یوسف حلی (۶۴۸-۷۲۶ق)، تحقیق فارس حسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
۶. الاستیعاب فی معرفة الاصحاب: یوسف بن عبدالله بن عبدالبر (۳۶۸-۴۶۳ق)، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
۷. اسد الغابه فی معرفة الصحابه: علی بن محمد بن اثیر (۵۵۵-۶۳۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
۸. الام: محمد بن ادریس شافعی (م۲۰۴ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق.
۹. امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع: احمد بن علی مقریزی (م۸۴۵ق)، به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
۱۰. انساب الاشراف: احمد بن یحیی بلاذری (م۲۷۹ق)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
۱۱. تاج العروس من جواهر القاموس: مرتضی زبیدی (م۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
۱۲. تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک): محمد بن جریر طبری (۲۲۴-۳۱۰ق)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۱۳. التاریخ القویم: محمد طاهر کردی، به کوشش عبدالملک بن عبدبالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
۱۴. تاریخ الیعقوبی: احمد بن ابی‌یعقوب یعقوبی (م۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
۱۵. تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف: محمد بن ضیاء (م۸۵۴ق)، به کوشش عدوی، مکه، مکتبة التجاریة مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
۱۶. تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکه و الحرم و ولاتها الفخام: محمد بن احمد صباغ (م۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۲۴ق.
۱۷. تصحیفات المحدثین: حسن بن عبدالله عسکری (م۳۸۲ق)، القاهره، المطبعة العربیة الحدیثه، ۱۴۰۲ق.
۱۸. تهذیب الاسماء و اللغات: یحیی بن شرف نووی (۶۳۱-۶۷۶ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
۱۹. الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف: محمد ابن ظهیره (م۹۸۶ق)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۱۴۲۳ق.
۲۰. جامع المقاصد فی شرح القواعد: علی بن حسین کرکی (م۹۴۰ق)، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.
۲۱. الجبال و الامکنة و المیاه: محمود بن عمر زمخشری (م۵۳۸ق)، به کوشش احمد عبدالتواب، قاهره، درالفضیله، ۱۳۱۹ق.
۲۲. الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه: محمد بن مکی (م۷۸۶ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
۲۳. الرسائل العشر: احمد بن محمد بن فهد حلی (۷۵۷-۸۴۱ق)، به کوشش سید مهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.
۲۴. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی: محمد بن احمد بن ادریس (م۵۹۸ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.
۲۵. سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م۴۸۱ق)، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، ۱۳۸۱ش.
۲۶. السیرة النبویه: عبدالملک بن هشام (م۲۱۸ق)، به کوشش محمد محیی الدین، قاهره، مکتبه محمد علی صبیح و اولاده، ۱۳۸۳ق.
۲۷. شفاء الغرام باخبار البلد الحرام: محمد بن احمد تقی فاسی (م۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
۲۸. الطبقات الکبری: محمد بن سعد (م۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
۲۹. عدة الانابة فی اماکن الاجابه: عبدالله بن ابراهیم حسنی (م۱۲۰۷ق)، به کوشش عبدالله نذیر، مکه، المکتبه المکیه، ۱۴۲۹ق.
۳۰. العروة الوثقی: سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (۱۲۴۷-۱۳۳۷ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۰ق.
۳۱. عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر (السیرة النبویه): فتح‌الدین محمد بن سید الناس (م۷۳۴ق)، به کوشش ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۴ق.
۳۲. فوائد القواعد: زین‌الدین بن علی، شهید ثانی (۹۱۱-۹۶۶ق)، تحقیق گروهی از محققان، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ش.
۳۳. قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام: حسن بن یوسف حلی (۶۴۸-۷۲۶ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
۳۴. الکامل فی التاریخ: علی بن محمد بن اثیر (۵۵۵-۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
۳۵. کشف اللثام: محمد بن حسن فاضل هندی (م۱۱۳۷ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
۳۶. المبسوط فی فقه الامامیه: محمد بن حسن طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، به کوشش محمدباقر بهبودی و سید محمدتقی کشفی، تهران، مکتبة المرتضویه، ۱۳۵۱ش.
۳۷. المعالم الاثیره: محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق.
۳۸. المعتمد فی شرح المناسک (کتاب الحج: محاضرات الخویی): به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دار العلم، مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی، ۱۴۱۰ق.
۳۹. معجم البلدان: یاقوت بن عبدالله الحموی (م۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
۴۰. معجم قبائل المملکة العربیة السعودیه: حمد جاسر، ریاض، النادیی، ۱۴۰۱ق.
۴۱. معجم معالم الحجاز: عاتق بن غیث بلادی، مکه، دار مکه للنشر و التوزیع، ۱۳۹۹ق.
۴۲. المغازی: محمد بن عمر الواقدی (م۲۰۷ق)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
۴۳. المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم: عبدالرحمن ابن علی ابن جوزی (م۵۹۷ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
۴۴. مواهب الجلیل: محمد بن محمد حطاب رعینی (م۹۵۴ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
۴۵. وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه): محمد بن حسن حر عاملی (۱۰۳۳-۱۱۰۴ق)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق
محمدحسن الهی‌زاده، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «جعرانه»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۶/۵.
