• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ثریا اسفندیاری بختیاری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ثریا اسفندیاری بختیاری (پهلوی)، همسر دوم محمدرضا پهلوی بود. انتخاب ثریا به همسری شاه، گام مهمی در برقراری روابط دوستانه دربار با ایل بختیاری شد که روابط خوبی با انگلستان داشتند. شاه پس از سپردن چند منصب به ثریا، هر‌چند او را بسیار دوست داشت، اما منافع خویش را ترجیح داد و با تشکیل یک شورای فرمایشی، ثریا را به دلیل ناتوانی در به دنیا آوردن ولی‌عهد به اروپا فرستاد و بعد بطور رسمی طلاق آنها اعلام شد. او پس از ازدواج شاه با فرح، به نگارش خاطرات خود روی آورد که در قالب کتاب‌های «حالا خودم حرف می‌زنم»، «خاطرات ثریا»، «کاخ تنهایی» و نیز «شاهدخت ناکام» از برخی وقایع و فسادهای موجود دربار، پرده برداشت.


ثریا اسفندیاری بختیاری (پهلوی)، (در زمان همسری وی با محمدرضا پهلوی، با این نام نیز خوانده می‌شد) همسر دوم محمدرضا پهلوی، در اول تیرماه ۱۳۱۱شمسی در «بیمارستان میسیون انگلیسی» اصفهان به دنیا آمد.
[۱] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۰.
[۲] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۹.
[۳] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۴.
[۴] پهلوی، محمدرضا، ماموریت برای وطنم، ص۴۴۵.
پدرش خلیل، فرزند سردار اسعد از خان‌زاده‌های ایل بختیاری (خاندان اسفندیاری) بود.
[۵] خواندنیها، ش ۱۴، ص ۳، سال ۱۱، ش ۱۴، ۱۸ مهر ۱۳۲۹.
[۶] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۲۴.
[۷] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۲۵.
[۸] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱.
(آنها ساکن جنوب غرب ایران بودند و سردار اسعد، زندگی ایلیاتی را رها کرده، در جنوب اصفهان، ساکن و یکجانشین شد) اوا، مادر ثریا، یک مسیحی پروتستان آلمانی و زاده‌ مسکو بود. پدربزرگ وی به دعوت تزار، برای کار در کارخانه تفنگ‌سازی به روسیه رفت، اما زمانی که اوا یازده‌ساله بود، در جریان انقلاب اکتبر اتحاد شوروی با خانواده به آلمان غربی بازگشت و در برلن ساکن شد.
[۹] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۲۹.
[۱۰] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۳.
خلیل بیست و دو ساله که در پاییز ۱۹۲۴م برای تحصیل به برلن رفته بود، با اوای شانزده‌ساله آشنا شد. اوا هم‌زمان با تحصیل، در رستوران نیز کار می‌کرد.
[۱۱] طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۱۰ - ۱۱.
آنها پس از پانزده ماه، طبق آیین اسلام با یکدیگر ازدواج کردند و دو سال بعد با پایان‌یافتن تحصیلات خلیل در رشته اقتصاد، عازم ایران ‌شدند.
[۱۲] پهلوی، اشرف، من و برادرم (خاطرات اشرف پهلوی)، ج۱، ص۲۲۰.
[۱۳] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۲۸ - ۲۹.
[۱۴] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۴.
[۱۵] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۴ - ۲۵.
[۱۶] طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۱۰ - ۱۱.
[۱۷] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۲۴.


ثریا در ششمین سال ازدواج آنها متولد شد. اوا به دلیل شیوع بیماری، ثریا را در هشت‌ماهگی به آلمان برد. خلیل نیز شش‌ماه بعد به آنان پیوست. کودکی ثریا تا پنج‌سالگی ‌ـ که دوباره به ایران بازگشتند (۱۹۳۷م) ـ در آلمان سپری شد
[۱۸] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۰-۳۲.
[۱۹] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۴.
و پس از بازگشت، در اصفهان ساکن ‌شدند، خانه‌ای که بیژن در آن زاده شد.
[۲۰] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۳.
[۲۱] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۹.
وی چهار سال از ثریا کوچک‌تر بود.
هم‌زمان با رشد ثریا در میان کودکان فامیل و طبیعت صحرا،
[۲۲] اسفندیاری، کاخ تنهایی، ترجمه امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۸.
پدر و مادرش توجه ویژه‌ای به آموزش وی داشتند. اوا به علت بهداشتی ‌نبودن آموزشگاه‌های ایرانی و علاقه‌مندی به تربیت فرزندانش به سبک اروپایی
[۲۳] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۵.
[۲۴] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۴۳.
ثریا را به کلاس‌های آلمانی‌های مقیم ایران فرستاد، اما از ژوئن ۱۹۴۱م به علت اشغال ایران از سوی متفقین و تبعید آلمانی‌ها، ثریا به منزل معلم خود رفته، ضمن ادامه تحصیل به طور خصوصی به فراگیری پیانو نیز ‌پرداخت.
[۲۵] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۳.
[۲۶] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۱- ۱۲.
در اصفهان وارد مدرسه آلمانی‌های مقیم اصفهان شد و زبان فارسی را نزد معلم خصوصی، فرا گرفت.
[۲۷] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۱۰- ۱۲.

از‌ آنجا که از نظر پدر، تحصیلات فارسی نیز برای ثریا لازم بود، عصرها معلمی بدین‌منظور به آموزش وی می‌پرداخت.
[۲۸] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۴.
[۲۹] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۳.
در ۱۹۴۴م پدر و مادر ثریا، او را به یک میسیون انگلیسی، ویژه دانش‌آموزان ایرانی (مدرسه بهشت آیین) فرستادند. ثریا موفق ‌شد ۷ پایه را با کمک معلم خصوصی، برای آموزش و جبران برخی عقب‌ماندگی‌های درسی، طی ۵ سال، در پانزده‌سالگی به اتمام برساند.
[۳۰] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۵.
[۳۱] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۳۵ - ۳۷.

هم‌زمانی این ایام با پایان‌یافتن جنگ جهانی دوم، والدین ثریا را بر آن داشت که همگی در سال ۱۹۴۷م به «زوریخ سوئیس» بروند.
[۳۲] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۳- ۳۵.
ثریا طی دو سال پیوسته، برای تمام‌کردن تحصیلات دبیرستان و آموزش فرانسه، در آموزشگاه‌های این منطقه به تحصیل پرداخت. سپس نزد اقوام خویش در لندن رفت و به تحصیل زبان انگلیسی اهتمام ورزید.
[۳۳] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۱۷.
[۳۴] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۵-۳۸.
[۳۵] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۴۳.
[۳۶] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۴۴
[۳۷] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۵۱-۵۵.
[۳۸] پهلوی، اشرف، من و برادرم (خاطرات اشرف پهلوی)، ج۱، ص۲۲۰.


با گذشت دو سال از جدایی محمدرضا پهلوی از فوزیه، افراد گوناگونی به شاه برای همسری معرفی می‌شدند.
[۳۹] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۱۷.
[۴۰] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۶۶.
معرِّف ثریا، عمه‌فروغ وی، ندیمه‌ مادر شاه بود.
[۴۱] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۹- ۴۱.
[۴۲] پهلوی‌ها (فرزندان رضاشاه،)، خاندان پهلوی به روایت اسناد، ج ۲، ص۱۱۷.
نظر محمدرضا با دیدن عکس ثریا جلب شد و تمایل خود را به ارسال عکس‌های بیش‌تر و درنتیجه، فرستادن خواهرش شمس به اروپا برای آشنایی با ثریا و سرانجام دعوت از وی به ایران برای دیدار حضوری، ابراز کرد.
[۴۳] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۱۶-۲۶.
[۴۴] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۹-۴۵.
[۴۵] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۵۶-۸۴.
[۴۶] پهلوی، محمدرضا، ماموریت برای وطنم، ص۴۴۳.
با موافقت طرفین و اعلام نامزدی شاه با ثریا، روز ۶ دی به عنوان تاریخ عروسی معین ‌شد. با ابتلای ثریا به حصبه که برخی معتقدند، وی را مسموم کردند
[۴۷] پهلوی، اشرف، من و برادرم (خاطرات اشرف پهلوی)، ج۱، ص۲۲۱- ۲۲۲.
[۴۸] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۲۷.
[۴۹] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۴۹.
[۵۰] زاهدی، اردشیر، خاطرات اردشیر زاهدی، ج۱، ص۲۵۲.
مراسم به ۲۳ بهمن ۱۳۲۹ موکول ‌شد. سپس مراسم ازدواج او و شاه در تالار آیینه کاخ مرمر در ۲۳ بهمن ۱۳۲۹ برگزار شد...
[۵۱] گاهنامه پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی، فهرست روزبروز وقایع سیاسی، نظامی، ج۱، ص۶۳۱، اقتصادی و اجتماعی ایران از ۳ اسفند ۲۴۷۹ تا ۳۰ اسفند ۲۵۳۵.

محمدرضا سی و یک سال و ثریا هیجده ساله بود، اما برای کاستن تفاوت سنی، اعلام شد که ثریا هیجده سال دارد. زندگی آنها تنها هفت سال، ادامه داشت.
[۵۲] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۲۶-۳۲.
[۵۳] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۴۹-۵۵.
[۵۴] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۸۲-۱۱۵.
انتخاب ثریا به همسری شاه، گام مهمی در برقراری روابط دوستانه دربار با ایل بختیاری شد که روابط خوبی با انگلستان داشتند و در سرکوب رضاخان، روابطشان با دربار تیره شد،
[۵۵] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۲۹.
[۵۶] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۱.
[۵۷] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۲.
[۵۸] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۶۴.
[۵۹] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۵- ۲۶.
[۶۰] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۸.
[۶۱] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۶۴.
به‌گونه‌ای‌که فروغ، بعداً به اتهام توطئه از سوی بختیاری‌ها برای نفوذ به دربار، بیرون رانده شد.
[۶۲] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۴۴ - ۴۵.
[۶۳] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۶۱.
[۶۴] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۶۲.
[۶۵] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۶۴
[۶۶] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۸۲-۱۸۵.


۳.۱ - ثریا و زنان دربار پهلوی

ثریا در روابط خود با زنان دربار پهلوی سازش ناپذیر بود؛ شمس و تاج الملوک اولین دشمنان ثریا بودند و کاخ مادر شاه به کانون مخالفت با او بدل شد..
[۶۷] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۱، ص۲۰۸.
وی بعدها اشرف را بر دیگران ترجیح داد..
[۶۸] پهلوی، اشرف، من و برادرم (خاطرات اشرف پهلوی)، ج۱، ص۲۲۴.
[۶۹] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۱۵۴.
ثریا نفوذ زیادی در شاه داشت، چنان که به سبب مخالفت او با ازدواج شهناز (دختر بزرگ شاه) با اردشیر زاهدی، مدتها این وصلت به تعویق افتاد..
[۷۰] رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک (اردشیر زاهدی)، ج۲، ص۳۴.


۳.۲ - ترغیب به سقوط مصدق

ایام نقاهت ثریا فرصت مناسبی برای آشنایی بیشتر وی با مسائل جاری کشور شد ـ که بیشتر، گرد مسئله نفت بود و سه قدرت شوروی، انگلیس و آمریکا بر سر آن رقابت داشتند
[۷۱] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۲۸.
[۷۲] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ۴۴۶.
ـ این مسائل عبارت بودند از: ترور نخست‌وزیر، رزم‌آرا،
[۷۳] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۳۳.
[۷۴] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۵۵.
[۷۵] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ۱۳۷ - ۱۳۸.
[۷۶] پهلوی، محمدرضا، ماموریت برای وطنم، ص۴۴۶.
[۷۷] پهلوی‌ها (فرزندان رضاشاه،)، خاندان پهلوی به روایت اسناد، ج۲، ص۱۱۸.
در ۲۰ مرداد ۱۳۳۲ شاه و ثریا به رامسر رفتند..
[۷۸] گاهنامه پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی: فهرست روزبروز وقایع سیاسی، نظامی، ج۱، ص۷۳۳، اقتصادی و اجتماعی ایران از ۳ اسفند ۲۴۷۹ تا ۳۰ اسفند ۲۵۳۵.
[۷۹] صولت قشقائی، محمدناصر، سالهای بحران (خاطرات روزانه محمدناصر صولت قشقائی) ج۱، ص۳۹۷.
و در ۲۲ مرداد ثریا، شاه را ترغیب کرد تا فرمان‌های جداگانه‌ای را که برای عزل [محمد مصدق [|مصدق]] و انتصاب فضل اللّه زاهدی تهیه شده بود، توشیح کند.
[۸۰] موحد، محمدعلی، گفته‌ها و ناگفته‌ها: تحلیلی از گزارش عملیات پنهانی سیا در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، ص۲۴.
ملی‌شدن صنعت نفت در ۲۸ اسفند ۱۳۳۰، نخست‌وزیری مصدق، کاهش قدرت شاه و به‌خطر افتادن منافع آمریکا و انگلیس، و در نتیجه، کودتا علیه دولت مصدق که در مرحلۀ نخست با شکست روبه‌رو شد و به فرار شاه و همسرش در ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ به عراق
[۸۱] نجاتی، غلامرضا، مصدق: سالهای مبارزه و مقاومت، ج ۲، ص ۶۳.
هم زمان با ورود شاه به بغداد، عده ای از ایرانیان مقیم آن کشور تظاهرات کردند و شاه به ناچار، در ۲۷ مرداد به رم رفت...
[۸۲] مصور رحمانی، غلامرضا، کهنه سرباز (خاطرات سیاسی و نظامی سرهنگ ستاد غلامرضا مصور رحمانی)، ج۱، ص۳۰۹ـ ۳۱۱.
و سرانجام، آنان با سقوط دولت مصدق در ۲۸ مرداد به ایران بازگشتند.
[۸۳] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۲۸-۲۹.
[۸۴] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۵۰-۹۷.
[۸۵] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۸۵.
[۸۶] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۵۰
[۸۷] پهلوی، محمدرضا، ماموریت برای وطنم، ص۴۴۶ - ۴۴۷.
[۸۸] گاهنامه پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی: فهرست روزبروز وقایع سیاسی، نظامی، ج۱، ص۷۴۱، اقتصادی و اجتماعی ایران از ۳ اسفند ۲۴۷۹ تا ۳۰ اسفند ۲۵۳۵.
[۸۹] گاهنامه پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی: فهرست روزبروز وقایع سیاسی، نظامی، ج۱، ص۷۵۹، اقتصادی و اجتماعی ایران از ۳ اسفند ۲۴۷۹ تا ۳۰ اسفند ۲۵۳۵.


۳.۳ - روحیه‌بخشی به شاه

ثریا در خاطراتش به نقش خود در روحیه‌بخشی به شاه که در دوران ضعف قدرت، دچار ناراحتی شده بود، اشاره کرده
[۹۰] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۷۸ - ۷۹.
و خود را نخستین پیشنهاد دهندۀ کودتا علیه دولت مصدق به شاه می‌داند،
[۹۱] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۷۴-۷۹.
[۹۲] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۸۴ - ۸۵.
اما بر اساس مدارک، نقش اصلی با سرویس‌های جاسوسی انگلیس و آمریکا بود و دیگران، تنها نقش بازیگران صحنه را ایفا می‌کردند. شاه نیز تنها نقش امضاکننده عزل مصدق را داشت.
[۹۳] پهلوی، اشرف، من و برادرم (خاطرات اشرف پهلوی)، ص۲۳۶-۲۶۵.
[۹۴] طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۱۴۲ - ۱۴۳.


پس از دو سال و نیم تنش، اکنون ثریا طعم واقعی ملکه‌بودن را می‌چشید. حضور روزانه بختیاری‌ها در میهمانی‌های دربار،
[۹۵] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۲، ص۱۷۱.
[۹۶] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۲، ص۲۰۸.
بازگرداندن عمه‌فروغ و دکتر ایادی – که به دلیل وهابی‌بودن و حساسیت‌های موجود به وی، پیش از این از دربار رانده شده بود
[۹۷] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۷۳.
[۹۸] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۸۵.
و خبرچین شاه از ثریا نیز به شمار می‌آمد
[۹۹] زاهدی، اردشیر، خاطرات اردشیر زاهدی، ج۱، ص۲۳۰ - ۲۳۱.
– نشان از قدرت ثریا در دربار داشت. وی علاوه‌بر رسیدگی به امور شخصی ـ که شاه از وی به‌عنوان فردی علاقه‌مند به زندگی، تزیین منزل و انجام خدمات اجتماعی یاد می‌کند
[۱۰۰] پهلوی، محمدرضا، ماموریت برای وطنم، ص۴۴۹ - ۴۵۰.
ـ در مقام ملکه، دارای مسئولیت‌هایی چون دیدار با سفرا، نظارت بر آسایشگاه سل‌زدگان و سازمان حمایت مادران، بازدید از بیمارستان‌ها، پرورشگاه‌ها و مراکز خیریه نیز بود.
[۱۰۱] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۴۲ - ۴۰.
[۱۰۲] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۵۹ -۶۰.
[۱۰۳] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۶۴ - ۱۶۵.

همچنین شاه پس از کودتا، سرپرستی «جمعیت شیر و خورشید» و سازمان امور اجتماعی شاهنشاهی را به او سپرد. وی به تاسیس یک مرکز خیریه با نام «بنیاد ثریا» اقدام کرد، از جمله امور فرهنگی این بنیاد، نشر و ترجمه آثار معروف جهان بود.
[۱۰۴] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۱۰۷ – ۱۰۵.
[۱۰۵] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۶۳ - ۲۶۵.
یکی از اقدام‌های شاه پس از کودتا برای بالا بردن جایگاه بین‌المللی خود، سفر به کشورهای شرقی، اروپایی و آمریکا بود که ثریا وی را همراهی می‌کرد. ثریا دربار را محیطی سرشار از رقابت و توطئه و زن‌سالار معرفی می‌کند. وی برای در امان ماندن از مشکلات خانوادگی، از همان ابتدا سعی می‌کرد، از جمع نامتناجس خانوادۀ شاه فاصله بگیرد که البته به سوء تفاهم‌هایی نیز ‌منجر شد.
[۱۰۶] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۹.
[۱۰۷] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۱۰.
[۱۰۸] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۴۳.
[۱۰۹] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۴۶.
[۱۱۰] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۵۰.
[۱۱۱] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۶۱.
[۱۱۲] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۶۷.
[۱۱۳] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۷۱.
[۱۱۴] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۷۲.
[۱۱۵] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۴۸.
[۱۱۶] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۷۵.
[۱۱۷] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۸۱.


هر‌چند شاه، ثریا را بسیار دوست داشت، اما منافع خویش را ترجیح داد
[۱۱۸] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۴۸.
[۱۱۹] زاهدی، اردشیر، خاطرات اردشیر زاهدی، ج۱، ص۱۹۹.
و با تشکیل یک شورای فرمایشی، ثریا را به دلیل ناتوانی در به دنیا آوردن ولی‌عهد و فشار مقامات دولتی ـ هرچند وجود ولی‌عهد را خطری بالقوه برای خود می‌دید
[۱۲۰] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۲، ص۲۰۹.
ـ در ۲۴ بهمن ۱۳۳۶ش تا زمان اعلام نظر شورا به اروپا فرستاد.
[۱۲۱] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۱۳۳- ۱۴۱.
سرانجام، جدایی آنها به صورت رسمی در ۲۳ اسفند اعلام ‌شد.
[۱۲۲] کسری، نیلوفر، زنان ذی نفوذ خاندان پهلوی، ص ۶۹.
ثریا بعد از ترک ایران، شش میلیون دلار را که از یک شرکت نفت ایتالیایی و نیز چهل میلیون پوند شرکت پان امریکن را که به حساب بانکی وی واریز شده بود به دولت ایران باز نگرداند.
[۱۲۳] سوء استفاده خاندان پهلوی، پروندة ش ۱/ ۵۵۰۸، سند ش ۷۶۷، ص ۷۷.
[۱۲۴] تبلیغ علیه خاندان پهلوی، پرونده ش ۲۹۱۷، سند ش ۶۳۰، ص ۲۲.

شاه غیر از پرداخت مهریه که پانصد هزار تومان بود، یک میلیون تومان و نیز جواهرات به وی داد و مقرر کرد که ثریا ازدواج نکند و ماهانه چهارصد ‌هزار دلار، معادل سی‌هزار تومان به‌عنوان نفقه به وی داده شود.
[۱۲۵] بهزادی، علی، شبه خاطرات، ص۲۴۴.
[۱۲۶] زاهدی، اردشیر، خاطرات اردشیر زاهدی، ج۱، ص۲۱۲.
دو گزارش از اموال و دارایی‌های ثریا موجود است که بسیار متفاوت‌اند. در یکی از گزارش‌ها میزان دارایی‌های وی بیش از دو میلیون دلار برآورد شده (ایران و جهان، ۱۳۸۱ شمسی) و در گزارش دیگر، ثروت باقی‌مانده از او حدود ۱۵۰ میلیون دلار ذکر شده است..
[۱۲۷] اعتماد، سال ۱، ج۱، ص۱۰، ش ۱۸۱، ۲۶ دی ۱۳۸۱.
هم‌چنین لقب «والاحضرت» ـ که ویژۀ خانواده پهلوی بود ـ را به وی داد که دارای امتیازاتی چون پذیرش در اجتماعات و انجمن‌های اروپایی و داشتن پاسپورت وابستۀ سیاسی بود
[۱۲۸] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۱۴۵.
[۱۲۹] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۳۲۷ - ۳۲۸.
و پدرش خلیل نیز همچنان در سمت سفیر ایران در آلمان غربی باقی ماند.
[۱۳۰] معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۲، ص۹۱۱.
[۱۳۱] معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۲، ص۹۲۰.
[۱۳۲] خاطرات اردشیر زاهدی، ج۱، ص۲۲۰.


۵.۱ - زندگی بعد از طلاق

ثریا پس از جدایی در انجام امور شخصی، دچار مشکلات فراوانی ‌شد.
[۱۳۳] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۶-۱۰.
[۱۳۴] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۵-۸.
[۱۳۵] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۳۲۹ -۳۳۰.
او سال‌های نخست را همراه پدر و مادرش در انزوا و افسردگی به سر ‌برد، اما مطبوعات خارجی، پیوسته خبرهایی درست یا نادرست از زندگی خصوصی وی ـ اعم از خودکشی و داستان‌های عشقی ـ منتشر ‌کردند، هرچند پخش اخبار مربوط به ثریا در ایران ممنوع بود.
[۱۳۶] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۶-۱۱.
[۱۳۷] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۱۵۲-۱۵۶.
[۱۳۸] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۱۳-۱۷.
[۱۳۹] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۱۴۶-۱۵۶.
[۱۴۰] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۳۳۳ - ۳۳۶.
[۱۴۱] زاهدی، اردشیر، خاطرات اردشیر زاهدی، ج۱، ص۲۱۵ -۲۱۹.
ثریا با شکایت علیه مطبوعات در ۱۹۶۱م و تعهد آنان به عدم درج چنین مطالبی، حضور خود را در صحنه اجتماع رقم می‌زد.
[۱۴۲] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۱۷ - ۱۸.


او پس از ازدواج شاه با فرح، به نگارش خاطرات خود روی آورد. وی در قالب کتاب‌های «حالا خودم حرف می‌زنم»، «خاطرات ثریا»، «کاخ تنهایی» و نیز «شاهدخت ناکام»
[۱۴۳] اسفندیاری، ثریا با همکاری لویی والانتن، شاهدخت ناکام، ترجمه فرزاد همدانی.
از برخی وقایع و فسادهای موجود دربار، پرده برداشت
[۱۴۴] طلوعی، محمود، پدر و پسر، ترجمه محمود طلوعی، ص۶۶۸.
[۱۴۵] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، یادداشت مترجم.
و نیز به بازی در فیلم «سه زن» روی ‌آورد.
[۱۴۶] اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۱۵۷.
[۱۴۷] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۴۶.
[۱۴۸] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۴۴۹ - ۴۵۰.
آشنایی ثریا با «فرانک‌-‌ایندووینا»، کارگردان ایتالیایی این فیلم، منجر به تصمیم آنان برای ازدواج شد که پیش از ازدواج، فرانک بر اثر سانحه هوایی وفات کرد و ثریا تا پایان عمر به ‌صورت مجرد زندگی خود را ادامه داد.
[۱۴۹] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۳۵.
[۱۵۰] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۵۶.
[۱۵۱] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۳۷۰.
[۱۵۲] طلوعی، محمود، پدر و پسر، ترجمه محمود طلوعی، ص۶۷۹.
ثریا که تا ‌آن‌ زمان با لهجه بختیاری و زبان‌های فارسی، آلمانی، فرانسه، اسپانیولی و انگلیسی آشنایی داشت، برای برقراری ارتباط با فرانک‌، زبان ایتالیایی را نیز آموخت.
[۱۵۳] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۷.
از سوی دیگر هر‌چند وی دیگر به ایران بازنگشت،
[۱۵۴] معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۱، ص۲۶.
اما بر اساس شواهد موجود، غیر از مدت زمانی که با فرانک آشنا شد، با نامه و تلفن تا واپسین‌روزهای زندگی شاه با وی ارتباط داشت،
[۱۵۵] طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۳۱۸ - ۳۲۲.
هرچند خودش، هرگونه ارتباط با شاه را رد می‌کند.
[۱۵۶] طلوعی محمود، زیبای تنها، ص۳۱۳ - ۳۱۸.
[۱۵۷] طلوعی، محمود، پدر و پسر، ترجمه محمود طلوعی، ص۶۷۸.
[۱۵۸] پهلوی، اشرف، من و برادرم (خاطرات اشرف پهلوی)، ص۲۸۱.
همچنین محمدرضا پهلوی در وصیت خود، مبلغ هنگفتی به وی بخشید. ثریا از وکیل وی خواسته بود که این مسئله برای جلوگیری از سلب آرامش و تهدید او محرمانه بماند.
[۱۵۹] طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۳۶۴ - ۳۷۵.

زندگی ایلیاتی، مسلمان‌بودن نیاکان پدری، فرهنگ اروپایی و مسیحیِ پروتستان‌بودن مادر، گونه‌ای دوگانگی فرهنگی ـ مذهبی در شخصیت ثریا به وجود آورده بود.
[۱۶۰] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۲۱ - ۲۲.
[۱۶۱] اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۷ - ۱۸.
وی در کودکی، همراه مادر با تعالیم مسیحیت رشد یافت،
[۱۶۲] اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۲۱.
به عنوان مسلمان با شاه ازدواج کرد
[۱۶۳] طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۲۸۱.
[۱۶۴] بهزادی، علی، شبه خاطرات، ص۲۴۴.
و در سال‌های پایانی عمر، صلیب طلایی به گردن آویخت
[۱۶۵] معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۱، ص۳۵.
و در ویلای خود در «ماربلا» کلیسای کوچکی ساخت.
[۱۶۶] طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۳۷۴.


سرانجام، ثریا بر اثر ایست قلبی در شصت و نهمین سال زندگی خود در ۳ آبان ۱۳۸۰ در آپارتمانش در فرانسه درگذشت.
[۱۶۷] طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۳۶۹.
او در مقبره‌ای خانوادگی در مونیخ آلمان، در کنار پدر و مادرش به خاک سپرده شد.
[۱۶۸] اعتماد، سال ۱، ج۱، ص۱۰، ش ۱۸۱، ۲۶ دی ۱۳۸۱.
[۱۶۹] معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۲، ص۹۳۳.
«بیژن» تنها بازمانده این خانواده نیز یک هفته بعد بر اثر سکته به سایر افراد خانواده پیوست.
[۱۷۰] طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۳۷۸.


ثریا وصیت کرده بود تمامی اموال، حتی آلبوم وی را به حراج بگذارند و پولش را به صلیب سرخ فرانسه، کودکان عقب‌مانده فرانسه و سگ‌های ولگرد پاریس بدهند.
[۱۷۱] طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۳۷۹.
[۱۷۲] معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۲، ص۹۲۸.
یکی از بستگان ثریا معتقد است، وی سال ۱۹۹۵ وصیت‌نامه خود را تغییر داده و بخشی از ثروت هنگفت خویش را به بختیاری‌ها اختصاص داده بود.
[۱۷۳] معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۲، ص۹۵۳.
در هر صورت، وارثان او برای تصاحب ارثیه‌اش، دادخواستی به دادگاه فرانسه ارائه داده‌اند که در حال بررسی است.
[۱۷۴] معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۲، ص۹۴۶ – ۹۵۶.
[۱۷۵] طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۳۷۸ - ۳۷۹.
از نکات مورد توجه پس از مرگ ثریا، ادعای شخصی به نام «فیروزه اعتمادی» با چهل سال سن بود که به علت همانندی چهره، خود را دختر ثریا می‌دانست، اما بر اساس شواهد و آزمایش‌های موجود، ادعای وی رد شد.
[۱۷۶] طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۳۷۸- ۳۷۹.
[۱۷۷] معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۲، ص۹۳۴ - ۹۴۵


۱. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۰.
۲. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۹.
۳. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۴.
۴. ↑ پهلوی، محمدرضا، ماموریت برای وطنم، ص۴۴۵.
۵. ↑ خواندنیها، ش ۱۴، ص ۳، سال ۱۱، ش ۱۴، ۱۸ مهر ۱۳۲۹.
۶. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۲۴.
۷. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۲۵.
۸. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱.
۹. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۲۹.
۱۰. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۳.
۱۱. ↑ طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۱۰ - ۱۱.
۱۲. ↑ پهلوی، اشرف، من و برادرم (خاطرات اشرف پهلوی)، ج۱، ص۲۲۰.
۱۳. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۲۸ - ۲۹.
۱۴. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۴.
۱۵. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۴ - ۲۵.
۱۶. ↑ طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۱۰ - ۱۱.
۱۷. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۲۴.
۱۸. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۰-۳۲.
۱۹. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۴.
۲۰. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۳.
۲۱. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۹.
۲۲. ↑ اسفندیاری، کاخ تنهایی، ترجمه امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۸.
۲۳. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۵.
۲۴. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۴۳.
۲۵. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۳.
۲۶. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۱- ۱۲.
۲۷. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۱۰- ۱۲.
۲۸. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۴.
۲۹. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۳.
۳۰. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۵.
۳۱. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۳۵ - ۳۷.
۳۲. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۳- ۳۵.
۳۳. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۱۷.
۳۴. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۵-۳۸.
۳۵. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۴۳.
۳۶. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۴۴
۳۷. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۵۱-۵۵.
۳۸. ↑ پهلوی، اشرف، من و برادرم (خاطرات اشرف پهلوی)، ج۱، ص۲۲۰.
۳۹. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۱۷.
۴۰. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۶۶.
۴۱. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۹- ۴۱.
۴۲. ↑ پهلوی‌ها (فرزندان رضاشاه،)، خاندان پهلوی به روایت اسناد، ج ۲، ص۱۱۷.
۴۳. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۱۶-۲۶.
۴۴. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۹-۴۵.
۴۵. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۵۶-۸۴.
۴۶. ↑ پهلوی، محمدرضا، ماموریت برای وطنم، ص۴۴۳.
۴۷. ↑ پهلوی، اشرف، من و برادرم (خاطرات اشرف پهلوی)، ج۱، ص۲۲۱- ۲۲۲.
۴۸. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۲۷.
۴۹. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۴۹.
۵۰. ↑ زاهدی، اردشیر، خاطرات اردشیر زاهدی، ج۱، ص۲۵۲.
۵۱. ↑ گاهنامه پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی، فهرست روزبروز وقایع سیاسی، نظامی، ج۱، ص۶۳۱، اقتصادی و اجتماعی ایران از ۳ اسفند ۲۴۷۹ تا ۳۰ اسفند ۲۵۳۵.
۵۲. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۲۶-۳۲.
۵۳. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۴۹-۵۵.
۵۴. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۸۲-۱۱۵.
۵۵. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۲۹.
۵۶. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۱.
۵۷. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۲.
۵۸. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۶۴.
۵۹. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۵- ۲۶.
۶۰. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۸.
۶۱. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۶۴.
۶۲. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۴۴ - ۴۵.
۶۳. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۶۱.
۶۴. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۶۲.
۶۵. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۶۴
۶۶. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۸۲-۱۸۵.
۶۷. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۱، ص۲۰۸.
۶۸. ↑ پهلوی، اشرف، من و برادرم (خاطرات اشرف پهلوی)، ج۱، ص۲۲۴.
۶۹. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۱۵۴.
۷۰. ↑ رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک (اردشیر زاهدی)، ج۲، ص۳۴.
۷۱. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۲۸.
۷۲. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ۴۴۶.
۷۳. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۳۳.
۷۴. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۵۵.
۷۵. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ۱۳۷ - ۱۳۸.
۷۶. ↑ پهلوی، محمدرضا، ماموریت برای وطنم، ص۴۴۶.
۷۷. ↑ پهلوی‌ها (فرزندان رضاشاه،)، خاندان پهلوی به روایت اسناد، ج۲، ص۱۱۸.
۷۸. ↑ گاهنامه پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی: فهرست روزبروز وقایع سیاسی، نظامی، ج۱، ص۷۳۳، اقتصادی و اجتماعی ایران از ۳ اسفند ۲۴۷۹ تا ۳۰ اسفند ۲۵۳۵.
۷۹. ↑ صولت قشقائی، محمدناصر، سالهای بحران (خاطرات روزانه محمدناصر صولت قشقائی) ج۱، ص۳۹۷.
۸۰. ↑ موحد، محمدعلی، گفته‌ها و ناگفته‌ها: تحلیلی از گزارش عملیات پنهانی سیا در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، ص۲۴.
۸۱. ↑ نجاتی، غلامرضا، مصدق: سالهای مبارزه و مقاومت، ج ۲، ص ۶۳.
۸۲. ↑ مصور رحمانی، غلامرضا، کهنه سرباز (خاطرات سیاسی و نظامی سرهنگ ستاد غلامرضا مصور رحمانی)، ج۱، ص۳۰۹ـ ۳۱۱.
۸۳. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۲۸-۲۹.
۸۴. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۵۰-۹۷.
۸۵. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۸۵.
۸۶. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۵۰
۸۷. ↑ پهلوی، محمدرضا، ماموریت برای وطنم، ص۴۴۶ - ۴۴۷.
۸۸. ↑ گاهنامه پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی: فهرست روزبروز وقایع سیاسی، نظامی، ج۱، ص۷۴۱، اقتصادی و اجتماعی ایران از ۳ اسفند ۲۴۷۹ تا ۳۰ اسفند ۲۵۳۵.
۸۹. ↑ گاهنامه پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی: فهرست روزبروز وقایع سیاسی، نظامی، ج۱، ص۷۵۹، اقتصادی و اجتماعی ایران از ۳ اسفند ۲۴۷۹ تا ۳۰ اسفند ۲۵۳۵.
۹۰. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۷۸ - ۷۹.
۹۱. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۷۴-۷۹.
۹۲. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۸۴ - ۸۵.
۹۳. ↑ پهلوی، اشرف، من و برادرم (خاطرات اشرف پهلوی)، ص۲۳۶-۲۶۵.
۹۴. ↑ طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۱۴۲ - ۱۴۳.
۹۵. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۲، ص۱۷۱.
۹۶. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۲، ص۲۰۸.
۹۷. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۷۳.
۹۸. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۸۵.
۹۹. ↑ زاهدی، اردشیر، خاطرات اردشیر زاهدی، ج۱، ص۲۳۰ - ۲۳۱.
۱۰۰. ↑ پهلوی، محمدرضا، ماموریت برای وطنم، ص۴۴۹ - ۴۵۰.
۱۰۱. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۴۲ - ۴۰.
۱۰۲. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۵۹ -۶۰.
۱۰۳. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۶۴ - ۱۶۵.
۱۰۴. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۱۰۷ – ۱۰۵.
۱۰۵. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۶۳ - ۲۶۵.
۱۰۶. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۹.
۱۰۷. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۱۰.
۱۰۸. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۴۳.
۱۰۹. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۴۶.
۱۱۰. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۵۰.
۱۱۱. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۶۱.
۱۱۲. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۶۷.
۱۱۳. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۷۱.
۱۱۴. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۷۲.
۱۱۵. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۴۸.
۱۱۶. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۷۵.
۱۱۷. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۸۱.
۱۱۸. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۴۸.
۱۱۹. ↑ زاهدی، اردشیر، خاطرات اردشیر زاهدی، ج۱، ص۱۹۹.
۱۲۰. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۲، ص۲۰۹.
۱۲۱. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۱۳۳- ۱۴۱.
۱۲۲. ↑ کسری، نیلوفر، زنان ذی نفوذ خاندان پهلوی، ص ۶۹.
۱۲۳. ↑ سوء استفاده خاندان پهلوی، پروندة ش ۱/ ۵۵۰۸، سند ش ۷۶۷، ص ۷۷.
۱۲۴. ↑ تبلیغ علیه خاندان پهلوی، پرونده ش ۲۹۱۷، سند ش ۶۳۰، ص ۲۲.
۱۲۵. ↑ بهزادی، علی، شبه خاطرات، ص۲۴۴.
۱۲۶. ↑ زاهدی، اردشیر، خاطرات اردشیر زاهدی، ج۱، ص۲۱۲.
۱۲۷. ↑ اعتماد، سال ۱، ج۱، ص۱۰، ش ۱۸۱، ۲۶ دی ۱۳۸۱.
۱۲۸. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۱۴۵.
۱۲۹. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۳۲۷ - ۳۲۸.
۱۳۰. ↑ معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۲، ص۹۱۱.
۱۳۱. ↑ معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۲، ص۹۲۰.
۱۳۲. ↑ خاطرات اردشیر زاهدی، ج۱، ص۲۲۰.
۱۳۳. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۶-۱۰.
۱۳۴. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۵-۸.
۱۳۵. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۳۲۹ -۳۳۰.
۱۳۶. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۶-۱۱.
۱۳۷. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۱۵۲-۱۵۶.
۱۳۸. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۱۳-۱۷.
۱۳۹. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۱۴۶-۱۵۶.
۱۴۰. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۳۳۳ - ۳۳۶.
۱۴۱. ↑ زاهدی، اردشیر، خاطرات اردشیر زاهدی، ج۱، ص۲۱۵ -۲۱۹.
۱۴۲. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۱۷ - ۱۸.
۱۴۳. ↑ اسفندیاری، ثریا با همکاری لویی والانتن، شاهدخت ناکام، ترجمه فرزاد همدانی.
۱۴۴. ↑ طلوعی، محمود، پدر و پسر، ترجمه محمود طلوعی، ص۶۶۸.
۱۴۵. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، یادداشت مترجم.
۱۴۶. ↑ اسفندیاری، ثریا، حالا خودم حرف می‌زنم (یادداشت‌های ثریا اسفندیاری ـ ملکه اسبق)، ترجمه معصومه عامری، ص۱۵۷.
۱۴۷. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۴۶.
۱۴۸. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۴۴۹ - ۴۵۰.
۱۴۹. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۳۳۵.
۱۵۰. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۲۵۶.
۱۵۱. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۳۷۰.
۱۵۲. ↑ طلوعی، محمود، پدر و پسر، ترجمه محمود طلوعی، ص۶۷۹.
۱۵۳. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۷.
۱۵۴. ↑ معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۱، ص۲۶.
۱۵۵. ↑ طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۳۱۸ - ۳۲۲.
۱۵۶. ↑ طلوعی محمود، زیبای تنها، ص۳۱۳ - ۳۱۸.
۱۵۷. ↑ طلوعی، محمود، پدر و پسر، ترجمه محمود طلوعی، ص۶۷۸.
۱۵۸. ↑ پهلوی، اشرف، من و برادرم (خاطرات اشرف پهلوی)، ص۲۸۱.
۱۵۹. ↑ طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۳۶۴ - ۳۷۵.
۱۶۰. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۲۱ - ۲۲.
۱۶۱. ↑ اسفندیاری، ثریا، کاخ تنهایی، ترجمۀ امیرهوشنگ کاووسی، ص۱۷ - ۱۸.
۱۶۲. ↑ اسفندیاری، ثریا، خاطرات ثریا ملکه اسبق ایران، ترجمۀ موسی مجیدی، ص۲۱.
۱۶۳. ↑ طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۲۸۱.
۱۶۴. ↑ بهزادی، علی، شبه خاطرات، ص۲۴۴.
۱۶۵. ↑ معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۱، ص۳۵.
۱۶۶. ↑ طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۳۷۴.
۱۶۷. ↑ طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۳۶۹.
۱۶۸. ↑ اعتماد، سال ۱، ج۱، ص۱۰، ش ۱۸۱، ۲۶ دی ۱۳۸۱.
۱۶۹. ↑ معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۲، ص۹۳۳.
۱۷۰. ↑ طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۳۷۸.
۱۷۱. ↑ طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۳۷۹.
۱۷۲. ↑ معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۲، ص۹۲۸.
۱۷۳. ↑ معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۲، ص۹۵۳.
۱۷۴. ↑ معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۲، ص۹۴۶ – ۹۵۶.
۱۷۵. ↑ طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۳۷۸ - ۳۷۹.
۱۷۶. ↑ طلوعی، محمود، زیبای تنها، ص۳۷۸- ۳۷۹.
۱۷۷. ↑ معتضد، خسرو، مثل ثریا گریه خواهم کرد (زندگی ثریا ملکه پیشین ایران)، ج۲، ص۹۳۴ - ۹۴۵


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثریا اسفندیاری بختیاری»، شماره ۴۲۳۳.    
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ثریا اسفندیاری بختیاری»، تاریخ بازیابی ۹۵/۵/۲۳.    


رده‌های این صفحه : تراجم | زنان دربار پهلوی | زنان فعال در سیاست در عصر پهلوی | مقالات پژوهه | مقالات دانشنامه جهان اسلام
جعبه ابزار