تناسب آیات (علوم قرآنی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تناسب آیات، وجود نوعی ارتباط میان
آیات است.
تناسب و مناسبت به معنای هم شکل، نزدیک به هم و با هم سازگار بودن است. تناسب در آیات به معنای ارتباط و هماهنگی میان آیات است؛ خواه این ارتباط از باب
رابطه عام و خاص باشد، خواه
رابطه عقلی یا
حسی و خیالی و یا
تلازم ذهنی مانند
سبب و
مسبب،
علت و معلول و….
درباره
ترتیب آیات قرآن دو دیدگاه وجود دارد:
۱. بیشتر
مفسران و
قرآن پژوهان باور دارند ترتیب آیات
توقیفی است؛ یعنی جایگاه آیات به
دستور پیغمبر گرامی
اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم مشخص شده است.
۲. برخی،
ترتیب آیات را به
اجتهاد شخصی
صحابه می‌دانند؛ که این‌ها اندکند.
کسانی که ترتیب آیات را توقیفی می‌دانند، تناسب و ارتباط میان آیات را باور دارند.
زرکشی می‌گوید: گاهی مناسبت بین مجموعه‌ای از آیات چیز پنهانی نیست؛ حتی اگر این مناسبت،
تناسب تضاد باشد؛ زیرا شیوه قرآن این است که پس از ذکر برخی احکام، برای ایجاد
انگیزه و
عمل به آنها، آیات
وعد و
وعید می‌آورد. سپس آیات
توحید و تنزیه را برای نشان دادن
عظمت آمر و ناهی می‌آورد؛ مانند: آیات
سوره بقره،
نساء،
مائده و….
گاهی تناسب بین آیات روشن نیست؛ بلکه برای
کشف نوع ارتباط و تناسب به
دقت و تامل نیاز است؛ مانند: (یسالونک عن الاهلة قل هی مواقیت للناس والحج ولیس البر بان تاتوا البیوت من ظهورها)؛ «در باره (
حکمت)
هلالها (ی
ماه) از تو می‌پرسند بگو آنها (
شاخص) گاه شماری برای
مردم و(موسم)
حج‌اند و نیکی آن نیست که از
پشت خانه‌ها درآیید».
سؤال این است که چه ارتباطی میان
احکام ماه‌ها و درآمدن از پشت خانه‌ها است؟ شاید چون رفتن به
منزل در
ایام حج م منوع بوده این مطلب ذکر شده است.
ایشان مواردی را که تناسب بین آیات روشن نیست بر دو قسم کرده است: ۱. جمله دوم
عطف بر جمله اول، و از قبیل
مزج معنوی باشد: در این موارد، جهت جامعی (ولو علاقه تضاد) بین آن دو وجود دارد. حتی اموری مثل
استطراد و
تمثیل و
تخلص هم می‌توانند موجبب تناسب میان دو جمله باشند.
۲. جمله دوم عطف بر جمله اول نبوده، و از قبیل مزج معنوی باشد: در این موارد
قرینه معنوی سبب می‌شود که جمله دوم را به منزله جزئی از حمله اول بگرداند. اسباب مزج معنوی امور مختلفی می‌تواند باشد، مثل:
تنظیر (الحاق نظیر به نظیر)؛ علاقه تضاد بین موضوع جمله اول و دوم؛ استطراد؛ و انتقال به مطلب دیگر برای ایجاد
نشاط در سامع.
ترتیب آیات؛
ترتیب قرآن.
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «تناسب آیات».
