تمهید القواعد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تمهید القواعد، کتابی در باره
قواعد اصول فقه و
زبان عربی، تألیف زین الدین بن علی عاملی معروف به
شهید ثانی است. نام کامل کتاب، تمهید القواعد الاصولیة و العربیة لتفریع الاحکام الشرعیة است.
«تمهید القواعد الاصولیة و العربیة لتفریع قواعد الاحکام الشرعیة»، اثر
شهید ثانی ،
زین الدین بن نور الدین ، علی بن احمد بن محمد بن جمال الدین بن تقی الدین بن صالح شامی عاملی (۹۱۱- ۹۶۵ ق)، از چهره‌های برجسته علمای شیعه در قرن دهم هجری است. این کتاب، به بررسی قواعد اصولی و عربی و
احکام فقهی که مترتب بر آنها می‌شود، پرداخته است.
به گفته
آقابزرگ تهرانی ، شهید ثانی با ملاحظه دو کتاب «
التمهید » در قواعد اصول فقه و «
الکوکب الدری » در قواعد عربی از اسنوی
شافعی ، در صدد تالیف کتابی برآمد که هر دو نوع قواعد را در بر داشته باشد، ازاین رو به تالیف تمهید القواعد دست زد؛ بنابراین، با اینکه این اثر، شباهت‌هایی با کتاب «
القواعد و الفواید »
شهید اول ، دارد، تلخیص یا تنظیم آن نیست و اثری مستقل به شمار می‌رود.
کتاب، در روز جمعه اول
محرم ۹۵۸، به انجام رسیده است.
به نوشته
آقابزرگ طهرانی ،
شهید ثانی با ملاحظة دو کتاب التمهید در قواعد اصول فقه و الکوکب الدّرّی در قواعد عربی از اُسنوی شافعی، در صدد تألیف کتابی بر آمد که هر دو نوع قواعد را در بر داشته باشد، ازینرو به تألیف تمهیدالقواعد دست زد.
بنابراین، با وجود شباهتهای این اثر با کتاب القواعد والفوائد شهید اول، تمهید القواعد تلخیص یا تنظیم القواعد والفوائد نیست و اثری مستقل به شمار می‌رود.
به گفته شهید ثانی در مقدمه تمهیدالقواعد،
از آن‌جا که دو علم
اصول فقه و
عربی از مهمترین مقدمات علم فقه‌اند و
فقیه برای
استنباط احکام بدانها نیاز دارد، وی
کتاب را در دو بخش تنظیم کرده است: بخش نخست یکصد قاعده اصولی و بخش دوم یکصد قاعده عربی را در بر دارد.
وی، علاوه بر بیان اصول و قواعد، فروع فقهیِ راجع به هر قاعده را نیز با رعایت اختصار و ایجاز ذکر کرده است.
کتاب، مشتمل بر دو بخش است؛ بخش اول، حاوی هفت مقصد و بخش دوم دارای چهار مقصد است و هر یک از دو بخش، شامل صد قاعده می‌باشد.
تمهیدالقواعد اصولاً بر پایه
فقه امامی تألیف شده و ظاهراً نخستین اثری است که بدین سبک در زمینة
فقه شیعه تدوین گردیده است.
البته مؤلف علاوه بر استناد به
آیات و
احادیث بسیار و استشهاد از آنها، در موارد متعدد آرای
فقها و ادیبان اهل سنّت را آورده است و ازاین‌رو می‌توان این کتاب را اثری تطبیقی درباره اصول فقه نیز دانست.
عناوین مقاصد هفت گانه بخش اول، از این قرار است: فی الحکم؛ فی الکتاب و السنة؛ فی الاجماع؛ فی القیاس؛ فی ادلة اختلف فیها، فی التعادل و التراجیح؛ فی الاجتهاد و التقلید.
در بخش نخست کتاب، علاوه بر آرای فقهای امامی ــ از جمله
سیدمرتضی ،
شیخ طوسی در
تهذیب الاحکام ،
علامه حلّی در
مختلف الشیعه و
منتهی المطلب ، و جز اینها
ــ آرای شماری از مؤلفان اصول فقه اهل سنّت نیز آمده است، از جمله
رازی ،
آمدی ،
ابن حاجب ،
غزالی ،
بیضاوی و
زمخشری .
عناوین مقاصد چهارگانه بخش دوم، چنین است: فی الاسماء؛ فی الافعال؛ فی الحروف؛ فی التوابع و باقی التراکیب و ما یتعلق بها من المعانی.
مؤلف، در مقدمه، می‌فرماید: از آن جا که دو علم
اصول فقه و عربی از مهمترین مقدمات علم فقه‌اند و
فقیه برای استنباط احکام بدانها نیاز دارد، ما کتاب را در دو بخش تنظیم کرده‌ایم.
مؤلف، علاوه بر بیان اصول و قواعد، فروع فقهی راجع به هر قاعده را نیز با رعایت اختصار و ایجاز ذکر کرده است.
همچنین در بخش دوم کتاب، در موارد بسیار، نظرات
ادیبان و
لغت شناسان بزرگ
زبان عربی از جمله
کسایی ،
سیبویه ،
ابوحیّان ،
ابن مالک ،
ابن هشام ،
اخفش و
زمخشری نقل یا به آنها استناد شده است.
هر یک از دو بخش تمهیدالقواعد در چند «مقصد» و هر مقصد در ابوابی تنظیم شده و قواعد هر مبحث بترتیب آمده است.
همچنین شهید ثانی در برخی ابواب مباحثی ضمنی با عنوان «مقدمه»، «مسأله» یا «فایده» مطرح کرده است.
مباحث مطرح شده در بخش نخست عبارت‌اند از: حکم (
حکم شرعی ، ارکان حکم)، کتاب و سنّت (لغات،
حقیقت و مجاز ،
اوامر و نواهی ،
عموم و خصوص و
مخصص ،
اطلاق و
تقیید ،
مجمل و مبیّن، افعال، اخبار)،
اجماع ،
قیاس ، ادلة مورد اختلاف، ت
عادل و تراجیح ،
اجتهاد و
افتاء .
در بخش دوم هم این مباحث آمده است: اسماء (
کلام ،
مضمرات ،
موصولات ، معرَّف به حروف تعریف،
مشتقات ،
مصدر ،
ظروف و غیره)،
افعال ،
حروف (
حروف جر ،
حروف عطف و غیره)،
توابع (
استثنا ،
حال ،
عدد ،
عطف ،
نعت ،
تأکید ،
بدل ،
شرط و
جزا ، و غیره).
شهید ثانی پس از تألیف تمهیدالقواعد، که در روز
جمعه اول
محرم ۹۵۸ به انجام رسیده، فهرست فنی مفصّلی با شیوه ابتکاری خود برای سهولت مراجعه به کتاب تدوین کرده است.
این فهرست که به ترتیب ابواب منابع فقهی تنظیم شده، در شب سه شنبه هشتم
رجب ۹۶۰ پایان یافته است.
مؤلف، در این کتاب که بر پایه فقه امامی تالیف شده و ظاهرا نخستین اثری است که بدین سبک در زمینه فقه
شیعه تدوین گردیده است، علاوه بر استناد به
آیات و
احادیث بسیار، در موارد متعدد، آرای فقها و ادیبان
اهل سنت را آورده است و ازاین رو می‌توان این کتاب را اثری تطبیقی در باره اصول فقه نیز دانست.
کتاب تمهید القواعد، گنجینه‌ای ارزش مند است از قواعد اصولی و
قواعد عربی و فقه و مسائل نادری که دیگر علما متعرض آن نشده‌اند و علاوه بر آن، به یک سری وقایع و حوادث تاریخی نیز اشاره دارد.
این کتاب، بسیار مورد توجه علما و
فقهای شیعه قرار گرفته و با توجه به اینکه از معدود کتاب‌هایی است که توسط علمای شیعه در این باره به رشته تحریر درآمده، تا کنون شرح‌ها و حواشی فراوانی بر آن نگاشته شده است.
شهید ثانی، در این کتاب، میان دو فن تاثیر قواعد اصولی بر احکام فقهی و تاثیر قواعد عربی بر احکام فقهی جمع نموده و حقیقتا این کتاب، گران بهاترین اثری است که در این رابطه نگاشته شده است. با مقایسه این کتاب و آثار دیگری که در این باره نگاشته شده به راحتی درمی یابیم که شهید بر بسیاری از نقاط ضعف آن آثار آگاه بوده و در این کتاب با مهارتی کامل از آن اشتباهات پرهیز کرده است؛ نقطه ضعف‌هایی، مانند خروج از بحث و طرح مباحث جانبی که ربطی به موضوع ندارد و یا طولانی ساختن بی جهت مباحث و یا بیان فروعی که مترتب بر قواعد نیستند.
وی، با رعایت اختصار به ذکر فروعی پرداخته که بر قواعد مترتب می‌شوند و گاهی نیز به ذکر دلیل پرداخته، همان گونه که در کتاب
شرح لمعه ، عمل نموده و خواننده را برای
استنباط احکام شرعی مهیا ساخته است.
در آخر کتاب، فهرست فنی مفصلی با شیوه‌ای ابتکاری، برای سهولت مراجعه به کتاب ذکر شده که توسط خود
مؤلف ، تدوین گردیده است. این فهرست که به ترتیب
ابواب منابع فقهی تنظیم شده، در شب سه شنبه هشتم
رجب ۹۶۰ پایان یافته است.
کتاب تمهید القواعد، ابتدا، در سال ۱۲۷۲ همراه کتاب «
الذکری » تالیف شهید اول، به همت مولا علی اکبر کرمانی در
ایران به طبع رسید و در سال ۱۴۱۶ نیز با تحقیق و تعلیق در
قم چاپ شد.
در ۱۴۱۶ نیز با تحقیق و تعلیق در
قم به چاپ رسیده است.
بسیاری از علما، مانند
سید میرزا عسکری ، علی بن محمد بن حسن بن زین الدین، از نوادگان مؤلف؛ شاه وردی تبریزی؛
میرزا عبدالله افندی ؛ مؤلف
ریاض العلماء و
میرزا محمد تنکابنی بر تمهید القواعد شرح و حاشیه نگاشته‌اند.
تمهیدالقواعد ابتدا در ۱۲۷۲ همراه
کتاب الذکری '، تألیف شهید اول، به همت
مولاعلی اکبر کرمانی در
ایران به طبع رسید.
بسیاری بر تمهیدالقواعد شروح و حواشی نگاشته اند، از جمله:
سیدمیرزا عسکری ؛
شاه وردی تبریزی ؛ [[|میرزا عبداللّه افندی]] ، مؤلف
ریاض العلماء و
میرزا محمد تنکابنی .
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) حاجی خلیفه.
(۳) زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، قم ۱۳۷۴ ش.
(۴) حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ترجمة محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تمهیدالقواعد»، شماره۳۸۹۰. نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
