تفسیر شاهی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفسیر شاهی یا آیات الاحکام تالیف علامه محقق و فقیه اصولی سید
امیر ابو الفتح حسینی جرجانی متوفای سنه ۹۷۶ هجری قمری است.
وی فاضل،
متکلم،
فقیه، اصولی و مفسری شیعی است. صاحب تحقیق و تصنیف و معاصر
شاه اسماعیل صفوی و
شاه طهماسب موسوی حسینی صفوی اول است.
این تفسیر مهمترین
تفسیر فقهی قرآن مجید است که به زبان فارسی به رشته تحریر در آمده است. آیت‌الله
مرعشی نجفی در باره این تفسیر چنین می‌نگارد: «یکی از بهترین کتابهای تفسیر فقهی دانشمندان شیعی کتاب تفسیر شاهی است، به جان خودم سوگند که مولف آن مطالب مفید و مباحث جالب تفسیری و فقهی را آن چنان در این کتاب به رشته قلم در آورده که بالاتر از آن هرگز متصور نمی‌باشد. وی در این کتاب آیات احکام قرآن را با بیانی سلیس و روان و عبارتی زیبا و شیرین به زبان فارسی به رشته تحریر در آورده است که گمان نمی‌رود مانند آن یافت شود.»
دانشمند محقق
میرزا ولی الله اشراقی این اثر را چنین توصیف می‌نماید: «تفسیر شاهی جامع مطالب مهم و دارای نکات و دقایق
کنز العرفان (
فاضل سیوری) و
زبدة البیان محقق اردبیلی) است مانند
قلائد الدرر در موضوع تطبیق فروع با اصول به بیان شیرین و شیوه شگفت انگیز، گوی سبقت را از سایر کتب تفسیر فقهی ربوده و آن را به جامعه علم
اهداء کرده است. تفسیر شاهی حاوی
استنباط احکام فرعی از آیات قرآنی و متعرض شرح معانی مفردات و
اعراب آیات و نشان دهنده احادیث مروی با آیات نازل شده است. این تفسیر کتابی بی نظیر است و خواننده را از تفاسیر و سایر
آیات الاحکام بی نیاز میکند. در این کتاب کلیه آیات احکام مورد بررسی و تفسیر قرار گرفته. به همین سبب حایز اهمیت است و از آغاز تالیف مورد توجه دانشمندان بوده است.»
نام این اثر همانگونه که مولف در مقدمه آن تصریح نموده «تفسیر شاهی» است- اما به لحاظ موضوع کتاب که عهده دار تفسیر آیات احکام فقهی قرآن میباشد، آیات الاحکام هم نامیده میشود.
در وجه تسمیه کتاب به تفسیر شاهی گویند: چون شاه طهماسب حسینی موسوی صفوی مفسر را مامور به تالیف چنین اثری می‌نماید، نام آنرا به شاه منسوب می‌نماید.
انگیزه تالیف این اثر را مفسر چنین گزارش میدهد: «شاه طهماسب صفوی بنده ابو الفتح حسینی را مامور گردانید که آیات احکام را به لغت فارسی تفسیر نماید و در تحقیق و تدقیق الفاظ و معانی آیات مذکوره و توضیح و تنقیح وجه استنباط احکام از ایشان سعی بلیغ به تقدیم رساند تا همه کس از این تفسیر نفع یابد و چون آفتاب جهان تاب نور فیض آن بر همه کس تابد پس به موجب فرمان شروع در تفسیر مذکور نمود و حسب المقدور بدین خدمت قیام نموده در
ایجاز و
اطناب حد وسط رعایت شد.» تفسیر شاهی
پیرامون روش تفسیری
مفسر باید گفت: در میان مفسران اسلامی دو روش در تفسیر فقهی قرآن معمول میباشد، روش اول آن است که از آغاز قرآن تا انجام آن به ترتیب آیات احکام را مورد بررسی قرار میدهند. این روش تفسیر فقهی ترتیبی نام دارد که در میان مفسران اهل سنت رواج دارد و نام اینگونه تفاسیر «
احکام القرآن» میباشد مانند احکام القرآن ابو عبدالله محمد بن ادریس شافعی (۲۰۴ ق)، ابو بکر احمد بن محمد جصاص رازی (۳۷۰ ق)، ابو الحسن علی کیاهراس (۵۰۴ ق و ابو بکر محمد بن عبدالله مشهور به ابن عربی معافری (۵۴۳ ق)
البته برخی از تفاسیر که اختصاص به تفسیر فقهی ندارند ولی به تفسیر فقهی آیات احکام پرداخته‌اند نیز ملحق به آنها میباشند و جزو این روش به حساب می‌آیند مانند تفسیر
الجامع لاحکام القرآن قرطبی .
روش دوم بدینگونه است که آیات فقهی قرآن را بر اساس ترتیب ابواب فقهی یعنی از
طهارت تا
دیات بصورت موضوعی مورد بحث قرار میدهند. این روش، تفسیر فقهی موضوعی به شمار می‌آید و بیشتر در میان مفسران شیعی رواج دارد. نام اینگونه تفاسیر «آیات الاحکام» میباشد مانند آیات الاحکام محمد استرآبادی (۱۰۲۴ ق)،
سید حسین حسینی قزوینی،
سید محمد ابراهیم حسینی مرعشی (۱۲۴۰ ق)،
سید شمس الدین محمد حسینی مرعشی (۱۱۸۱ ق)، شیخ
خلف آل عصفور بحرانی و
سید محمد ابراهیم حسینی اصفهانی (۱۳۷۷ ق).
از این رو تفسیر شاهی را آیات الاحکام نامیده‌اند زیرا مفسر در این تفسیر آیات احکام فرعی قرآن را بر اساس ترتیب ابواب فقهی (از باب طهارت تا باب دیات) مطرح نموده و مورد استنباط قرار داده است.
وی در این زمینه می‌نویسد: «بدانکه مفسران آیات احکام متعلق به
اصول عقاید را که اصول پنجگانه عبارت از آن است، ایراد ننموده‌اند و عهده دار تفسیر آنها نشده‌اند. و تخصیص فرموده‌اند کلام درین مقام را به آیات متعلق به احکام فرعی و شاید وجه تخصیص آن است که مطلوب در اصول خمسه یقین است و میان علماء اختلاف است در آنکه دلیل نقلی گاهی افاده یقین میکند یا اصلا افاده یقین نمی‌کند و معلوم نیست که آیات مذکوره افاده یقین میکند یا نمی‌کند... بنابراین بنده نیز متابعت ایشان نموده متعرض آیات اصول نشده و به آیات فروع اکتفاء کرده به ترتیب کتب فقهی ایراد نموده‌ام.»
وی در آغاز هر بابی پس از عنوان باب تعریف لغوی و اصطلاحی آنرا مطرح می‌نماید و سپس بر اساس مباحث کلی و اصلی آن باب آیات مربوط به آن را مطرح می‌نماید. ابتدا ترجمه آیه را به فارسی می‌نگارد. اگر آیه نیاز به شرح و توضیح لغوی، صرفی و نحوی داشته باشد، به آن می‌پردازد و سپس به تفسیر
مفردات و جملات آیه پرداخته و در پایان تفسیر فقهی و
استنباط احکام فرعی از آیه را مورد بحث و بررسی قرار میدهد.
در لابلای مباحث تفسیری به نقل اقوال و آراء تفسیری مفسران بزرگ همچون
شیخ طوسی،
طبرسی،
فخر رازی و
زمخشری می‌پردازد و گاهی نظریات آنان را مورد نقد و نظر قرار میدهد.
و همچنین در اثناء مطالب تفسیر فقهی به نظریات فقهی و اصولی فقیهان نامدار شیعی توجه دارد و به نقل و نقد آنها می‌پردازد. هر جا مناسبتی پیش می‌آید از احادیث فقهی
معصومان علیه‌السّلام کمال استفاده را می‌نماید و در مواقع اختلاف برداشت فقهی از آیات مورد اختلاف میان عامه و خاصه، برای تائید مذهب فقهی شیعی با کمک روایات استدلال و استشهاد می‌نماید، به همین سبب در این تفسیر یکدوره اخبار فقهی که در مسایل خلافی کاربرد دارد به چشم میخورد.
ساختار این تفسیر بدین قرار است:
۱- کتاب
طهارت: مشتمل بر ۱۲ آیه
۲- نماز: مشتمل بر ۴ آیه
مطلق نماز، ۵ آیه نمازهای پنجگانه، ۷ آیه
قبله، ۱۲ آیه مقدمات، ۸ آیه مقارنات، ۵ آیه مستحبات، ۷ آیه احکام و ۱۱ آیه باقی نمازها.
۳- روزه: مشتمل بر ۵ آیه.
۴- زکات: ۴ آیه معنی
زکات، ۶ آیه گرفتن زکات، ۶ آیه احکام اخراج زکات.
۵-
خمس: ۳ آیه.
۶-
حج و
عمره: ۲ آیه معنی، ۱۰ آیه افعال و اقسام، ۱۰ آیه احکام.
جلد اول این تفسیر حاوی ابواب بالاست و ابواب جلد دوم به شرح زیر است:
۷- کتاب
جهاد: ۱۰ آیه معنی، ۱۳ آیه کیفیت.
۸-
امر به معروف و نهی از منکر: ۵ آیه.
۹- مکاسب: ۶ آیه مکاسب حلال، ۵ آیه
مکاسب محرمه، ۱۱ آیه بیع.
۱۰-
دین و
قرض و توابع آن: ۷ آیه.
۱۱-
عقود: ۱۶ آیه.
۱۲-
وصیت: ۱۵ آیه.
۱۳-
نذر،
عهد و
یمین (قسم): ۷ آیه.
۱۴-
عتق (آزادسازی برده): ۲ آیه.
۱۵-
نکاح: ۳۷ آیه.
۱۶- فراق (طلاق): ۸ آیه مطلق
طلاق، ۲ آیه خلع و مبارات.
۱۷-
ظهار: ۱ آیه.
۱۸-
ایلاء: ۱ آیه.
۱۹-
لعان: ۱ آیه.
۲۰- مطاعم و مشارب (اطعمه و اشربه): ۳ آیه مطلق خوردن و آشامیدن، ۳ آیه محرمات، ۱۰ آیه مباحات.
۲۱-
میراث: ۹ آیه.
۲۲-
حدود: ۴ آیه مطلق حدود، ۲ آیه حد قذف (بهتان)، ۲ آیه سرقت، ۲ آیه محاربه و جنگ.
۲۳- جنایات (
دیات): ۱۰ آیه.
۲۴-
قضا و
شهادات: ۳۰ آیه.
تفسیر شاهی برای اولین بار توسط دانشمند محترم میرزا ولی الله اشراقی به چاپ رسیده است. وی انگیزه چاپ این تفسیر را چنین می‌نگارد: «این جانب ولی الله اشراقی مدتی در اشتیاق تالیف کتابی در موضوع آیات الاحکام بودم ولی در اثر نامساعدتی وضع روزگار و بی بضاعتی و کمی وسایل تالیف اینکار امکان پذیر نبود تا اینکه توفیق باریتعالی رفیق حال گشته نسخه تفسیر شاهی را جناب دانشمند محترم سید علی سرابی
اهداء فرمود که در اطراف همین کتاب و مولف آن تفحص نمایم. لذا اینجانب در جمع آوری تعدادی از نسخه‌های این تفسیر زحمت زیادی کشیده تا چند نسخه بدست آوردم، یکی نسخه میرزا مرتضی مدرسی چهاردهی استاد دانشگاه و رئیس اداره کل مطبوعات وزارت کشور و چند نسخه دیگر از
کتابخانه آستان قدس رضوی ، اینها را با هم مقابله و تصحیح کردم.»
محقق محترم تفسیر شاهی را از آغاز تا انجام مورد بررسی قرار داده و هر جا نیاز بوده تعلیقه‌های دقیق بر آن مرقوم داشته و چون این حواشی و تعالیق بسیار زیاد بوده که در حد یک کتاب مستقل شده آنرا به «توضیح الایات» یا «توضیح تفسیر شاهی» نامگذاری می‌نماید و به ضمیمه تفسیر شاهی چاپ می‌نماید: فرزند محقق مذکور بنام محمد اشراقی این ماجرا را در مقدمه جلد دوم تفسیر چنین شرح میدهد: در این تفسیر در حقیقت دو کتاب است ۱- تفسیر شاهی ۲- کتاب توضیح آیات الاحکام تالیف میرزا ولی الله اشراقی. محقق دانشمند در آغاز اراده داشتند به اینکه
تفسیر فقهی بنویسند ولی پس از اطلاع از نسخ خطی تفسیر شاهی تصمیم میگیرد آن را تصحیح و تحقیق کند و تعلیقه‌ای به عنوان شرح و توضیح بر آن بنگارد و به شیوه مرغوب و امروزی به چاپ برساند.»
تفسیر شاهی یا آیات الاحکام تالیف سید امیر ابو الفتح جرجانی است که در حاشیه آن «توضیح آیات الاحکام» تالیف ولی الله اشراقی و در مقدمه جلد اول شرح حال مولف به قلم محقق دانشمند اشراقی و آیت‌الله مرعشی نجفی و در مقدمه جلد دوم شرح حال محقق دانشمند اشراقی به قلم محمد اشراقی زینت بخش آن است.
جلد اول آن دارای ۴۳۱ صفحه متن و ۴۷ صفحه مقدمه محقق به همراه فهرست اجمالی مطالب تفسیر شاهی، فهرست اجمالی توضیح الایات و فهرست آیات میباشد. و جلد دوم آن دارای ۷۹۷ صفحه به همراه شرح حال محقق کتاب و تقریظ آیت‌الله مرعشی نجفی، همچنین فهرست اجمالی تفسیر شاهی در آغاز جلد، فهرست مصادر توضیح الایات در انجام آن، فهرست امهات مطالب تفسیر شاهی، فهرست مقدمه و فهرست توضیح الایات، میباشد که توسط انتشارات نوید تهران در سال ۱۳۶۲ ش با تیراژ ۳۰۰۰ جلد به چاپ رسیده است.
پانوشت
این مقاله بر اساس مقدماتی که توسط آیت‌الله
مرعشی نجفی ، ولی الله اشراقی و محمد اشراقی نگاشته شده، تنظیم گردیده است.
ابو الفتح حسینی عربشاهی
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی(نور).
