تفاسیر قرن سوم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفاسیر
قرن سوم چهل و چهار مورد میباشد، از جمله آنان: تفسیری با املاء
امام حسن عسکری (علیهالسلام)، تفسیر
محمد بن خالد برقی،
احمد بن محمد بن خالد برقی،
محمد بن مسعود عیاشی،
حسین بن سعید اهوازی،
علی بن مهزیار،
سهل بن عبدالله تستری و ... میباشد.
تفسیر بطائنی اثر
حسن (م ح ۲۰۰ ق) فرزند
علی بن ابی حمزه کوفی بطائنی از محدثان و
فقها و
مفسران شیعه، وی ایرانی تبار است و نام او را سالم نیز میخوانند.
ابن حجر در
لسان المیزان وی را
شیعه امامیه میخواند. سپس به
تفسیر او اشاره نموده است.
تـفـسیر وی به
زبان عربی و به شیوه روائی است و در کتب تفسیر و حدیث شیعه امامیه از آن نقل گردیده است.
بطائنی به نقل از
صالح بن سهل به سند خود از
امام محمد باقر (علیهالسّلام) نقل میکند که در
روز قیامت قـول لا الـه الا اللّه از یـاد
بندگان فراموش میشود مگر کسی که به
ولایتعلی بن ابی طالب (علیهالسّلام) اقرار داشته باشد.
و همچنین است در تفسیر
آیه ۱۸۹
سوره بقره و دیگر
آیات که تمامی آنها در فضایل امیرالمؤمنین علی
بن ابی طالب (علیهالسّلام) و خاندان
عصمت و
نبوت است.
شیخ آقابزرگ تهرانی این تفسیر را در
الذریعة یاد کرده است و مینویسد که مفسر والی
ابو بصیر بود و اکثر
روایت این تفسیر را از ابی بصیر روایت کرده است.
تفسیر ابی جنادة سلولی (تفسیر القراآت) اثـر
ابوجنادة حصین (م ب ۲۰۰ ق) فرزند مخارق، از احفاد حبشی
بن جنادة سلولی کوفی
صحابه رسول اللّه (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) و از مفسرین امامیه و فحول قراء.
شیخ طوسی او را از اصحاب
حضرت صادق و
امام موسی الکاظم (علیهماالسّلام) ضبط کرده و از دو کتاب او به نام تفسیر و جامع العلم یاد نموده است.
گـفـتهاند که حصین دارای دو تفسیر
قرآن و تفسیر القراءات بوده که گویا هر دو یکی است و آن کتاب بزرگی بوده است که ابوالعباس
نجاشی در
رجال خود میگوید آن را نزد ابوالحسن العباس کاتب، معروف به
ابن ابی مروان قرائت کردم و او برایم بخط خود اجازهای نگاشت.
ابن ندیم در
الفهرست مینویسد: ((ابوجناده) من الشیعة المتقدمین. و له من الکتب کتاب التفسیر و کتاب جامع العلم).
ثواب القرآن اثـر
ابویعقوب اسماعیل (زنده در ۲۰۳ ق) فرزند
مهران بن ابی نصر زید سکونی کوفی از ثقات محدثین و مفسرین ایرانی تبار شیعه و از اصحاب حضرت صادق (علیهالسّلام).
شیخ طوسی در رجال خود او را جزء اصحاب حضرت صادق و
حضرت رضا (علیهماالسّلام) میداند.
تفسیر وی به
زبان عربی و به شیوه روائی است و طی تفسیرهای شیعی روائی و کتب معتبر حدیث امامیه بسیاری از
روایات او را نقل نمودهاند.
المصابیح فیما نزل من القرآن فی اهل البیت (علیهالسّلام) اثـر
ابوالعباس احمد (م ح ۲۰۴ ق) فرزند
حسن اسفراینی ضریر، از مفسران و محدثین
قرن سوم هجری.
تـفـسیر وی به زبان عربی و به شیوه روائی است که تمامیکتب رجالی و فهارس از این تفسیر نام بردهاند.
در این تفسیر آیاتی که در حق حضرت امیرالمؤمنین علی (علیهالسّلام) و فضائل خاندان عصمت و طهارت نازل گردیده به بحث و تفسیر آنها پرداخته شده است.
ابـوالعباس نجاشی پس از اینکه اسفراینی را از مفسران ضریر میخواند نام تفسیر او را ذکر کرده و آنـرا چـنـین وصف میکند (له کتاب : المصابیح فی ذکر ما نزل من القرآن فی اهل بیت (علیهالسّلام) و هو کتاب حسن کثیر الفوائد). و شیخ طوسی وی را در
رجال خود قسمت فیمن لم یرو عن الائمه (علیهالسّلام) ذکر نموده است.
شیخ آقابزرگ تهرانی تفسیر مذکور را در الذریعه ضبط کرده است.
الای التی نزلت فی اقوام باعیانهم از
ابومنذر هشام (م ۲۰۴ یا ۲۰۶ ق) فرزند
محمد بن سائب بن بشر کلبی کوفی، از
علمای شیعه و تبارشناس عصر خویش.
ابوالعباس نجاشی میگوید او دارای مؤلفات بسیاری است سپس پنجاه عنوان از مؤلفات او را نام برده است.
ابـن نـدیم در الفهرست قسمت الکتب المصنفة فی تفسیر القرآن نخست از تفسیر پدرش نام برده سپس مینویسد (کتاب تفسیر الای الذی نزل فی اقوام باعیانهم لهشام
بن الکلبی).
تفسیر الواقدی اثـر ابـوعـبـداللّه محمد (
مدینه ۱۳۰ -
بغداد ۲۰۷ ق) فرزند عمر
بن واقد اسلمی مدنی معروف به
واقدی و از مؤرخین و مفسران و محدثین
شیعه بود.
وی در اکـثـر عـلـوم آثار بسیار گران قدری از خود باقی گذاشته است که بعضی از آنها به طبع رسیده است.
سید محسن امین عاملی در
اعیان الشیعة به تفصیل شرح حال وی را نگاشته و به نقل از
ابن ندیم چنین نوشته است: کان یتشیع حسن المذهب یلزم التقیه.
ذهبی در
تذکرة الحفاظ از وی نام برده و در
سیر اعلام النبلاء اقوال سنیهایی که به خاطر تشیعاش او را
جرح نمودهاند ذکر کرده سپس قسمتی از تفسیر او را آورده است.
تـفسیر وی در یک جلد به عربی و به شیوه روائی که طی
کتب حدیث عامه و
خاصه نقل گردیده است.
خیرالدین زرکلی در
اعلام تفسیر خطی او را معرفی کرده است ولی محل نسخه آنرا ذکر نکردهاند.
تفسیر الفراء اثـر ابـوزکـریـا یحیی (۱۴۴ - ۲۰۷ ق) فرزند زیاد الاقطع
بن عبداللّه بن مروان دیلمی معروف به
الفراء، از مفسران شیعه و نحویین امامیه در
کوفه.
علوم عربی و
لغت و
نحو و
تفسیر را از شیوخ
علمای شیعه اخذ کرد و از مشهورترین شاگردان
کسائی است.
پـدر او زیـاد الاقطع هنگام
قیام حسین
بن علی
بن الحسن المثلث علیه
ظلم هادی بن مهدی بن منصور خلیفه عباسی به وی پیوست و در
جنگ فخ در سال ۱۶۹ ق دستش قطع گردید و به زیاد الاقطع
شهرت یافت.
وی از جـمـله
مفسران شیعه است که به تالیف یک
تفسیر اکتفاء نکرده و به تالیف آثار قرآن پژوهی مختلف پرداخته است. از جمله: الجمع و التثنیة فی القرآن، تفسیر غریب القرآن. لغات القرآن. مجاز القرآن. المصادر فی القرآن. تفسیر المعانی فی القرآن.
آقابزرگ تهرانی در
الذریعة مینویسد که تفسیر الفراء غیر از تفسیرهای مذکور است.
این تفسیر نزد
ابن شهر آشوب مازندرانی (م ۵۸۸ ق) موجود بود و در اسباب النزول و مناقب نقل نموده است. و همچنین از این تفسیر در
تفسیر فرات کوفی نقل شده است.
تفسیر یونس اثر
ابومحمد یونس (م ۲۰۸ ق) فرزند عبدالرحمان، از
اصحاب و مفسران و شیخ المحدثین امامیه.
در عـصر
هشام بن عبدالملک خلیفه اموی (۱۰۵ - ۱۲۵ ق) متولد گردید و غلام
علی بن یقطین بـود و
حدیث و
علوم قرآن و تفسیر را از محضر
امام موسی کاظم (علیهالسّلام) و
حضرت علی بن موسی الرضا (علیهالسّلام) اخذ کرد.
شیخ طوسی او را از اصحاب امامین موسی کاظم و حضرت رضا (علیهالسّلام) ضبط کرده است.
و
نجاشی پس از
توثیق وی او را
وکیل حضرت علی
بن موسی الرضا (علیهالسّلام) وصف نموده و امام (علیهالسّلام) از
علم او تمجید و او را توثیق کردهاند.
فضل بن شاذان میگوید: از ثقات شنیدم که میگفتند از حضرت علی
بن موسی الرضا (علیهالسّلام) استماع نمودهاند که امام (علیهالسّلام) میفرمودند یونس
بن عبدالرحمان، سلمان زمان خویش است.
قمیون او را
طعن نمودهاند ولی از طرف اصحاب
ائمه، اتفاق کلمه بر توثیق و عظمت مقام و منزلت او هست.
تـفـسیر وی به
زبان عربی و به شیوه روائی است و در کتب تفسیرهای شیعه و کتب معتبر حدیث نقل گردیده است.
ابوالعباس نجاشی (م ۴۵۰ ق) پس از توثیق وی، بیش از سی و پنج عنوان از مؤلفات او را نام برده است از جمله دو اثر به نام کتاب فضل القرآن و کتاب تفسیر القرآن.
علی بن ابراهیم قمی در تفسیر خود از تفسیر او بسیار نقل کرده است.
از جـمـله در تفسیر آیه ۷۵
سوره انعام «وَکَذَلِکَ نُرِی اِبْرَاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالارْضِ وَلِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ»
از استادش
هشام بن حکم از حضرت
امام جعفر صادق (علیهالسّلام) روایتی تفسیری نقل کرده است.
تفسیر یقطینی اثـر
ابوجعفر محمد (زنده در ۲۱۰ ق) فرزند عیسی
بن عبید
بن یقطین
بن موسی، از مفسران و
محدثان شیعه و از اصحاب
ابوجعفر ثانی جواد (علیهالسّلام) بوده و نیز از امام
روایت کرده است.
مؤلفات مفسر را بیش از ۱۸ عنوان ضبط کردهاند که در علوم مختلف اسلامیاست.
از جمله آنها کتاب تفسیر
قرآن کریم است.
شیخ طوسی در
الفهرست و نیز
ابن شهر آشوب مازندرانی در
معالم العلماء تفسیر قرآن کریم مفسر را ضبط کردهاند.
عـلـی رغـم اینکه بعضی مفسر را به
غلو متهم نمودهاند ابوالعباس
نجاشی در
رجال خود مفسر را توثیق نموده و او را دارای
روایات کثیر و تصانیف نیکو میخواند.
علامه حلی در کتاب
رجال خویش روایات او را پذیرفتنی میشمارد.
تفسیر مفسر به
زبان عربی و به شیوه روائی است. تفسیرهای روائی
روایات مفسر را نقل و ضبط نمودهاند.
تفسیر
ابن همام صنعانی اثـر امـام حـافـظ کـبـیر ابوبکر عبدالرزاق (۱۲۶ - ۲۱۱ ق) فرزند
همام بن نافع حمیری یمانی، از مفسران و محدثان [[امامیه].
شیخ طوسی او را از اصحاب
حضرت صادق (علیهالسّلام) شمرده است.
و فریقین
عامه و
خاصه وی را توثیق نمودهاند و نیز ائمه
مذاهب اسلامی از وی نقل
حدیث کردهاند و در کـتـب عـامه پس از توثیق او اظهار نارضایتی از
تشیع وی دارند چون مفسر متجاهر به تشیع خود بود.
ذهبی در
میزان الاعتدال میگوید: مردی در مجلس و حضور وی نام
معاویه را یاد کرد. عبدالرزاق گفت: مجلس ما را با ذکر نام فرزندان
ابی سفیان، آلوده مکن.
تـفـسـیـر ابـن همام که نسخههای متعددی از آن امروزه در دست است، کهنترین تفسیر شیعی مـیبـاشـد که از گزند حوادث در امان مانده و چند نسخه از این تفسیر در فهرست کتابخانههای مصر و هندوستان و عراق ذکر شده است.
کارل بروکلمان در
تاریخ الادب العربی نسخه مصری را از فهرست
تذکرة النوادر (۱۵) معرفی کرده است.
فرات کوفی از
علمای شیعه در عصر
غیبت صغری در تفسیر آیه ۸۱
سوره طه و نیز در تفسیر آیات دیگر از مفسر نقل کرده است.
و ایـن تـفـسیر از جمله تفسیرهائی است که به شیوه روائی میباشد و روایات زیادی را از ابی عروة
معمر بن راشد صنعانی بصری از اصحاب امام جعفر صادق (علیهالسّلام) و دیگر اصحاب
ائمه (علیهمالسّلام) هنگام
تفسیر آیات قرآن کریم نقل مینماید.
این تفسیر چنانکه کارل بروکلمان اظهار میدارد در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده است.
تفسیر
ابن ابی عمیر اثـر شـیـخ ابـواحـمـد محمد (م ۲۱۷ ق) فرزند ابی عمیر
زیاد بن عیسی ازدی بغدادی، از شیوخ مـحـدثـان امـامـیـه و اعاظم
فقهاء و
مفسران شیعه و از ثقات اصحاب ائمه (
امام موسی کاظم و
حضرت رضا و
حضرت جواد (علیهمالسلام)).
شیخ طوسی در کتاب خود
الفهرست مینویسد ائمه ثلاثه را درک کرد سپس او را به نیکی توثیق کرده است.
هارون الرشید به خاطر تشیعش او را به
زندان افکند به یک
روایت چهار سال در زندان به سر برد، و بـعضی هفده سال ذکر نمودهاند، و خواهرش مؤلفات او را دفن نمود و قسمتی از آثار وی از بین رفت. در بعضی از کتب رجالی مؤلفات او نود و چهار عنوان یاد شده است.
جمع کثیری از اکابر محدثان امامیه در حوزه او تربیت یافتهاند.
تفسیر وی به
زبان عربی و به شیوه روائی است.
نجاشی (م ۴۵۰ ق) از طریق استادش
شیخ مفید با چهار واسطه از او نقل روایت میکند.
و نیز طی تفسیرهای روائی از آن بسیار نقل شده است.
تفسیر ابن دکین اثـر
ابونعیم فضل (
کوفه ۱۳۰ -
شهید در ۲۱۹ ق) فرزند دکین،
بن حماد تمیمی کوفی، از علمای
شیعه و اکابر مفسران و محدثین.
وی سـالهـا کـرسـی تدریس
حدیث و
تفسیر را در کوفه و
بغداد به خود اختصاص داد و جمعی از شیوخ در حوزه او تربیت یافتند و نیز
علما و محدثین فریفین او را توثیق نمودهاند.
از مشهورترین شاگردان
سنی وی
بخاری و
مسلم است که پس از توثیق او از روایات و احادیث وی در کتب خویش نقل کردهاند.
تـفسیر وی به
زبان عربی و به شیوه روائی که طی کتب تفسیر عامه و خاصه و کتب معتبر حدیث منقول است.(تذکرة الحفاظ.)
تفسیر البرقی الکبیر اثر شیخ
ابوعبداللّه محمد (م ب ۲۲۰ ق) فرزند خالد قمی برقی منسوب به برق رود از نواحی شهر
قم، از ائمه حدیث و تفسیر و علمای شیعه.
مفسر از اصحاب حضرت امام موسی کاظم و امام رضا، (علیهماالسّلام) است. و نیز ایام حضرت جواد (علیهالسّلام) را درک نمود و زنده بود.
شیخ طوسی او را در عداد اصحاب امام رضا (علیهالسّلام) توثیق کرده است.
نـجـاشـی بعضی از مؤلفات مفسر را نام برده از جمله تفسیر قرآن و کتاب
التنزیل و التعبیر سبک برقی در تفسیر آیات قرآن و بیان معنای آیه به شیوه روائی است، و در تفسیر آیات روایات را از چند طریق نقل مینماید.
روایت تفسیریاش در
تفاسیر شیعه نقل شده است.
و نـیـز اسناد بسیاری از روایات به او منتهی میگردد و روایات مفسر در
کتب اربعه و
بحارالانوار مجلسی و سایر
کتب معتبر شیعه بالغ بر بیش از چهارصد مورد میباشد.
وی پدر مفسر و محدث معروف
شیعه ابوجعفر
احمد بن محمد برقی صاحب کتاب
المحاسن است که کرارا به طبع رسیده است.
(مقدمه المحاسن به قلم سید جلال الدین مـحـدث.)
تفسیر ابن اورمة اثر
ابوجعفر محمد (م ب ۲۲۱ ق) فرزند اورمة قمی، از زعمای مفسران شیعه.
قـمـیهـا مـفسر را به
غلو متهم نمودند ولی بین سالهای ۲۲۱ تا ۲۵۴ ق توقیعی از جانب
امام علی الهادی (علیهالسّلام) در پاکی و برائت مفسر از
تهمت غلو برای مردم قم صادر گردید.
از اوسـت تـفـسـیر
قرآن کریم کتاب ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین
علی بن ابی طالب (علیهالسّلام) و تفسیر الباطن.
تـفـسـیـر وی بـه شیوه روائی است و مفسران شیعه در تفسیر آیات قرآن کریم از تفسیر وی بهره گرفتهاند از جمله قسمتی از تفسیر وی در
ولایت در مجلد سوم
کشف الغمه و تفسیر
کنز العرفان علامه برغانی ذکر شده است و در تفسیر: (عَمَّ یَتَسَاءَلُونَ عَنِ النَّبَاِ الْعَظِیمِ) قال النبا العظیم الولایة و الراسخون فی العلم را امیرالمؤمنین علی
بن ابی طالب (علیهالسّلام) ذکر نموده و دیگر موارد.
تفسیر
ابن فضال کبیر اثـر ابـومحمد حسن (م ۲۲۴ ق) فرزند علی
بن فضال کوفی تیملی معروف به ابن فضال کبیر، از علمای تفسیر شیعه و ثقات محدثین
امامیه و از خواص
اصحاب حضرت رضا (علیهالسّلام). وی در اوائل،
فطحی مذهب بوده و به
امامت عبداللّه بن جعفر معتقد بود سپس به امامت حضرت رضا (علیهالسّلام) ابوالحسن بازگشته و از ثقات روات حدیث است و همچنین جزء مفسرین امامیه است که چـنـد
تفسیر در فنون قرآن کریم نگاشته: کتاب الشواهد من کتاب اللّه. الناسخ و المنسوخ. تفسیر قرآن کریم.
ابن حجر در
لسان المیزان خود تفسیر الناسخ و المنسوخ و کتاب تفسیر و کتاب تفسیر الشواهد من کتاب اللّه و دیگر مقالات او را نام برده است.
تفسیر ابن فضال به شیوه روائی است و مفسران شیعه در تفسیرهای خود و کتب معتبر آنها را نقل کـرده انـد و
ابن شهر آشوب مازندرانی در
معالم العلماء تفسیر او را ضبط کرده است و داودی در
طبقات المفسرین تفسیر قرآن و تفسیر الناسخ و المنسوخ او را ذکر میکند و اظهار میدارد که وی از مؤلفین و مفسرین شیعه است.
تفسیر ابن محبوب اثر
ابوعلی حسن (۱۴۹ - ۲۲۴ ق) فرزند محبوب سراد یا زراد، از محدثین و مفسرین شیعه.
مفسر از اصحاب
حضرت موسی بن جعفر و حضرت رضا و
امام محمد الجواد (علیهمالسّلام) بوده و نـیـز از شصت نفر از اصحاب حضرت ابوعبداللّه جعفر الصادق (علیهالسّلام)
روایت کرده است و
اجماع کتب رجالی وی را توثیق نمودهاند.
و ایـن تـفـسـیر به شیوه روائی است که در تفسیر آیات قرآنی از احادیث و روایات
ائمه معصومین (علیهمالسّلام) بهره گرفته است و مفسران شیعه در تفسیرهای خود از تفسیر وی نقل نمودهاند.
بالغ بر بیش از هزار و پانصد و هیجده مورد از اسناد روایات به وی منتهی میشود.
تفسیر ابن مهزیار از
ابوالحسن علی (زنده در ۲۲۹ ق) فرزند مهزیار دورقی اهوازی از ائمه تفسیر و حدیث، از
اصحاب ائمه ثلاثه ابی الحسن الرضا و ابی جعفر الجواد و ابی الحسن الثالث (علیهمالسّلام) و از وکلاء آنها بوده است.
و در کـتـب رجـالی او را توثیق نمودهاند وی از جمله علمای امامیه هستند که دو تفسیر به قرآن کـریـم تـالـیـف نـموده است اولی تفسیر قرآن که به نام وی
شهرت دارد و دومی کتاب
الحروف القرآنیه است.
این تفسیر به
زبان عربی مانند تفاسیر آن عصر روائی است و از ائمه (علیهمالسّلام) نقل میکند.
این تفسیر را
ابن اخی زواده در سال ۲۲۹ ق از مفسر روایت کرده است و همچنین برادرش
ابراهیم بن مهزیار این تفسیر را
روایت میکند.
بعضی از مورخین مفسر را با برادرزادهاش علی
بن ابراهیم
بن مهزیار که تشرف به خدمت
حضرت حجت ابن الحسن (علیهالسّلام) یافت خلط کردهاند.
نجاشی پس از توثیق وی ۳۵ عنوان از مؤلفات وی را ضبط کرده است.
جامع التفسیر (جوامع التفسیر) اثـر شـریف موسی (م ح ۲۳۰ ق) فرزند اسماعیل
بن امام موسی
بن جعفر (علیهالسّلام)، از علمای شیعه در
مصر و از محدثین و مفسران امامیه.
وی حفید امام موسی الکاظم (علیهالسّلام) بود و مصر را مسکن خویش قرار داد.
تـبـار او را در مصر
آل الکاظم و (بنی کلثم) میخوانند و کلثم لقب محمد
بن جعفر موسی بود و نیز محمد
بن محمد
بن الاشعث کندی از او
روایت نموده است.
تفسیر مورد بحث به
زبان عربی و به شیوه روائی است. ابـوالـعباس
نجاشی و
شیخ طوسی این تفسیر را در
الفهرست ضبط کردهاند و این تفسیر و روایات دیگر مفسر طی کتب معتبر حدیث و تفسیرهای شیعی نقل گردیده است از جمله در
کتب اربعه.
الناسخ و المنسوخ اثـر
شیخ ابوالحسن دارم (م ح ۲۳۰ ق) فرزند قبیضة
بن نهشل
بن مجمع تمیمی دارمی سائح، از مفسران امامیه و اصحاب حضرت
امام رضا (علیهالسّلام) است.
وی علوم تفسیر و حدیث را از حضرت رضا (علیهالسّلام) اخذ کرده است از آثار یاد شده وی تفسیر الناسخ و المنسوخ و کتاب الوجوه و النظائر میباشد.
ابـوالـعـبـاس
نجاشی با سه واسطه توسط استادش
احمد بن علی سیرافی تفسیر دارم را
روایت میکند.
ایـن تـفـسـیر به
زبان عربی و بحث آن در آیات ناسخ و منسوخ
قرآن کریم میباشد و فعلا موجود نمیباشد.
تفسیر کندی (تفسیر ابن اسباط) اثر
ابوالحسن علی (زنده در ۲۳۰ ق) فرزند
اسباط بن سالم کندی الزطی مقری کوفی، از اصحاب حضرت رضا (علیهالسّلام) و
امام الجواد (علیهالسّلام) و از ثقات محدثین و
مفسران شیعه.
وی حـدیـث و عـلوم قرآن و فنون تفسیر را از حضرت علی
بن موسی الرضا (علیهالسّلام) و ابی جعفر الثانی محمد الجواد (علیهالسّلام) اخذ کرد.
سپس به تدریس
حدیث و
فقه و
تفسیر در پرداخت و جمع غفیری در حوزه او تربیت یافتند.
شیخ طوسی در
رجال خـود وی را با
لقب کندی بیاع الزطی کوفی معرفی نموده و او را جزء اصحاب حضرت رضا (علیهالسّلام) و بعد در اصحاب حضرت الجواد (علیهالسّلام) ذکر نموده است.
زطی نوعی از لباس هندی میباشد.
کـتـب رجـالـی اتفاق کلمه دارند که وی نخست
فطحی بود و نامههای بسیاری بین او و
علی بن مهزیار مبادله گردید سپس به حضرت امام جواد (علیهالسّلام) ارجاع نمودند و علی
بن اسباط بازگشت و فطجبه را ترک نمود.
تـفـسـیـر مـورد بحث به زبان عربی و به شیوه روائی که طی تفسیرهای روائی شیعی بسیار نقل گردیده و در کتب معتبر حدیث امامیه ذکر شده است از جمله در
کتب اربعه.
تفسیر
سوره یس اثـر
ابوالفضل سلمة (م ح ۲۴۰ ق) فرزند خطاب قمی براوستانی ازدورقانی، از مفسران و محققان
شیعه در عصر خود.
مـفـسـر از مـردم قـریه ازدورقان از توابع
ری و از اکابر علمای امامیه در عصر حضرت رضا و امام محمد الجواد (علیهماالسّلام) بود.
جمعی از اکابر علمای امامیه از مفسر روایت میکنند و نیز دارای مؤلفات زیادی است.
تفسیر وی به
زبان عربی است. [[
سید حسن صدر در]] تاسیس الشیعه میگوید تفسیر وی به روایت از
اهل بیت عصمت و طهارت (علیهمالسّلام) است.
روایات وی در کتب مهم و منابع و مصادر شیعی نقل شده است.
تفسیر مازنی اثر
ابوعثمان بکر (۲۴۸ یا ۲۴۹ ق) فرزند
محمد بن حبیب مازنی بصری، از نحویین
شیعه در
بصره و لغویین و مفسرین امامیه و مورد وثوق شیعه و
سنی میباشد.
جمع کثیری از مشاهیر علمای
نحو و عربیة در حوزه او تربیت یافتند.
یاقوت حموی در
معجم الادباء به تشیع وی تصریح نموده است سپس تفسیر قرآن او را در مؤلفات وی ضبط کرده است.
ذهبی در
سیر اعلام النبلاء از قول شاگردش المبرد مینویسد (لم یکن احد بعد سیبویه اعلم بالنحو من المازنی) سپس او را به
تقوی و صلاح و صاحب
دین وصف نموده است. در
کتب عامه از جمله در مقدمه اخبار النحویین البصریین وی را در طبقه مفسرین ذکر نمودهاند.
تفسیر
ابن وضاح اثـر ابـومـحـمد
عبداللّه (م ح ۲۵۰ ق) فرزند
وضاح بن سعید کوفی لؤلؤی ازدی، از ثقات مفسران
شیعه و
فقهاء امامیه.
وی از اصحاب حضرت
امام موسی کاظم (علیهالسّلام) ابوالعباس
نجاشی توسط استادش
حسین بن عبیداللّه غضائری به پنج واسطه تفسیر وی را روایت میکند.
شیخ طوسی در باب الکنی در
الفهرست خود تفسیر او را ضبط کرده است.
تـفـسـیر مذکور به زبان عربی از تفسیرهای روائی است و مفسر در تفسیر آیات قرآنی از احادیث و روایات مروی از
ائمه اطهار (علیهمالسّلام) گرفته است.
و همچنین از تفسیر مفسر در کتب تفاسیر روائی نقل گشته و از منابع تفسیرهای روائی
مفسران شیعه است.
تفسیر بحرالعرفان، علامه برغانی (خطی).
تفسیر ابن الصلت از
ابوطالب عبداللّه (م ح ۲۵۰ ق) فرزند صلت قمی تیمی از محدثین ثقه جلیل، از اعلام مفسران امامیه.
حـدیث و علوم قرآن را از امامین علی
بن موسی الرضا (علیهالسّلام) و ابوجعفر محمد الجواد (علیهالسّلام) اخذ کرد و نیز وکیل امام الجواد (علیهالسّلام) بود.
خـانـدان صـلـت از خـانـواده هـای علمی مشهور
قم میباشند که جمعی از
فقها و محدثین از آن برخاستهاند.
تـفـسـیـر مـورد بـحـث بـه زبـان عربی در یک جلد به شیوه روائی که طی کتب معتبر حدیث و تفسیرهای شیعی نقل گشته است و نیز فرزند مفسر
علی بن عبداللّه بن صلت تفسیر مذکور را از
پدر خود روایت کرده است.
تفسیر امام علی الهادی عسکری (علیهالسّلام) از املاء
امام ابوالحسن الثالث علی الهادی (علیهالسّلام) (۲۱۲ - ۲۵۴ ق). تـفـسیر مذکور به زبان عربی در یکصد و بیست جلد از املاء امام الهادی (علیهالسّلام) بر
ابوعلی الحسن بن خالد برقی (زنده در ۲۵۴ ق) صاحب کتاب نوادر است که
ابن شهر آشوب مازندرانی (م ۵۸۸ ق) در
معالم العلماء میگوید (الحسن
بن خالد البرقی اخو محمد
بن خالد من کتبه : تفسیر العسکری من املاء الامام (علیهالسّلام) مائة و عشرون مجلدة).
شیخ آقابزرگ تهرانی در
الذریعة پس از ضبط این تفسیر در مؤلفات امام (علیهالسّلام) مینویسد: ابن شهر آشـوب هـنـگـام شرح حال حسن
بن خالد تفسیر عسکری را بصورت مطلق بدون قید ذکر نموده است و ظاهر امر مراد از العسکری امام هادی (علیهالسّلام) باشد که نیز ملقب به صاحب عسکری هستند.
شیخ طوسی در
الفهرست مینویسد که ابوعلی حسن دارای کتاب میباشد که آن را برادرزادهاش ابوجعفر روایت کرده است.
شـیخ طوسی در
رجال خود تصریح نموده است که ابوعبداللّه محمد عصر امام علی الهادی (علیهالسّلام) را درک نـکـرده است و در زمان پدرش حضرت جواد (علیهالسّلام) وفات یافته و نیز چنانچه از ترتیب گفتار نجاشی استفاده میگردد ابوعلی الحسن
برادر وسط بود و از ابوعبداللّه محمد کوچکتر و از برادر سوم الفضل بزرگتر و بر مبنای علم تبارشناسی ابوعلی حسن عمر طولانیتر داشته و وفات او بعد از برادر بزرگتر بوده است.
و در سـالهای امامت علی الهادی (علیهالسّلام) بین ۲۲۰ ق لغایت وفات امام (۲۵۴ ق) یکصد و بیست جلد تفسیر را از املاء امام (علیهالسّلام) نگاشته است پس صحیح آن است که این تفسیر از کتب ابوعلی حسن
بن خالد برقی است و میتوان آن را تفسیر عسکری دانست چون از املاء امام (علیهالسّلام) است.
آنـچـه کـه مسلم است این تفسیر از املاء امام علی الهادی (علیهالسّلام) است و فعلا موجود نیست و غیر از تفسیر از املاء
امام عسکری (علیهالسّلام) امام یازدهم میباشد که مکررا به طبع رسیده است.
ثواب القرآن اثر
عبداللّه محمد (م ح ۲۵۴ ق) فرزند حسان رازی زینبی از
مفسران شیعه در
قرن سوم هجری و از اصـحـاب حـضرت امام علی الهادی (علیهالسّلام)
روایات و احادیث وی در کتب معتبر حدیث شیعه نقل شده است از جمله
کتب اربعه.
تـفـسیر ثواب القرآن بر حسب روش آن عصر و سایر مؤلفات مفسر به شیوه روائی است و نیز مفسر دارای تـفـسـیر دیگری به نام تفسیر (انا انزلناه) میباشد و ابوالعباس نجاشی هر دو تفسیر و سایر مـؤلـفـات مفسر را به واسطه استادش
ابن شاذان قزوینی با سه واسطه روایت مینماید و نیز شیخ الطائفه
شیخ طوسی تفسیرهای مذکور را از طریق
ابن ابی جیدروایت میکند. الذریعة.
تفسیر معلی اثر
ابوالحسن معلی (م ح ۲۵۵ ق) فرزند محمد بصری از مفسران امامیه،
فقیه محدث.
ابوالعباس نجاشی ضمن ضبط تفسیر او، وی را مضطرب الحدیث وصف نموده ولی در کتب رجالی او را تـوثـیـق کـردهاند و آقای
خوئی در
معجم رجال الحدیث مینویسد که قول نجاشی مضطرب الحدیث مانعی از توثیق وی نمیگردد.
افرادی مانند ابوالقاسم جعفر معروف به
ابن قولویه (م ۳۶۷ ق) در
کامل الزیارات و
شیخ کلینی در
کافی و
شیخ صدوق در
امالی و
حسین عامر اشعری قمی در کتاب خود و ابوالحسن علی قمی در تفسیر خود معروف به
تفسیر قمی از این تفسیر نیز زیاد نقل کردهاند.
تـفـسـیـر مـورد بحث از تفسیرهای روائی است که در تفسیر آیات قرآنی از احادیث و روایات
ائمه اطهار (علیهالسّلام) بهره گرفته است ولی فعلا وجود ندارد.
تفسیر کنز العرفان،
علامه برغانی (خطی).
تفسیر ابومحمد اهوازی (تـفـسـیر الحسین اهوازی)، اثر
ابومحمد الحسین (م ح ۲۵۷ ق) فرزند
سعید بن مهران اهوازی کوفی، از اصحاب
امام رضا (علیهالسّلام) و
امام محمد جواد (علیهالسّلام). تـفـسیر مورد بحث در یک جلد به
زبان عربی و شیوه روائی که طی کتب تفسیرهای شیعی از آن بسیار نقل گردیده است از جمله
فرات کوفی در تفسیر خود هنگام تفسیر
آیات قرآن کریم روایات آن را از اهـوازی نـقل نموده است و اکثر آن روایات در فضائل
حضرت امیرالمؤمنین (علیهالسّلام) و خاندان
عصمت و
طهارت است.
و از جمله هنگام تفسیر آیه ۲۰۸
سوره بقره «یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً»
با ذکر سند سلم را ولایت علی
بن ابی طالب (علیهالسّلام) میشمارد.
هـمـچـنـین هنگام تفسیر آیه ۱۱۹
سوره توبه «یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَکُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ»
از حسین
بن سعید اهوازی به اسنادش نقل شده است که چون این
آیه نازل شد
حضرت رسول (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) فرمودند این آیه در حق پسر عم من علی
بن ابی طالب (علیهالسّلام) نازل شده که از صادقین است.
و هـمـچنین
علی بن ابراهیم قمی در تفسیر خود معروف به
تفسیر القمی از تفسیر وی بسیار نقل نـموده است از جمله هنگام تفسیر آیه ۶۸
سوره مبارکه انعام «وَاِذَا رَاَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیَاتِنَا فَاَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَاِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطَانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْرَی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»
از حسین
بن سعید اهوازی با ذکر سند از رسول اکرم (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) آمده است
مؤمن که به
خدا و
روز قیامت ایمان آورده است هرگز در مجلسی که سب امام (علیهالسّلام) و یا
غیبت مسلمان گردد حاضر نمیشود.
شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق) در
الفهرست پس از توثیق وی او را از اصحاب حضرت رضا (علیهالسّلام) و حضرت جـواد (علیهالسّلام) و
امام هادی (علیهالسّلام) ذکر کرده است سپس تمام مؤلفات او از جمله تفسیر قرآن وی را ذکر نموده و آنها را روایت میکند.
عمر رضا کحاله در
معجم المؤلفین پس از ذکر تفسیر او به غلط وی را در سال ۳۰۰ ق زنده مـی خواند که قطعا اشتباه است وی عصر امام الهادی (م ۲۵۴ ق) را درک کرده و اوائل نیمه دوم
قرن سوم وفات یافته است.
از امـلاء امـام
ابومحمد حسن عسکری (علیهالسّلام) (۲۳۲ - ۲۶۰ ق) امام یازدهم از
ائمه اثنی عشر (علیهمالسّلام) و سیزدهمین
معصوم از چهارده معصوم (علیهالسّلام). ایـن تـفـسیر را امام حسن عسکری (علیهالسّلام) بر ابویعقوب
یوسف بن محمد بن زیاد و ابوالحسن
علی بن سیار کـه از ثقات
شیعه امامیه هستند از سال ۲۵۴ ق که حضرت به
امامت پرداختند لغایت سال ۲۶۰ ق کـه سـنـه وفـات امـام (علیهالسّلام) است املاء فرمودهاند و آن را
شیخ صدوق (م ۳۸۱ ق) از طرق مختلف از ابویعقوب یوسف و ابوالحسن علی
روایت میکند.
شـیـخ
آقابزرگ تهرانی در
الذریعة طی استدلال مفصل در ده صفحه این تفسیر را از امام حسن عسکری (علیهالسّلام) یقینی و مسلم غیر قابل انکار میداند.
دکـتر
محمدحسین ذهبی که یک
سنی است در کتاب خود
التفسیر و المفسرون بخشی مفصل به بیان نکات اعتقادی از دیدگاه خود میپردازد.
جـلد اول این تفسیر شامل تفسیر
استعاذه و بسمله و تمام سوره فاتحة الکتاب و بخشهای بسیاری از
سوره بقره تا آیه ۱۰۸.
جلد دوم : شامل
آیات متفرقه از سوره بقره از جمله تفسیر آیه ۱۵۳.
سپس بزرگترین
آیه قرآن کریم آیه ۲۸۲ سوره بقره یعنی
آیه تداین.
نسخههای خطی این تفسیر در اکثر کتابخانههای عمومیو خصوصی موجود است و نخستین بار در
تهران به سال ۱۲۶۸ ق چاپ سنگی سپس مجددا تجدید چاپ گردیده و در سال ۱۴۰۹ ق در
قم تـوسـط مؤسسه المهدی به طبع رسیده و حجة الاسلام
رضا استادی بر آن مقدمهای مشروح نوشته است و در آن صحت صدور این تفسیر را از امام حسن عسکری (علیهالسّلام) مسلم و قطعی نشمرده است. این تفسیر در قرون متمادی توسط
علماء و مفسران ایرانی تبار مکررا به فارسی ترجمه شده است.
از جـمـله :
۱) ترجمه فارسی توسط
ابوالحسن علی فرزند حسن زواری (زنده در سال ۹۴۷ ق) از مفسران عصر
صفوی. نسخههایی از این ترجمه امروزه در دست میباشد. مترجم دارای تفسیر دیگری به نام تفسیر ترجمة الخواص میباشد.
۲) ترجمه این تفسیر به قلم میرزا ابوالقاسم حسینی ذهبی شیرازی مشهور به میرزا بابا.
۳) ترجمه دیگری به قلم مولی
عبداللّه بن نجم الدین معروف به
فاضل قندهاری (م ۳۱۱ ق).
۴) ترجمه تفسیر مزبور به
زبان اردو موسوم به آثار حیدری فی ترجمة تفسیر العسکری به قلم سید شریف حسین صاحب هندی که با تقریظ
سید نجمالحسن لکنهوی در
هندوستان به طبع رسیده است. تفسیر، امام حسن عسکری (علیهالسّلام) چاپهای مختلف.
تفسیر عیاشی اثر ابوالنصر محمد (م ب ۴۶۰ ق) فرزند
مسعود بن عیاش سلمی تمیمی سمرقندی کوفی معروف به
عیاشی، از اعاظم محدثین و مفسرین امامیه.
عیاشی حدود ۲۶۰ ق وارد
عراق گردید و از شیوخ علمای
شیعه در
کوفه و
بغداد تفسیر و
حدیث و سایر علوم اسلامی را فراگرفت.
ایـن تـفسیر که به شیوه و سبک روائی تالیف گردیده است در تفسیر آیات قرآنی، مناقب خاندان
عصمت و
طهارت (علیهالسّلام) را با ذکر ماثوره درج کرده است.
جلد اول این تفسیر که شامل
سوره حمد تا آخر
سوره الکهف است در دسترس قرار دارد.
مجلد دوم این تفسیر از کتب مفقوده به حساب میآید.
دو نسخه قدیمیاز این تفسیر از کتب مفقوده به حساب میآید.
دو نـسـخـه قـدیـمی از این تفسیر را
علامه مجلسی (م ۱۱۱۱ ق) دیده است که مانند نسخههای موجود در حال حاضر اسناد آن حذف شده است.
ایـن تـفـسـیـر در سـال ۱۳۸۰ ق در
قم بـه تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی و با مقدمه
علامه طباطبایی صاحب
تفسیر المیزان جزء اول از فاتحة الکتاب تا
سوره انعام و جلد دوم از
سوره اعراف تا پایان سوره کهف به چاپ رسیده سپس مکررا تجدید طبع یافته است.
ابوالعباس نجاشی (م ۴۵۰ ق) پس از توثیق وی نام تفسیر و سایر مؤلفات مفسر را توسط استادش در
روایات ابـوعـبداللّه
بن شاذان قزوینی به دو واسطه روایت میکند
شیخ صدوق (م ۳۸۱ ق) و
شیخ تلعکبری (م ۳۸۵ ق) که از شاگردان فرزند مفسر جعفر عیاش هستند بواسطه فرزندان مفسر تفسیر وی را
روایت میکنند.
از ابـن عـیـاشـی تـفسیر دیگری به نام سجود القرآن که مربوط به تفسیر
آیات سجده است روایت گردیده است.
تفسیر
فضل بن شاذان اثـر ابـومـحـمـد الـفـضل (م ۲۶۰ ق) فرزند
شاذان بن خلیل رازی نیشابوری، از علمای تفسیر و متکلمین و فقهای امامیه از ثقات
اصحاب ائمه ثلاثه
حضرت علی بن موسی الرضا و
علی الهادی و
حسن عسکری (علیهمالسلام).
نـجـاشـی از قـول ابوالقاسم یحیی
بن زکریا کنجی مؤلفات وی را ۱۸۰ عنوان یاد کرده است و ۴۸ عنوان آن را نام برده است.
ابن ندیم در
الفهرست در چند محل از فضل
بن شاذان نام برده است.
و او را از مـؤلـفـیـن
شیعه ضبط کرده و نیز تفسیر
قرآن کریم و کتاب القراءآت او را که به شیوه اشعریان نوشته شده است معرفی میکند.
علامه حلی پس از توثیق وی مینویسد که: نمیتوان از ذکر او چشم پوشید چرا که رئیس طایفه ماست، خداوند از او خشنود باشد.
احادیث او را در تفاسیر روائی در تفسیر آیات قرآن نقل کردهاند.
داوودی در
طبقات المفسرین وی را از مفسران شیعی یاد کرده و دو تفسیر از او نام برده است: تفسیر قرآن و تفسیر القراءآت قرآن.
القراءآت، تفسیر التنزیل و التحریف اثر
ابوعبداللّه احمد (م ح ۲۶۸ ق) فرزند محمد
بن سیار بصری اصفهانی کاتب معروف به سیاری و منسوب به جدش سیار، از محققین بنام
امامیه و اکابر
مفسران شیعه. مفسر در عصر
امام حسن عسکری (علیهالسّلام) کاتب آل طاهر بود.
حدیث و
تفسیر را از امامین
علی الهادی و امام حسن عسکری (علیهماالسّلام) اخذ کرد.
مـفسر از مشایخ
سلامة بن محمد مهزیار است و
ثقة الاسلام کلینی بر
روایات مفسر
اعتماد کرده و
ابن ادریس در مستطرفات از مولفات وی و تفسیر او نقل میکند. و عدهای از
علما از تفسیر او نقل کردهاند.
عـلامـه
میرزا حسین نوری نسخهای از این تفسیر را داشته است و در کتاب خویش
مستدرک الوسائل از ایـن تـفسیر نقل مینماید و همچنین نسخه نفیسی در کتابخانه
شیخ محمد سماوی مـوجـود بوده است و شیخ
حسن بن سلیمان حلی از این تفسیر به نام التنزیل و التحریف یاد کرده است.
سعد بن عبداللّه در کتاب مختصر بصائر نقل مینماید.
وی از جـمـله مفسران شیعه است که چند تفسیر در فنون
قرآن تالیف نموده است از جمله: ثواب القرآن و از دیگر آثار وی کتاب الغارات. النوادر. الطب.
الفهرست سال وفات وی را ۳۶۸ ق یاد کرده است و احتمالا اشتباه است چون
ابن حجر در
لسان المیزان وی را از علمای اواخر مائه سوم ذکر نموده است.
تفسیر ابن فضال صغیر اثر ابوالحسن علی (۲۰۶ - ب ۲۷۰ ق) فرزند حسن
بن فضال کوفی معروف به
ابن فضال صغیر، از مفسران امامیه و علمای
فقه و حدیث و از اصحاب امام دهم و امام یازدهم (علیهماالسلام).
مفسر و پدرش
ابن فضال کبیر فطحی مذهب بودند.
اجماع علمای رجالی بر این عقیدهاند که ابن فضال کبیر از عقیده خود عدول کرد.
نجاشی و
شیخ طوسی پدر و پسر را توثیق میکنند.
علامه حلی در
رجال خود مینویسد چنانچه ابن فضال صغیر هم از مذهب خود عدول نکرده باشد مـن او را تـوثـیـق کـرده و بر
روایات وی اعتماد دارم اگر چه مذهب فاسد داشته باشد (فطحیه
عـبـداللّه بـن امام جعفر الصادق را که هفتاد روز بعد از پدرش زنده بود
امام میدانند و سیزده امامیاند).
مفسر از آن دسته از مفسران
شیعه است که به تالیف یک تفسیر در علوم قرآن کریم اکتفا نکرده و دارای تفاسیر متعدد است.
نـجاشی در
رجال خود بیش از چهل عنوان از مؤلفات او را ضبط کرده و از جمله آنها کتاب تفسیر قرآن و کتاب التنزیل من القرآن و التحریف است.
تـفسیرهای مفسر به همان شیوه روائی است که در
قرن سوم رواج داشت و احادیث و روایات را از
ائمه اطهار (علیهمالسّلام) در تفسیر
آیات قرآن کریم نقل میکرده است.
در کتب معتبر شیعه و تفاسیر مفسران امامیه روایات او بسیار است.
از جـمـلـه در
تفسیر فرات الکوفی که به چاپ رسیده است و تفسیر
کنز العرفان ملا محمدصالح برغانی و دیگر تفاسیر چاپی و خطی و همچنین از تفسیر او در کتاب التوحید نیز چاپ گردیده است.
داوودی در طبقات المفسرین خویش وی را از مفسرین شیعه یاد کرده و کتاب فضائل القرآن را از تفاسیر وی ضبط کرده است.
نوادر علم القرآن اثـر شـیـخ ابوالحسن محمد (م ح ۲۷۵ ق) فرزند احمد
بن محمد
بن حارث معروف به [[|حارثی]]، از محدثین و مفسران امامیه.
تفسیر مورد بحث به
زبان عربی و به شیوه روائی است و ابوالعباس نجاشی آن را از طریق استادش
ابوعبداللّه بن شاذان قزوینی
روایت میکند.
و هـمـچـنـیـن شیخ طوسی در
الفهرست آن را ضبط کرده و روایت میکند و نیز در کتاب
رجال خویش مفسر را در قسم (فی من لم یروعن الائمه (علیهالسّلام) ) ذکر مینماید.
تفسیر برقی صغیر اثر شیخ
ابوجعفر احمد (م ۲۷۴ یا ۲۸۰ ق) فرزند
محمد بن خالد قمی برقی منسوب به
برق رود از قراء شهر
قم از محدثین امامیه و مفسرین شیعه. جـدش را یـوسف
بن عمر والی
عراق به زندان افکند و پس از
شهادت زید بن علی او را به شهادت رساند. خالد که در آن هنگام کودک بود با پدرش عبدالرحمن به قم گریخت سپس به قریه برق رود پناه برد. مفسر از جمله
علمای شیعه است که به تالیف چندین تفسیر در علوم
قرآن کریم پرداخت و نیز در سایر علوم مؤلفات زیادی دارد.
از مؤلفات وی در فنون و تفسیر قرآن تفسیر برقی صغیر. کتاب فضل القرآن. کتاب التاویل.
مشهورترین مؤلفات مفسر کتاب المحاسن اوست که شامل روایاتی در تفسیر آیات قرآنی میباشد و اکثر مفسران شیعه در تفسیرهای خود از کتاب المحاسن نقل نمودهاند.
تفسیر مورد بحث هم مانند کتاب المحاسن به شیوه روائی بوده است و در تفسیر آیات قرآن کریم از روایات و احادیث ائمه اطهار (علیهالسّلام) بهره گرفته و اسناد جملهای از روایات به ابوجعفر احمد برقی منتهی میگردد و در
کتب اربعه و سایر کتب معتبر شیعه ذکر شده است.
داوودی در طبقات المفسرین پس از ذکر تفسیر وی به نام فضائل القرآن او را چنین وصف کرده (و اصـلـه کـوفـی مـن کبار الرافضه) نجاشی و شیخ طوسی که تفسیرهای او را نام بردهاند به سه واسطه از وی روایت کردهاند.
تفسیر محمد
بن العباس اثر
شیخ محمد (م ح ۲۸۰ ق) فرزند عباس، از محدثین و مفسران شیعه. تفسیر مورد بحث به
زبان عربی و به شیوه روائی و طی تفسیرهای روائی شیعه از آن نقل شده است. و مـفسر پس از ذکر
آیه در تفسیر آن از روایات و احادیث ائمه اطهار (علیهالسّلام) بهره گرفته است و
علی بن ابراهیم قمی با یک واسطه از مفسر در تفسیر خود معروف به
تفسیر القمی روایت کرده است.
مـفـسر غیر از ابوعبداللّه محمد
بن العباس معروف به
ابن الحجام صاحب تفسیر و غیر از ابوعبداللّه
محمد بن عباس غاضری متوفی حدود سال ۳۰۰ ق میباشد که هر سه آنها در
اسم و نام
پدر و
کنیه متحد و هم زمان هستند.
تفسیر القرآن العظیم اثر
ابومحمد سهل (۲۰۰ یا ۲۰۱ - ۲۸۳ ق) فرزند
عبداللّه تستری یا شوشتری. در
شوشتر قبر وی مزار معروف است از ائمه
صوفیه و اکابر متکلمین عصر خود بود.
عرفان و
تصوف را از دائی خـود
محمد بن تسوار فراگرفت و در
مکه معظمه با شیخ ذالفنون مـصری ملاقات داشته و از وی استماع حدیث نموده است تفسیر مذکور قبلا در
هندوستان چاپ گردیده و در چاپخانه السعادة
قاهره تجدید چاپ گردیده است.
قاضی نوراللّه شوشتری در
مجالس المؤمنین با استناد به گفتههای او قائل به
تشیع او شده است. این تفسیر قدیمیترین تفسیر عرفانی قرآن به شمار میآید.
تفسیر ابی حنیفه دینوری مفسر ابوحنیفه احمد (م ۲۸۲ ق) فرزند داود
بن وتند معروف به
دینوری از مشاهیر علمای
نحو و
لغت منجم مفسر مورخ شیعی و ایرانی تبار است.
ابوحیان توحیدی نیشابوری (م ۳۸۰ ق) در وصف دینوری مینویسد او
حکمت و
فلسفه و بیان عـرب را بـا یـکدیـگر آمیخته و در هر فنی ید طولا دارد سپس اضافه نموده سه تن هستند بین مـتـقـدمین و متاخرین چنانچه ثقلین جمع گردند و تا پایان جهان فضائل آنان را ستایش نمایند هرگز حق آنها اداء نگشته است یکی از این سه تن ابوحنیفه دینوری است.
تفسیر دینوری در سیزده جلد به
زبان عربی بوده و چنانچه از سایر مؤلفاتش استفاده میگردد به شیوه کلامی و ادبی و فلسفی است و نیز ابوریحان توحیدی آن را در سیزده جلد میخواند و تمامیشرح حال نویسان آن را از مؤلفات و آثار وی ضبط کردهاند است.
دینور با کسر دال و یاء و فتح نون و واو و سکون راء شهری است واقع بین
کنگاور و
کرمانشاه. الاخبار الطوال، م - ذ.
تفسیر ثقفی اثـر
ابواسحق ابراهیم (م ۲۸۳ ق) فرزند محمد
بن سعید ثقفی کوفی اصفهانی از زعمای
شیعه در
کوفه و
اصفهان و مفسرین.
ثقفی ابتدا
زیدی مذهب بود، سپس از عقیده خود عدول کرد و به امامیه اثنی عشریه گروید.
و از کوفه به اصفهان
هجرت نمود و کرسی تدریس مناقب و
حدیث و
فقه اهل البیت (علیهمالسّلام) را بـدسـت گـرفت تا اینکه در اصفهان فوت کرد و نیز جدش
سعید بن مسعود برادر
ابی عبید بن مسعود عم
مختار است که
حضرت امیرالمؤمنین علی
بن ابی طالب (علیهالسّلام) او را والی خود در
مدائن تعیین نموده بود و حضرت
امام حسن (علیهالسّلام) در روز ساباط به او پناه برد.
ابن حجر در
لسان المیزان میگوید (کان غالیا فی الرفض) مؤلفات دیگر ثقفی از جمله دو
تفسیر قرآن و ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین (علیهالسّلام) را یاد کردهاند و
ابن ندیم در
الفهرست مینویسد: (من الثقات العلماء المصنفین). داوودی در
طبقات المفسرین خود تفسیر قرآن وی را ضبط کرده است.
تـفـسـیر وی به شیوه روائی است و نیز روایات او در کتب معتبر شیعه ذکر شده و ابوالحسن علی قـمـی و هـمـچـنین
ابن قولویه و
صدوق و
سید ابن طاووس روایت او را در مؤلفات خویش ذکور نمودهاند.
تفسیر حبری اثر
ابوعبداللّه حسین (م ۲۸۶ ق) فرزند
حکم بن مسلم کوفی حبری از علمای تفسیر و محدثین و فقهای عصر خویش.
وی شیعی مسلک و زیدی مذهب بوده است. تفسیر مورد بحث در یک جلد به
زبان عربی به شیوه روائی و کلامی است.
حـبـری در ایـن تـفسیر بسیاری از
آیات قرآن مجید را که در فضائل حضرت امیرالمؤمنین (علیهالسّلام) و خـانـدان
عصمت و
نبوت (علیهالسّلام) است جمع کرده و به مدد احادیث از طریق شیوخ روات که مورد قبول تمام فرق مسلمین است مستندا به
رسول اللّه (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) به تفسیر آنها پرداخته است.
نظم این اثر به ترتیب سورههای قرآن کریم است.
امـروزه چـند نسخه کهن و نفیس خطی از این تفسیر در دست است نخست نسخه کهن و نفیس خطی از این تفسیر در دست است نخست نسخه کتابخانه مجمع علمی ازبکی
تاشکند به شماره ۲۹۸۸ و ایـن نسخه در
شوال ۶۶۱ ق از نسخه مدرسه مستنصریه که بخط ابوالحسن
علی بن هلال بغدادی معروف به ابن البواب (م ۴۱۳ ق) بود استنساخ گشته است و نسخه دوم منسوخ بخط
یاقوت مستعصمی مورخه ۶۹۶ ق از مخطوطات کتابخانه مجلس شورای اسلامیشماره ۴۰۱ موجود است.
این تفسیر به نام (ما نزل من القرآن فی اهل البیت ع) به تحقیق
سید احمد حسینی اشکوری در
قم بـه سـال ۱۳۵۹ ق بـه طـبع رسیده و مؤلف آن به نام الحسین
بن الحکم الحیری معرفی گردیده است.
سـپـس بـا تـحـقـیق کامل و مقدمهای مبسوط از سید محمدرضا حسینی جلالی که در پایان آن فهارس آیات قرآن و احادیث و الفاظ خاصه آمده چاپ گردیده است.
گفتنی است که این تفسیر در کتب احادیث و فهارس به نامهای مختلف ذکر شده است.
نسخه تاشکند به نام تنزیل الایات المنزله فی مناقب اهل البیت (علیهالسّلام) معرفی گردیده است.
در صفحه اول نسخه مجلس ما نزل من القرآن فی علی
بن ابی طالب (علیهالسّلام) معرفی گردیده است.
ابن شهر آشوب در
معالم العلماء مؤلف را الحیری میخواند و نام این تفسیر را ما نزل من القرآن فـی اهـل البیت (علیهالسّلام) ضبط کرده است که تمامی آنها یکی هستند و نیز
فرات کوفی در جای جای تفسیرش ۳۵ مورد از او در فضائل امیرالمؤمنین علی (علیهالسّلام) و خاندان طهارت نقل نموده است.
معانی القرآن اثـر
یحیی (مدینه ۲۲۰ - صعده ۲۹۸ ق) فرزند حسین
بن القاسم ملقب به الهادی الی الحق از احفاد
حضرت علی بن ابی طالب (علیهالسّلام)، از
ائمه و علمای
زیدیه و مردی سلحشور بود.
در ۲۸۳ ق ابـوالـعـتـاهـیـة هـمـدانی از ملوک
یمن یحیی را به یمن دعوت نمود و با او به عنوان امیرالمؤمنین
بیعت کرد و سایر عشایر نیز با او
بیعت نمودند. یحیی علیه
بنی العباس قیام کرد و بالاخره تمام یمن را متصرف شد. وی نخستین سلطان زیدی در یمن است.
تفسیر مورد بحث به
زبان عربی در ۹ جلد بزرگ، و در تمامی قرآن از
سوره فاتحه الی
سوره الناس و از مـنـابـع مـورد وثوق اکثر علمای زیدیه میباشد و نسخ متعددی امروزه در یمن از آن موجود است.
یـحیی الهادی الی الحق دارای تالیفات زیادی است که صاحب کتاب مؤلفات الزیدیه ۷۴ عنوان از آنها را یاد کرده است.
از آن جـمـلـه است: تفسیر الامام الهادی الی الحق، این تفسیر در ۶ جلد از
سوره منافقون تا
سورة النباء که در تتمه و تکمله تفسیر جدش القاسم
بن ابراهیم و عمویش تالیف کرده است.
تفسیر آیة الکرسی نیز اثـر یحیی
بن حسین
بن قاسم ملقب به الهادی الی الحق است. این تـفـسـیـر بـه زبـان عربی در بیان آیه ۲۵۶
سوره بقره (آیة الکرسی)
با مذاق زیدی مفسر آن میباشد که در یک جلد و در کتابخانههای عمومیو خصوصی یمن موجود است.
هر سه تفسیر فوق الذکر.
تفسیر خزاز اثر
ابوعبداللّه احمد (م ح ۲۹۵ ق) فرزند حسن خزاز، از علماء مفسر
امامیه.
شیخ طوسی در کتاب خود
الفهرست تفسیر قرآن وی را ضبط کرده است و نیز سایر کتب رجالی او را از
مفسران شیعه ذکر نمودهاند و تفسیر وی به شیوه تفسیرهای روائی است و به زبان عربی.
فضل القرآن اثر شیخ
ابوجعفر محمد (م ۲۹۰ ق) فرزند
حسن بن فروخ صفار، از علمای حدیث و مفسران شیعه.
علوم اسلامی و
حدیث و
تفسیر را از
امام حسن عسکری (علیهالسّلام) فراگرفت و نیز از جمع کثیری از اکابر محدثین شیعه اخذ حدیث کرد.
سپس کرسی تدریس را به دست گرفت و جمعی از اکابر
علماء شیعه در حوزه او تربیت یافتند. تـفسیر وی به زبان عربی در یک جلد به شیوه روائی طی تفسیرهای روائی و کتب حدیث شیعه و
کتب اربعه نقل گردیده است.
ابوالعباس نجاشی تفسیر مذکور را توسط استادش ابوعبداللّه
بن شاذان قزوینی و ابوحسین
علی بن احمد اشعری با سه واسطه
روایت میکند. مفسر صاحب کتاب
بصائر الدرجات است که مکررا در
ایران و
نجف اشرف به طبع رسیده است.
از تفسیرهای
اهل سنت نیز میتوان به دو نمونه اشاره کرد:
۱.
تفسیر القرآن العظیم عبدالرزاق بن همام صنعانی (م ۲۱۱ ق)؛
۲.
تفسیر کتاب الله العزیز تالیف
هود بن محکم هواری.
تفاسیر قرن اول؛
تفاسیر قرن دوم؛
تفاسیر قرن چهارم؛
تفاسیر قرن پنجم؛
تفاسیر قرن ششم؛
تفاسیر قرن هفتم؛
تفاسیر قرن هشتم؛
تفاسیر قرن نهم؛
تفاسیر قرن دهم؛
تفاسیر قرن یازدهم؛
تفاسیر قرن دوازدهم؛
تفاسیر قرن سیزدهم؛
تفاسیر قرن چهاردهم؛
تفاسیر قرن پانزدهم؛
مفسران قرن سوم.
فرهنگنامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن سوم قمری». سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن سوم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۳/۲۰.