• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تجلی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



‌تجلّی، اصطلاحی مهم در تصوف و عرفان می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ - معنای تجلی
۲ - معنای سلوکی تجلی
       ۲.۱ - ارتباط تجلی با اصطلاحات صوفیه
       ۲.۲ - شطحیات ناشی از غلبه تجلی
       ۲.۳ - دایمی بودن تجلی
       ۲.۴ - مفهوم ستر مقابل تجلی
       ۲.۵ - تجلیات روح
۳ - معنای وجودشناختی
       ۳.۱ - تجلی در مکتب ابن عربی
       ۳.۲ - رابطه تجلی با وحدت وجود
۴ - تجلی در قرآن و احادیث
۵ - تجلی در عرفان
۶ - معنای معرفت‌شناختی
       ۶.۱ - تعابیر عارفانه و شاعرانه
       ۶.۲ - تشبیه غیب به نور
       ۶.۳ - مراتب تجلی
              ۶.۳.۱ - تجلی افعال
              ۶.۳.۲ - تجلی صفات
              ۶.۳.۳ - تجلی ذات
       ۶.۴ - دیگر طبقه‌بندی‌های تجلی
       ۶.۵ - تجلی حق بر سالکان
              ۶.۵.۱ - نشانه‌های انواع تجلی
              ۶.۵.۲ - مصداق تجلی حق بر بنده
۷ - معنای جهان‌شناختی
       ۷.۱ - علت غایی آفرینش
       ۷.۲ - مراحل تجلی
              ۷.۲.۱ - فیض اقدس
              ۷.۲.۲ - فیض مقدس
       ۷.۳ - تلازم تجلی و تعیّن
       ۷.۴ - تجلی و خلق مدام
۸ - پایان سخن
۹ - دیدگاه امام خمینی
۱۰ - فهرست منابع
۱۱ - پانویس
۱۲ - منبع


تَجَلّی، در لغت به معنی جلوه کردن، آشکارا شدن و ظهور و تابش و نمایش است.
[۲] زوزنی، حسین بن احمد، المصادر، ج۲، ص۵۷۰، به کوشش تقی بینش، مشهد، ۱۳۴۰ش.
[۳] زوزنی، حسین بن احمد، المصادر، ج۱، ص۸۳۳، چاپ تقی بینش، تهران ۱۳۷۴ش.
[۵] مستملی، اسماعیل بن محمد، شرح التعرّف لمذهب التصوف، ج۴، ص۱۵۴۷ـ ۱۵۴۸، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ش.

در گفتار عارفان اصطلاح ظهور نیز گاه مترادف با اصطلاح تجلی به کار رفته است.
[۶] کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۳۰۰ـ۳۰۱، چاپ محمدکمال ابراهیم جعفر، مصر ۱۹۸۱.
[۷] سجادی، جعفر، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، ج۱، ص۵۶۳، تهران ۱۳۷۳ ش.

در اصطلاح عرفان اسلامی تجلی به دو معنای سلوکی و متافیزیکی (وجودشناختی) آمده است.
در معنای اول تجلی عبارت است از آشکار شدن ذات و صفات و افعال حق‌تعالی بر ضمیر سالک، اما در معنای دوم، عالَمِ هستی تجلی حق‌تعالی است بر خویش. این دو معنا با حدیث قدسی «کنتُ کنزاً مخفیاً فَاَحبَبْتُ اَن اُعرَف فَخَلَقْتُ الخَلقَ لِکی اُعرف» که در سخنان عارفان بارها آمده است، ارتباط نزدیکی دارد.
[۸] کلاباذی، ابوبکر محمد بن ابراهیم، التعریف لمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۱۲۲، دمشق ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
[۹] سمنانی، احمد بن محمد علاءالدولة، مصنفات فارسی، ج۱، ص۱۳، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
[۱۰] سمنانی، احمد بن محمد علاءالدولة، مصنفات فارسی، ج۱، ص۱۹۴، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
[۱۱] مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد، مثنوی معنوی، ج۱، دفتر اول، ص۱۷۷، ابیات ۲۸۶۲ـ۲۸۶۳، چاپ رینولد آلن نیکلسون، تهران.



تجلی در این معنی، منشأ احوال و مقامات عرفانی است و اصولاً سلوک که آغاز آن ارادت (مرید شدن) است، از تجلی ارادت حق نشئت می‌گیرد و درد طلب در مرید بیدار می‌شود. نهایت سلوک نیز که فنا و بقاست، به تجلی ذاتی ختم می‌گردد. به نظر عرفا، زهد و ریاضت و حتی سماع سالک برای تجلی است و کوشش و تحقیق (تکلف سالک برای دریافت حقیقت) با تجلی به ثمر می‌رسد.

۲.۱ - ارتباط تجلی با اصطلاحات صوفیه

تا تجلی نباشد، انس و تعلق به دنیا از دل زدوده نمی‌شود. حصول معرفت و کشف اسرار و حتی رسیدن به مقام نبوت و ولایت، همه موقوف به نزول تجلیات ربانی است
[۱۲] هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، ج۱، ص۴۹۲، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
[۱۳] سنایی، مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، ج۱، ص۶۹، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ش.
[۱۴] عطار، محمد بن ابراهیم، الهی نامه، ج۱، ص۵، بیت ۵، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۴۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
[۱۵] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۲، ص۳۷۵، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
[۱۶] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۳، ص۸۰، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
[۱۷] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۸، ص۴۳۹، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
[۱۸] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۸، ص۴۴۸ـ۴۴۹، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
[۱۹] اسفراینی، عبدالرحمان بن محمد، کاشف الاسرار، ج۱، ص۱۳، بانضمام پاسخ به چند پرسش، رساله در روش سلوک و خلوت نشینی، چاپ هرمان لندلت، تهران ۱۳۵۸ش.
[۲۰] اسفراینی، عبدالرحمان بن محمد، کاشف الاسرار، ج۱، ص۱۰۵، بانضمام پاسخ به چند پرسش، رساله در روش سلوک و خلوت نشینی، چاپ هرمان لندلت، تهران ۱۳۵۸ش.
[۲۱] لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴ـ۵، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
[۲۲] لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۵۰ـ۱۵۱، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
ازین‌رو، تجلی با بسیاری از اصطلاحات صوفیه مانند انس، هیبت، فنا، بقا، محاضره، مکاشفه، وجد، محو، طمس، محق، لوامع، بوارق، طوالع، شطح و انسان کامل ارتباط دارد.
[۲۳] هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، ج۱، ص۴۹۰، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
[۲۴] هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، ج۱، ص۴۹۲، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
[۲۵] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۱، ص۳۲، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
[۲۶] اسفراینی، عبدالرحمان بن محمد، کاشف الاسرار، ج۱، ص۱۳، بانضمام پاسخ به چند پرسش، رساله در روش سلوک و خلوت نشینی، چاپ هرمان لندلت، تهران ۱۳۵۸ش.
[۲۷] اسفراینی، عبدالرحمان بن محمد، کاشف الاسرار، ج۱، ص۸۸، بانضمام پاسخ به چند پرسش، رساله در روش سلوک و خلوت نشینی، چاپ هرمان لندلت، تهران ۱۳۵۸ش.
[۲۸] اسفراینی، عبدالرحمان بن محمد، کاشف الاسرار، ج۱، ص۱۰۵، بانضمام پاسخ به چند پرسش، رساله در روش سلوک و خلوت نشینی، چاپ هرمان لندلت، تهران ۱۳۵۸ش.
[۲۹] اسفراینی، عبدالرحمان بن محمد، کاشف الاسرار، ج۱، ص۱۳۲، بانضمام پاسخ به چند پرسش، رساله در روش سلوک و خلوت نشینی، چاپ هرمان لندلت، تهران ۱۳۵۸ش.
[۳۰] ولی، نعمة اللّه، رسائل حضرت سیدنورالدین شاه نعمت اللّه ولی کرمانی قدس سره، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، ج ۳، چاپ جواد نوربخش: رسالة بیان اصطلاحات، (تهران) ۱۳۴۲ش.
[۳۱] ولی، نعمة اللّه، رسائل حضرت سیدنورالدین شاه نعمت اللّه ولی کرمانی قدس سره، ج۱، ص۴۲، ج ۳، چاپ جواد نوربخش: رسالة بیان اصطلاحات، (تهران) ۱۳۴۲ش.

در کلمات صوفیان متقدم تجلی با نور و اشراق و رؤیت، که نمادهای بصری‌اند، و نیز با مفهوم قلب پیوند دارد، از جمله گفته‌اند که تجلی، تابش نور حق است بر قلب مقبلان.
[۳۲] ابونصر سرّاج، کتاب اللُّمع فی التصوف، ج۱، ص۳۶۳، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴.
[۳۳] هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، ج۱، ص۵۰۴، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.

همچنین گفته‌اند که تجلی برخاستن حجابِ میان بنده و حق است به واسطه غیبت صفات بشری.
[۳۴] کلاباذی، ابوبکر محمد بن ابراهیم، التعریف لمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۱۲۲، دمشق ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
[۳۵] سهروردی، عمر بن محمد، عوارف المعارف، ج۱، ص۵۲۶، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۳۶] عزالدین کاشانی، محمود بن علی، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.

لاهیجی
[۳۷] لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۵۰ـ۱۵۱، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
نیز تجلی را ظهور حق بر دل سالک دانسته که این ظهور ممکن است همراه با صورت و کیفیت یا بی‌صورت و بی‌کیفیت باشد.
[۳۸] لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۰۲، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).

عرفا برخی تعبیرات قرآنی مانند «... نَفَختُ فیهِ مِنْ روحی...» و حدیث قدسی «خلق اللّه آدم علی صورته» را مرتبط با تجلی دانسته و گفته‌اند که روحی که در آدم دمیده شد، تجلی ذات و صفات الاهی بود و ازین‌رو، آدم بر صورت الاهی خلق شده است.
[۴۰] روزبهان بقلی، شرح شطحیات، ج۱، ص۳۷۷ـ ۳۷۸، به تصحیح و مقدمة فرانسوی از هانری کوربن، تهران ۱۳۴۴ش.
[۴۱] عطار، محمد بن ابراهیم، الهی نامه، ج۱، ص۴ـ۵، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۴۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
[۴۲] الاحادیث (و) القدسیة، بیروت: دارالفکر، ج۱، ص۹۵ـ۹۶، ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.


۲.۲ - شطحیات ناشی از غلبه تجلی

همچنین گفته شده است که شطحیات برخی عرفای بزرگ که در آن‌ها ظاهراً دعوی ربوبیت شده، ناشی از غلبه تجلی بوده است.
[۴۳] روزبهان بقلی، شرح شطحیات، ج۱، ص۳۷۷ـ ۳۷۸، به تصحیح و مقدمة فرانسوی از هانری کوربن، تهران ۱۳۴۴ش.

به نظر عرفا در سلوک عرفانی، تکرار تجلیِ واحد بر یک شخص و تجلی واحد بر دو شخص محال است. این نکته گذشته از ارتباط آن با اندیشه فلسفی خلق جدید به تازگی و نو و منحصر به فرد بودن هر تجلی اشاره دارد.

۲.۳ - دایمی بودن تجلی

تجلی حق از حیث قابلیت سالک دایمی نیست و اگر باشد نادر است.
[۴۴] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۷، ص۲۰۶، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
[۴۵] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۷، ص۲۶۱، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
[۴۶] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۱۳، ص۶۱، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
[۴۷] علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۱۴۸، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
[۴۸] علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۲۲۱، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
[۴۹] قیصری، داوود بن محمود، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۲۳، قم: بیدار.
اما از حیث فاعلیت حق، تجلی دایمی بوده، حجابی بر آن نیست.
[۵۰] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۲، ص۳۰۳، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.

در سخنانی که از حلاج
[۵۱] حلاج، حسین بن منصور، اخبار الحلاج، ج۱، ص۱۱، أو، مناجیات الحلاج، چاپ ل ماسینیون و پ کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
[۵۲] حلاج، حسین بن منصور، اخبار الحلاج، ج۱، ص۲۲، أو، مناجیات الحلاج، چاپ ل ماسینیون و پ کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
[۵۳] حلاج، حسین بن منصور، اخبار الحلاج، ج۱، ص۲۵، أو، مناجیات الحلاج، چاپ ل ماسینیون و پ کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
[۵۴] حلاج، حسین بن منصور، اخبار الحلاج، ج۱، ص۲۷، أو، مناجیات الحلاج، چاپ ل ماسینیون و پ کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
[۵۵] حلاج، حسین بن منصور، اخبار الحلاج، ج۱، ص۸۶، أو، مناجیات الحلاج، چاپ ل ماسینیون و پ کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
نقل شده، واژه تجلی بارها آمده است. وی خداوند را از هر سو و در هر چیز متجلی می‌دیده است.
[۵۶] حلاج، حسین بن منصور، اخبار الحلاج، ج۱، ص۶۳، أو، مناجیات الحلاج، چاپ ل ماسینیون و پ کراوس، پاریس ۱۹۳۶.

از ابوسعید ابوالخیر نقل شده که ادعای دوام تجلی کرده است، اما گفته شده که او در حال مرگ وقتی حجاب عالم از برابرش برداشته شد، آنچه را پیش از آن دیده بود، پندار دانست. بدین ترتیب، در سلوک عرفانی هر تجلی در مقایسه با حقیقتِ حق و تجلیِ حقیقی، حجاب و پنداری بیش نیست.
[۵۷] علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۱۴۸، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
[۵۸] علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۲۲۱، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.


۲.۴ - مفهوم ستر مقابل تجلی

مفهوم مقابل تجلی، ستر و استتار است.
به معنای پوشیدگی و در حجاب شدن حق.
[۵۹] برای بحث لغوی مشروح در این باره رجوع کنید به، مستملی، اسماعیل بن محمد، ج۴، ص۱۵۴۷ـ ۱۵۴۸، شرح التعرّف لمذهب التصوف، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ش.
استتار آن است که صفات بشری میان سالک و دیدن غیب حایل و حجاب گردد.
[۶۰] کلاباذی، ابوبکر محمد بن ابراهیم، التعریف لمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۱۲۲، دمشق ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
[۶۱] سهروردی، عمر بن محمد، عوارف المعارف، ج۱، ص۵۲۶، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۶۲] عزالدین کاشانی، محمود بن علی، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، ج۱، ص۱۳۰، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
مقصود از استتار این نیست که ذات حق گاه آشکار و گاه پوشیده می‌شود، بلکه ظهور صفات بشری و مشغول شدن به آن‌ها موجب ندیدن غیب می‌گردد و این را پوشیدگی و در حجاب رفتن حق می‌گویند.
[۶۳] مستملی، اسماعیل بن محمد، شرح التعرّف لمذهب التصوف، ج۴، ص۱۵۶۴، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ش.
[۶۴] عزالدین کاشانی، محمود بن علی، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.

استتار معنای دیگری نیز دارد و آن استتارِ عالم شهادت است؛ همانگونه که دیدن غیرحق موجب استتار حق می‌شود، تجلی و مشاهده حق نیز موجب استتار اشیا و دیده نشدن آن‌ها می‌گردد.
[۶۵] کلاباذی، ابوبکر محمد بن ابراهیم، التعریف لمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۱۲۲، دمشق ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
[۶۶] مستملی، اسماعیل بن محمد، شرح التعرّف لمذهب التصوف، ج۴، ص۱۵۶۶، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ش.


۲.۵ - تجلیات روح

روح نیز تجلیاتی دارد و ممکن است سالک تجلی روح را بخطا تجلی حق بپندارد. در چنین حالی پیر کاملی لازم است تا سالک را از گمراهی برهاند. بر این اساس تجلی را بر حسب مبدأ ظهور آن به دو نوع تجلی روحانی و تجلی ربانی (حقانی) تقسیم کرده‌اند.
[۶۷] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۱، ص۸۹، بیروت: دارالصادر.
[۶۸] نجم رازی، عبداللّه بن محمد، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۱۶ـ۳۱۷، چاپ محمد امین ریاحی، تهران ۱۳۵۲ش.

نشانه‌هایی برای تشخیص تجلی ربانی از تجلی روحانی ذکر شده است: در تجلی روحانی صفات بشری و شک و شبهه موقتاً کنار می‌رود ولی تماماً محو نمی‌گردد، حتی ممکن است در تجلی روحانی چیزی از قبیل علم و قدرت نصیب نفس شود که موجب فریب سالک گردد، اما در تجلی ربانی صفات بشری فانی می‌شود و طور نفس از میان برمی خیزد و معرفت و آرامش حقیقی پدید می‌آید. تجلی روحانی ممکن است موجب بیش‌تر شدن عجب و غرور سالک و نقصان خوف و طلب گردد، اما در تجلی ربانی هستی به نیستی بدل می‌شود و خوف و طلب فزونی می‌یابد.
[۶۹] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۱، ص۸۹، بیروت: دارالصادر.
[۷۰] نجم رازی، عبداللّه بن محمد، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۱۹ـ۳۲۱، چاپ محمد امین ریاحی، تهران ۱۳۵۲ش.
[۷۱] تهانوی، محمداعلی بن علی، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون والعلوم، ذیل واژه، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، بیروت ۱۹۹۶.



اصطلاح تجلی تا پیش از ابن عربی بیش از هر چیز مفهومی سلوکی بود که چگونگی تقرب وجودی ـ معرفتیِ سالک را به حضرت حق، از طریق کنار رفتن حجاب‌ها و آشکار شدن افعال و صفات و ذات حق‌تعالی، توضیح می‌داد.

۳.۱ - تجلی در مکتب ابن عربی

در مکتب ابن عربی تجلی در کنار نقش سلوکی، به نظریه‌ای وجودشناسانه تبدیل شده که عهده دار تبیین نظام هستی و نحوه ارتباط حق و خلق و ربط جهانِ نموداری کثرات با وحدت مطلق حق است. این تلقی وجودشناسانه در شکل ساده و شاعرانه آن در بین صوفیه وجود داشت،
[۷۲] روزبهان بقلی، کتاب عبهرالعاشقین، ج۱، ص۲۸ـ۳۰، چاپ هانری کوربن و محمد معین، تهران ۱۳۳۷ش.
[۷۳] سنایی، مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، ج۱، ص۶۴ـ ۶۸، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ش.
[۷۴] عطار، محمد بن ابراهیم، منطق الطیر: مقامات الطیور، ج۱، ص۸ ـ۱۳، چاپ صادق گوهرین، تهران ۱۳۶۵ش.
[۷۵] عطار، محمد بن ابراهیم، ج۱، ص۲ـ ۵، الهی نامه، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۴۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
[۷۶] عطار، محمد بن ابراهیم، ج۱، ص۱۱، الهی نامه، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۴۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
[۷۷] جلال الدین محمد بن محمد مولوی،کتاب مثنوی معنوی، ج۱، دفتر اول، ص۷۱، ابیات ۱۱۴۰ـ ۱۱۴۵، چاپ رینولد آلن نیکلسون، تهران.
[۷۸] علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۲، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
اما ابن عربی و پیروان وی، تجلی را از اصطلاح به نظریه ارتقا دادند.

۳.۲ - رابطه تجلی با وحدت وجود

نظریه تجلی مکمل نظریه وحدت وجود محسوب می‌شود، زیرا کثرت مشهود را با وحدت محض وجود سازگار می‌کند. از نظر ابن عربی نظریه علیت فلاسفه مستلزم دوگانگی علت و معلول است و نظریه خلق از عدم زمانی متکلمان نیز گذشته از این‌که تباین وجودی خالق و مخلوق را لازم می‌آورد، مستلزم زمان‌مندی خلقت است.
نظریه حلول و اتحاد نیز آلوده تشبیه و تجسیم است؛ لذا، تمام این نظریه‌ها با توحید حق ناسازگار است و ابن عربی در تبیین رابطه خدا و عالم (حق و خلق) ضمن نقد نظریه علیت
[۷۹] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۱، ص۲۶۲، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
و نظریه خلق از عدم زمانی
[۸۰] ابن عربی، کتاب المسائل، ج۱، ص۱۷، با مقدمه و تصحیح و ترجمه و تعلیق محمد دامادی، تهران ۱۳۷۰ش.
و نظریه حلول و اتحاد،
[۸۱] ابن عربی، کتاب المسائل، ج۱، ص۲۱، با مقدمه و تصحیح و ترجمه و تعلیق محمد دامادی، تهران ۱۳۷۰ش.
[۸۲] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۱۳، ص۲۶۱، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
نظریه تجلی را عرضه می‌کند.
[۸۳] روزبهان بقلی، کتاب عبهرالعاشقین، ج۱، ص۲۸، چاپ هانری کوربن و محمد معین، تهران ۱۳۳۷ش.
[۸۴] عطار، محمد بن ابراهیم، منطق الطیر: مقامات الطیور، ج۱، ص۴ـ۶، چاپ صادق گوهرین، تهران ۱۳۶۵ش.
[۸۵] جلال الدین محمد بن محمد مولوی، کتاب مثنوی معنوی، ج۱، دفتر دوم، ص۳۱۰، ابیات ۱۱۷۰ـ ۱۱۷۵، چاپ رینولد آلن نیکلسون، تهران.
نظریه وجودشناسانه تجلی، همچنین نظریه فیض فیلسوفان، با اندیشه افلوطینی صدور اشیا از احد قابل مقایسه است.
[۸۶] دانشنامه جهان اسلام، ذیل واژه، چاپ دوم.
[۸۷] ماجد فخری، سیر فلسفه در جهان اسلام، ج۱، ص۳۸، ترجمة فارسی زیرنظر نصراللّه پورجوادی، تهران ۱۳۷۲ش.

ابن عربی در توضیح کیفیت تجلی و تمیز آن از دیگر انحای ارتباط حق و خلق، از استعاره مرآت (آیینه) استفاده می‌کند. همچنان که تصویر در آیینه، نه با آیینه متحد شده و نه در آن حلول کرده، حق تعالی نیز نه با عالم یکی شده نه در آن حلول کرده است.
[۸۸] ابن عربی، فصوص الحکم و التعلیقات علیه بقلم ابوالعلاء عفیفی، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، تهران ۱۳۶۶ش.
[۸۹] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۴، ص۳۱۶، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
این استعاره در آثار عرفای دیگر نیز آمده است.
[۹۰] روزبهان بقلی، شرح شطحیات، ج۱، ص۴۳۴، به تصحیح و مقدمة فرانسوی از هانری کوربن، تهران ۱۳۴۴ش.
[۹۱] علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۹۶، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.

در مکتب ابن عربی، حق در اطلاق و تعالیِ غیرمشروط خویش (مرتبه ذات) هیچ‌گونه تجلی ندارد و لذا ادراک شدنی نیست. به این مرتبه، حضرت احدیت و غیب الغیوب یا غیب مطلق می‌گویند که هیچ تعینی در آن راه ندارد و صرفاً مصدر تجلی است
[۹۲] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۱، ص۲۰۷، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
[۹۳] ابن عربی، فصوص الحکم و التعلیقات علیه بقلم ابوالعلاء عفیفی، ص۹۱، تهران ۱۳۶۶ش.
[۹۴] حیدر بن علی آملی، تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب اللّه العزیز المحکم، ج۱، ص۳۹۲، چاپ محسن موسوی تبریزی، تهران ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.



سابقه اصطلاح تجلی به کاربرد آن در قرآن کریم و برخی احادیث بازمی گردد.
ساخت‌های مختلف این واژه در ۵ آیه از قرآن کریم، آیه ۱۴۳ سوره اعراف، آیه ۱۸۷ سوره اعراف آیه ۳ سوره حشرآیه ۳ سوره شمسآیه ۲ سوره لیل آمده است، اما مشهورتر از همه این آیه ۱۴۳ سوره اعراف است: «... فَلَمّا تَجَلّٰی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکّاً وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً...؛ چون خدای موسی (علیه‌السلام) بر کوه تجلی کرد، کوه را درهم شکست و موسی مدهوش بیفتاد» که در مباحث عرفانی به آن استناد و استشهاد می‌شود.
صورت‌هایی از این واژه در احادیث نیز آمده است که از جمله آن‌ها می‌توان به حدیثی که در اکثر منابع عرفانی نقل شده است،
[۱۰۳] قشیری، عبدالکریم بن هوازن، ترجمة رسالة قشیریه، ج۱، ص۱۱۶، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۶۱ش.
[۱۰۴] عزالدین کاشانی، محمود بن علی، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، ج۱، ص۱۳۱، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
اشاره کرد: «اِذا تَجَلَّی اللّٰهُ لِشیءٍ خَشَعَ لَهُ» چون خدا بر چیزی تجلی کند آن چیز خشوع می‌ورزد.
[۱۰۶] عزالدین کاشانی، محمود، مصباح الهدایة، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱، به‌ کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۶۷ش.

در حدیثی از امام صادق (علیه‌السلام) آمده که خداوند در کلام خویش بر انسان‌ها تجلی کرده است، اما ایشان نمی‌بینند.
بنا ظاهراً آنچه در این دو حدیث آمده مضمون آیه ۲۱ سوره حشر است که بنا بر آن، اگر خداوند قرآن را بر کوهی فرو می‌فرستاد، آن کوه از بیم خدا خاشع و از هم پاشیده می‌شد. این نکات در مجموع از پیوند نزدیک میان سه مفهوم وحی (به معنای کلام خدا) و تجلی و خشیت حکایت می‌کند.
مفسرانِ کلام‌گرا تجلی را ظهور معنی می‌نمایند و از ظهور خدا در کوه یا بر کوه در جهت رؤیت
[۱۱۰] مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، رؤیت.
استفاده می‌کنند، و سنت‌گرایانِ اشعری از آن به اثبات رؤیت خداوند می‌رسند
[۱۱۲] سیوطی، عبد‌الرحمن، الدرر المنثور، ج۳، ص۲۲۱، بیروت، ۱۴۱۱ق.
و خردگرایانِ معتزلی و شیعی بر اساس این آیه از نفی رؤیت سخن می‌گویند و تجلی را دلیلی بر وجود خداوند می‌شمارند و نتیجه آن را آشکار شدن اقتدار و استیلای حق‌تعالی بر کوه، یا بر اهل کوه تفسیر می‌کنند.
[۱۱۵] طبرسی، فضل، مجمع البیان، ج۱۴، ص۱۷، بیروت، ۱۳۳۹ق.



در برابر نگرش کلامی مفسران، تجلی در جهان‌بینیِ عرفانی اهمیت ‌خاص دارد و از یک‌سو اساس ‌هستی‌شناسی و جهان‌شناسی عرفانی، و از سوی دیگر بنیاد معرفت‌شناسی آن را تشکیل می‌دهد. در نتیجه، عارفان (به‌ویژه اهل عشق و مکتب سُکر) تجلی را در دو معنا به کار می‌گیرند: در معنای هستی ‌شناختی یا جهان شناختی، و در معنای معرفت‌شناختی.
همچنین از آن‌جا که زبان عرفان زبانی هنری‌ ـ رمزی است، شمس یا خورشید را به عنوان رمز حقیقت، و آیینه را به عنوان رمز جهان و رمز دل به کار می‌برند و با زبان شاعرانه‌ـ عارفانه از تجلیِ خورشید حقیقت در آیینه جهان (معنی هستی‌شناختی)، و نیز تجلیِ خورشید حقیقت در آیینه دل (معنی معرفت‌شناختی) سخن می‌گویند.
بر همین مبنا ست که ایزوتسو بر اهمیت تجلی در اندیشه ابن عربی تأکید می‌ورزد و تصریح می‌کند که بحث از مسائل مختلف در فلسفه ابن عربی چیزی جز تفسیر تجلی از منظرهای گوناگون نیست.
[۱۱۷] Izutsu، T، Sufism and Taoism: A Comparative Study of Key Philosophical Concepts، ج۱، ص۱۵۲، Los Angles etc ۱۹۸۳.

بدین نکته بسیار مهم نیز توجه باید کرد که اگر فلسفه کلاً جهان‌بینیِ هستی‌شناسانه محسوب می‌شود، عرفان کلاً جهان‌بینیِ معرفت‌شناسانه است. تأمل در متون عرفانیِ پدید آمده در سده‌های نخستین هجری، تا سده ۷، این حقیقت را مسلّم می‌سازد و به همین سبب، تعاریفی که در این متون از تجلی به دست داده شده است، جملگی تعاریفی معرفت‌ شناسانه‌اند که می‌توان از آن‌ها به جلوهگر شدنِ حقیقت در آیینه دل تعبیر کرد.
[۱۱۸] سراج طوسی، عبدالله، اللمع فی التصوف، ج۱، ص۳۶۳، به کوشش نیکلسن، لیدن، ۱۹۱۴م.
[۱۱۹] هجویری، علی، کشف المحجوب، ج۱، ص۵۰۴، به کوشش و آ ژوکوفسکی، ۱۳۵۸ش.
[۱۲۰] کلابادی، محمـد، التعـرف، ج۱، ص۱۲۲، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۱۲۱] مستملی بخاری، اسماعیل، شرح التعرف لمذهب التصوف، ج۴، ص۱۵۴۹، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۶۶ش.

اسیری لاهیجی نیز در مفاتیح الاعجاز
[۱۲۲] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۸۹، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
تصریح می‌کند که تجلی در مثنوی گلشن راز بیش‌تر معنای معرفت شناسانه دارد.
در سده‌های ۶-۷ق/۱۲-۱۳م با ظهور یحیی سهروردی، شیخ اشراق (۵۴۹-۵۸۷ق/۱۱۵۴-۱۱۹۱م) و ابن عربی (د ۶۳۸ق/۱۲۴۰م) فلسفه و عرفان سمت و سویی دیگر یافت.
سهروردی در مقدمه حکمة الاشراق،
[۱۲۳] سهروردی، یحیی، حکمة الاشراق، ج۱، ص۱۰، مجموعه مصنفات، به کوشش هانری کربن، تهران، ۱۳۵۵ش، ج ۲.
با تأکید بر کشف و شهود عرفانی به عنوان ابزاری برتر از تعقل و استدلال در معرفت‌شناسی، فلسفه را عرفانی کرد و در کنار وجهه هستی شناختی فلسفه، بدان وجهه معرفت‌شناختی نیز بخشید. پس ‌از او، ابن عربی تحت تأثیر فلسفه و نیز با تأثیرپذیرفتن از میراث حکمی‌ـ عرفانی سهروردی، به‌رغم تظاهرات ضد فلسفی خود، به وجهِ معرفت‌شناسیِ عرفان، وجهِ هستی‌شناسی و جهان‌شناسی نیز افزود و بدین‌سان، عرفان را فلسفی کرد.
وی در جهان‌بینیِ ‌خود به تجلی که تکیه‌گاه معرفت‌شناسی بود، مفهوم و معنایی‌ هستی‌شناختی و جهان‌شناختی داد و در تبیینِ هستی‌شناسیِ مبتنی بر وحدت وجود خود از تجلی بهره جُست و زمینه تعبیر تجلیِ اول و ثانی، و تفسیر تجلی به ثبوت اعیان ثابته، سپس ظهور اعیان ممکنات،
[۱۲۴] کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۱۵۵-۱۵۶، به‌ کـوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
و در یک کلام جلوهگر شدنِ حقیقت در آیینه جهان را فراهم آورد.
مسائل و مباحث هستی‌شناسانه مبتنی بر وحدت وجود، بدان‌سان که در فصوص الحکم آمده، و در مقدمه‌هایی که از روزگار قیصری (د ۷۵۱ق/۱۳۵۰م) شارح فصوص، برای تبیین و توجیه هستی‌شناسی و جهان‌شناسی ابن عربی نوشته شده است، این نکته را به روشنی اثبات می‌کنند. براساس این مقدمه‌ها، سراسر هستی به ۵ بخش یا به ۵ عالم تقسیم می‌شود، و هر بخشِ فروتر مظهر یا آیینه بخشِ فراتر است؛ و در نهایت، کل عالم هستی مراتب ظهور و آیینه حق به‌شمار می‌آید.
[۱۲۵] قیصـری، داوود، خصـوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۶۹-۷۰، قم، ۱۴۱۶ق.
[۱۲۶] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۲۹-۳۱، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.



اکنون به بررسیِ دو حوزه معناییِ تجلی، چنان‌که در عرفان نظری مطرح است، می‌پردازیم:
تجلی از این دیدگاه جلوهگر شدن حقیقت (حق) بر دل صافی سالک است که نتیجه آن دست یافتن به‌شناخت حقیقت و معرفت حق خواهد بود. سالک برحسب روشی که برمی‌گزیند، در نتیجه‌ ارشاد و پس ‌از طی مقامات،
[۱۲۷] سراج طوسی، عبدالله، اللمع فی التصوف، ج۱، ص۴۲-۵۴، به کوشش نیکلسن، لیدن، ۱۹۱۴م.
[۱۲۸] عطار نیشابوری، فریدالدین، منطق الطیر، ج۱، ص۱۸۰، به‌کوشش صادق گوهرین، تهران، ۱۳۵۶ش.
[۱۲۹] دادبه، اصغر، ارزش روش‌شناختی اللمع، ج۱، ص۲۸۴-۲۸۶، خرد جاویدان، به کوشش علی‌اصغر محمدخانی و حسن سیدعرب، تهران، ۱۳۷۷ش.
[۱۳۰] دادبه، اصغر، ارزش روش‌شناختی منطق‌الطیر، ج۱، ص۲۸۳-۲۸۶، یادنامه خاتمی، به کوشش محمدتقی فاضل میبدی، قم، ۱۳۷۶ش.
به تزکیه روح و تصفیه دل می‌رسد و آن را جلوه‌گاه حقیقت می‌سازد.
[۱۳۱] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴۴۷- ۴۴۸، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.

به این ترتیب، تجلی در معنای معرفت‌شناسانه حاصل دو امر است:
نخست، کوشش‌هایی که از آن به سیر و سلوک باطنی یا ریاضت تعبیر می‌شود؛ زیراکه سالک در طی سلوک و درنتیجه کوشش خود به پایگاهی والا دست می‌یابد، و سرانجام حق بر دل او متجلی می‌شود و به چشم دل جمال الاهی را مشاهده می‌کند
[۱۳۲] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴۴۷-۴۴۸، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۱۳۳] نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۱۸، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.

دوم، جذبه و عنایت معشوق و کشش از جانب او،
[۱۳۴] کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۳۹، به‌ کـوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
زیراکه کشش چو نبود از آن سو، چه سود کوشیدن.
[۱۳۵] حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد، دیوان، به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، انتشارات زوار.
عارفان ضمن بحث از کشش و کوشش و جذبه و سلوک، با آن‌که از لزوم کوشش سخن گفته‌اند، اما بر اهمیت کشش تأکیدی خاص ورزیده‌اند و حتی آن را شرط کافی تجلی دانسته‌اند.
[۱۳۶] نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۲۱۸، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.
[۱۳۷] نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۷۵، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.
[۱۳۸] مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
[۱۳۹] مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
[۱۴۰] مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
[۱۴۱] Chittick، W C، The Sufi Path of Love: The Spiritual، ج۱، ص۱۶۰-۱۶۲، Teachings of Rumi، New York، ۱۹۸۳.

تجلی در معنای معرفت‌شناسانه، از منظر سلبی نتیجه از میان برخاستن حجاب‌های بشری،
[۱۴۲] کلابادی، محمـد، التعـرف، ج۱، ص۱۲۲، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۱۴۳] سهروردی، عمر، عوارف المعارف، ج۱، ص۵۲۶، بیروت، ۱۹۶۶م.
و از منظر ایجابی به معنای جلوهگر شدن حقیقت حق بر آیینه صافی دل سالک است.
[۱۴۴] هجویری، علی، کشف المحجوب، ج۱، ص۵۰۴، به کوشش و آ ژوکوفسکی، ۱۳۵۸ش.
[۱۴۵] ابن عربی، محیی‌الدین، اصطلاح الصوفیة، ج۱، ص۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.


۶.۱ - تعابیر عارفانه و شاعرانه

با این‌همه، این معنا به زبان‌های مختلف و با تعبیرهای گوناگونی بیان شده است که می‌توان آن‌ها را باتوجه به عناصر لفظی و معناییِ مورد استفاده، به دو دسته تقسیم کرد:
دسته اول تعریف‌هایی که با استفاده از تعابیر عارفانه ـ شاعرانه نور حق، شمس حقیقت و خورشید حقیقت شکل گرفته است، مانند تجلی اشراق انوار حق است بر دل‌های سالکانی که شایستگی یافته‌اند که حق را به چشم دل ببینند
[۱۴۶] سراج طوسی، عبدالله، اللمع فی التصوف، ج۱، ص۳۶۳، به کوشش نیکلسن، لیدن، ۱۹۱۴م.
[۱۴۷] هجویری، علی، کشف المحجوب، ج۱، ص۵۰۴، به کوشش و آ ژوکوفسکی، ۱۳۵۸ش.
تجلی، انکشاف شمس حقیقتِ حق بر دل صافی سالک، از ورای حجاب ابرهای تیره صفات بشری است.
[۱۴۸] عزالدین کاشانی، محمود، مصباح الهدایة، ج۱، ص۱۲۹، به‌ کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۱۴۹] مستملی بخاری، اسماعیل، شرح التعرف لمذهب التصوف، ج۴، ص۱۵۴۹، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۶۶ش.


۶.۲ - تشبیه غیب به نور

دسته دوم تعریف‌هایی که در آن‌ها بر تشبیه غیب به نور و تعبیر انوار غیوب تأکید شده است؛ و این از آن‌رو ست که غیب، حقیقت نادیدنی است و غیبِ غیب‌ها (غیب الغیوب) ذات الاهی است
[۱۵۰] کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۱۶۸، به‌ کـوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
و سالک در پرتو تزکیه و تصفیه باطن، با چشم دل آنچه نادیدنی است آن بیند.
[۱۵۱] هاتف اصفهانی، احمد، دیوان، ج۱، ص۲۸، به کوشش رشید یاسمی، تهران، ۱۳۰۷ش.

تعریف ابن عربی، آنجا که می‌گوید: تجلی کشفِ انوار غیبی بر دل‌هاست، از این‌گونه است.
[۱۵۲] ابن عربی، محیی‌الدین، اصطلاح الصوفیة، ج۱، ص۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
عبدالرزاق کاشی نیز با به‌کارگیریِ ظهور به جای کشف (انکشاف)، تعریف ابن عربی را تکرار می‌کند.
[۱۵۴] کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۱۵۵، به‌ کوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
[۱۵۵] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۸۹، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.

تفسیر تجلی به ظهور آن‌سان که عبدالرزاق بر آن تأکید می‌کند، تفسیری است که در تعاریف دیگر نیز آمده است.
[۱۵۶] نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۱۶، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.

جرجانی با تکرار تعریف ابن عربی توضیح می‌دهد که استفاده از صیغه جمع، یعنی استفاده از غیوب به جای غیب در تعریف تجلی (ما یَنْکَشِفُ القلوب مِن انوار الغیوب) به اعتبار تعدد موارد تجلی است، و این از آن‌رو ست که هر اسم الاهی دارای تجلیات گوناگون است. او از ۷ گونه غیب (که از آن‌ها به امّهات الغیوب تعبیر می‌کند) سخن می‌گوید، و تأکید می‌کند که تجلیات از باطن غیب‌ها پدیدار می‌گردد. این غیب‌های هفت‌ ‌گانه عبارت‌اند از غیب حق، غیب خفاء منفصل، غیب سرّ منفصل، غیب روح، غیب قلب، غیب نفس و غیب لطایف بدنی.

۶.۳ - مراتب تجلی

نتیجه تجلی از دیدگاه نظری، شهودِ (دریافتِ) حقیقت، و از دیدگاه عملی، دست یافتنِ سالک به پایگاهی معنوی و والا ست. از آن‌جا که معرفت عرفانی معرفت وحدت است؛ و پیام نهایی عرفان آن است که وحدتْ حقیقت و راست است؛ و کثرتْ خطا و پندار، سالک باید در رفع حجابِ کثرت بکوشد و به تعبیر اهل عرفان، دوگام بردارد تا به حق و حقیقت که همان وحدت (توحید) است، برسد؛ که گفته‌اند: خُطوتانِ و قَدْ وَصَلْتَ: دو گام است که چون برداری، بی‌گمان به مقصد می‌رسی: گام فصل و گام وصل. گام فصل، جدا شدن از خود و کلیه اشیا (ماسوی الله)، و به تعبیر شبستری، از های هویت درگذشتن و صحرای هستی در نوشتن است.
[۱۵۸] شبستری، محمود، گلشن راز، ج۱، ص۳۳، به کوشش احمد مجاهد و محسن کیانی، تهران، ۱۳۷۱ش.

و گام وصل، پیوستن به حق، یعنی خود را ندیدن و او را دیدن است
[۱۵۹] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۱، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۱۶۰] حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد، دیوان، به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، انتشارات زوار.
[۱۶۱] حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد، دیوان، به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، انتشارات زوار.
و این از آن‌رو ست که وجودُکَ ذَنْبٌ لایُقاسُ بِهِ ذَنْبٌ: احساس وجود از سوی انسان، گناهی است که هیچ گناهی با آن قابل سنجش نیست،
[۱۶۲] خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۷۸، به کوشش نجیب مایل هروی، ۱۳۶۴ش.
همچنان‌که این احساس به تعبیر حافظ کفر است: کفر است در این مذهب خودبینی و خودرایی.
[۱۶۳] حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد، دیوان، به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، انتشارات زوار.

احساسِ وجود که مشتمل بر احساس داشتن فعل و صفت و ذات است، به دنبال تجلیات سه‌ ‌گانه بر دل سالک، مرحله به مرحله از میان می‌رود و سالک را به مقام توحید واقعی که همان مقام وحدت و فناء فی‌الله و بقاء باللٰه است، می‌رساند.
تجلیات سه‌گانه، به ترتیبِ ورود بر دل سالک، عبارت‌اند از تجلی افعال، تجلی صفات، و تجلی ذات
[۱۶۴] سهروردی، عمر، عوارف المعارف، ج۱، ص۵۲۶، بیروت، ۱۹۶۶م.
[۱۶۵] عزالدین کاشانی، محمود، مصباح الهدایة، ج۱، ص۱۳۱، به‌ کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۱۶۶] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۱۱۶، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۱۶۷] بقلی، روزبهان، شرح شطحیات، ج۱، ص۳۷۷، به تصحیح و مقدمة فرانسوی از هانری کوربن، تهران ۱۳۴۴ش.
و این از آن‌رو ست که افعال آثارِ صفات‌اند، و صفات، مندرج در تحت ذات. پس افعال به خلق نزدیک‌تر از صفات بود و صفات نزدیک‌تر از ذات.
[۱۶۸] عزالدین کاشانی، محمود، مصباح الهدایة، ج۱، ص۱۳۱، به‌ کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۶۷ش.

شهود مراتب سه‌گانه تجلی نیز از یکدیگر متمایز است. شهودِ تجلیِ ذات را مشاهده می‌نامند، شهود تجلی صفات را مکاشفه، و شهود تجلی افعال را محاضره می‌گویند.
[۱۶۹] عزالدین کاشانی، محمود بن علی، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، ج۱، ص۱۳۱، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۱۷۰] قشیری، عبدالکریم بن هوازن، ترجمة رسالة قشیریه، ج۱، ص۱۱۷ـ ۱۱۸، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۶۱ش.

برخی میان تجلی با مشاهده و مکاشفه فرق نهاده‌اند و به نظر آنان نسبت مشاهده و تجلی، به تعبیر منطقیان، عموم و خصوص من وجه و نسبت مکاشفه با این دو، عموم و خصوص مطلق است، اما در تجلی حقیقی (احتمالاً تجلی ذاتی)، مشاهده (که مستلزم ارتباط دو سویه است) وجود ندارد.
[۱۷۱] نجم رازی، عبداللّه بن محمد، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۲۷، چاپ محمد امین ریاحی، تهران ۱۳۵۲ش.
[۱۷۲] لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۰۲، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
در نقد این نظر گفته شده که بنا به تعریفِ تجلی (ظهور ذات و صفات الوهیت)، مشاهده بدون تجلی ممکن نیست.
[۱۷۳] تهانوی، محمداعلی بن علی، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون والعلوم، ذیل واژه، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، بیروت ۱۹۹۶.


۶.۳.۱ - تجلی افعال

تجلی افعال (محاضره یا مقام محو) تجلی ذات حق است با افعال بر دل سالک؛ که در آن سالک با شهود افعال حق (که از آن به محاضره تعبیر کرده‌اند) درمی‌یابد که فاعل حقیقی خدا ست و به رمز و رازِ «وَاللّٰهُ خَلَقَکُمْ وَ ما تَعْمَلونَ؛ خدا شما و کردارهایتان را آفریده است پی می‌برد» و درمی‌یابد که «لا مُؤَثِّرَ فی الوُجودِ اِلّااللّٰه؛ جز خدای تعالی هیچ‌چیز و هیچ‌کس در جهان هستی مؤثر نیست»
[۱۷۵] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۳۶۲، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۱۷۶] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴۱۰، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
و نیک و بد و سود و زیان، نه از خلق، که جمله از حق است و چنین است که سالک به مقام محو (محو افعال خلق در افعال حق) که مقام توحید افعالی است، می‌رسد.

۶.۳.۲ - تجلی صفات

تجلی صفات (مکاشفه یا مقام طَمْس) تجلی ذات حق با صفات جلال یا صفات جمال است، و به بیان جرجانی، منشأ تجلی صفات، یکی از صفاتِ حق‌تعالی است، از این جهت‌ که خودبه‌خود تعیّن دارد. سالک با شهود صفات‌ جلال (که صفاتِ قهر خداوندی است) به خضوع و خشوع می‌رسد و با شهود صفات جمال (که صفاتِ لطف خداوندی است) احساس سرور و انس می‌کند.
از شهود صفات به مکاشفه تعبیر می‌شود و صاحب مکاشفه، سالکی‌است که به مقام طمس (زوال صفاتِ ماسوی الله در صفاتِ الله)، یا مقام توحید صفاتی، می‌رسد و باور می‌کند که صفات خلق، جمله در صفات حق زایل و فانی است و تنها خدا‌ست که دارای صفت (علم، قدرت و...) است.
[۱۷۸] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۲۲۷- ۲۲۸، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۱۷۹] عزالدین کاشانی، محمود، مصباح الهدایة، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱، به‌ کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
و این چنان بر وجود سالک غلبه کند که صفات خلق در نظر او بی‌مقدار شود.

۶.۳.۳ - تجلی ذات

تجلی ذات (مشاهده یا مقام مَحْق) جلوهگر شدنِ ذات حق بر دل سالک است. منشأ تجلی ذات، ذات حق است، بی‌آنکه صفتی با آن اعتبار شود، هرچند که تجلی ذات جز به واسطه اسماء و صفات تحقق نمی‌یابد و حق‌ تعالی تنها از ورای حجاب یکی از اسما و نه خودبه‌خود، بر موجودات جلوهگر می‌شود.
تجلی ذات همان مکاشفه است، خواه کشف قلبی (رؤیت خداوند به چشم سِرّ در دنیا) باشد خواه کشف عینی (رؤیت خداوند به چشم سَر در آخرت).
در پی شهود ذات (که از آن به مشاهده تعبیر می‌کنند) بقایای صفاتِ وجود سالک فانی می‌شود، سالک به فناء فی الله و بقاء باللٰه می‌رسد، به مقام مَحق (که مقام توحید ذاتی است) دست می‌یابد و دیگر خودی در میان نمی‌بیند و همه او می‌بیند. از تجلیات سه‌ ‌گانه افعال و صفات و ذات در منابع مختلف عرفانی سخن رفته است.
[۱۸۲] هجویری، علی، کشف المحجوب، ج۱، ص۵۰۴، به کوشش و آ ژوکوفسکی، ۱۳۵۸ش.
[۱۸۳] عزالدین کاشانی، محمود، مصباح الهدایة، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱، به‌ کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۱۸۴] سهروردی، عمر، عوارف المعارف، ج۱، ص۵۲۶، بیروت، ۱۹۶۶م.
[۱۸۵] ۱۱۵،۱۱۶، جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۱۸۶] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۲۹-۱۳۰، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۱۸۷] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۳۲-۱۳۵، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۱۸۸] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۲۲۷- ۲۲۸، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۱۸۹] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۵۱۰-۵۱۲، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.

در برخی از متون عرفانی، ضمن استشهاد به آیه ۱۴۳ سوره اعراف که در آن مدهوشیِ برآمده از تجلیِ حق‌تعالی به صَعْقه تعبیر شده است، موسی (علیه‌السلام) را سالکی دانسته‌اند که به هنگام درخواست دیدار هنوز به بقای بعد از فنا نرسیده، و بقایای صفات در وجودش برقرار بوده است، و به همین سبب خود را از خدا جدا می‌دید و درخواست دیدار می‌کرد. تجلی نور ذات حق بر طور نفس موسی (علیه‌السلام)، بقایای وجودی او را از میان برد، و چون مقتضای تجلی ذاتی نیستی و فنای مظاهر است، او را به بقای باللٰه رسانید.
[۱۹۱] عزالدین کاشانی، محمود، مصباح الهدایة، ج۱، ص۱۳۰، به‌ کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۱۹۲] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۱۱۵، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۱۹۳] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۳۴-۱۳۵، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.

در برخی دیگر از متون عرفانی، تجلیِ ذات را به تجلی ربوبیت و الوهیت تقسیم کرده‌اند، و تجلی ربوبیت را ویژه حضرت موسی (علیه‌السلام) دانسته‌اند و بر بقای وجود موسی بعد از صعقه تأکید ورزیده‌اند، و در مقابل، تجلی الوهیت را به حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) نسبت داده، و بر این معنا تأکید کرده‌اند که این تجلی هستیِ محمدی را به تاراج داد و به جای وجودِ محمدی، وجودِ حق اثبات شد.
[۱۹۴] ابن عربی، محیی‌الدین، الغوثیة، ج۱، ص۲۹، ترجمه حسن گیلانی، ده رساله مترجم، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۱۹۵] نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۲۰، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.

در طبقه‌بندی تجلی به ذاتی، صفاتی و افعالی، آنجا که از تجلیِ افعال سخن به میان نیامده، و تجلی به صفاتی و ذاتی محدود شده است، بدان سبب است که بر طبق طبقه‌بندی دیگری، صفات به صفات ذات و صفات فعل تقسیم می‌شود و درنتیجه تجلی افعالی تحت تجلی صفاتی قرار می‌گیرد.
[۱۹۷] ابن عربی، محیی‌الدین، الغوثیة، ج۱، ص۲۹-۳۱، ترجمه حسن گیلانی، ده رساله مترجم، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، ۱۳۶۷ش.

در مقابل این حذف و کاهش، اسیری لاهیجی از روی کلیت تجلی را به ۴ قسمِ آثاری، افعالی، صفاتی و ذاتی تقسیم می‌کند و یک‌ قسم بر آن ۳ قسم می‌افزاید.
[۱۹۸] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۲۹-۱۳۰، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۱۹۹] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴۴۸، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.


۶.۴ - دیگر طبقه‌بندی‌های تجلی

گذشته از طبقه‌بندی تجلی به افعالی، صفاتی و ذاتی، طبقه‌بندی‌های دیگری نیز از تجلی در معنای معرفت‌شناسانه صورت گرفته که ازجمله آن‌ها‌ست:
۱- طبقه‌بندی کلابادی (د ۳۸۰ق/۹۹۰م) در تعرّف، شامل تجلی ذات، صفات و حکم ذات.
[۲۰۰] کلابادی، محمد، التعرف، ج۱، ص۱۲۱، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران، ۱۳۷۱ش.
تجلی ذات یا مکاشفه دیدنِ حق است با چشم دل؛ تجلی صفات موضع نور است و نتیجه آن دریافتِ قدرتِ حق؛ و سرانجام تجلی حکم ذات که ویژه آخرت است و میان سعید و شقی تمیز داده می‌شود و گروهی به بهشت می‌روند و گروهی در آتش جهنم می‌سوزند.
[۲۰۱] کلاباذی، ابوبکر محمد بن ابراهیم، التعریف لمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۱۲۱، دمشق ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
[۲۰۲] عطار، محمد بن ابراهیم، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۳۱۹، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ش.
[۲۰۳] مستملی بخاری، اسماعیل، شرح التعرف لمذهب التصوف، ج۴، ص۱۵۴۸-۱۵۵۱، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۶۶ش.

۲- طبقه‌بندی ابن عربی
[۲۰۴] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۸۸ـ۹۰، بیروت، دارالصادر.
در رساله الغوثیة،
[۲۰۵] ابن عربی، محیی‌الدین، الغوثیة، ج۱، ص۲۸-۳۲، ترجمه حسن گیلانی، ده رساله مترجم، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، ۱۳۶۷ش.
که بر طبق آن تجلی، نخست به روحانی (برآمده از روح) و ربّانی (از سوی خدا) تقسیم می‌شود. سپس تجلی ربانی به تجلی ذات (ربوبیت و الوهیت، تجلی ربوبیت همان است که برای موسی (علیه‌السلام) و کوه طور رخ داد؛ هستی آن‌ها باقی بود، اگرچه کوه متلاشی و موسی بیهوش شد. تجلی الوهیت به پیامبر اسلام (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم) اختصاص داشت که در اثر این تجلی، هستی وی در ذات الوهیت فانی شد، به طوری که به او وحی شد کسانی که با تو بیعت می‌کنند در حقیقت با خدا بیعت می‌کنند.) و تجلی صفات جمالی و جلالی منقسم می‌گردد؛ و سرانجام، تجلی صفات جمالی و جلالی، هریک به تجلی صفات ذاتی و تجلی صفات فعلی، و سپس تجلی صفات ذاتیِ جمالی به تجلیِ نفسی و معنوی، و تجلی صفات ذاتیِ جلالیِ به تجلی جبروت و عظمت طبقه‌بندی می‌شود. در کتاب مرصاد العباد نیز این طبقه‌بندی تکرار می‌شود.
[۲۰۷] نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۱۶- ۳۲۹، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.

شبستری هم تجلی را بر همین اساس طبقه‌بندی می‌کند.
[۲۰۸] شبستری، محمود، مرآت المحققین، ج۱، ص۳۹۴-۳۹۶، مجموعه آثار، به کوشش صمد موحد، تهران، ۱۳۶۵ش.

نجم رازی
[۲۰۹] نجم رازی، عبداللّه بن محمد، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۲۱ـ۳۲۷، چاپ محمد امین ریاحی، تهران ۱۳۵۲ش.
نیز همین تقسیم‌بندی را آورده است.
۳- طبقه‌بندی باخرزی در اوراد الاحباب،
[۲۱۰] باخرزی، یحیی، اوراد الاحباب و فصوص ‌الآداب، ج۱، ص۳۴- ۳۹، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۸ش.
در بحث تحقیق الوانِ خرقه چنان است که تجلی در ۳ مقام، به ۳ قسم تقسیم می‌شود تا رنگ خرقه صاحب هر تجلی مشخص شود.
از این منظر، مقام اول تجلی جمالی، یعنی مقام عیسوی است و صاحب این تجلی، همچون مسیح (علیه‌السلام) باید پلاس سیاه بپوشد. مقام دوم تجلی جلالی، یعنی مقام موسوی است و صاحب این مقام باید همچون موسی (علیه‌السلام) جامه نرم سپید به تن کند. مقام سوم تجلی کمالی، یعنی مقام محمدی است که مظهر اسم‌الله و صاحب فقر اتمّ و جامع جمیع مراتب اسماء و صفات است و او مخیّر است که هرچه خواهد بپوشد، خواه سفید و نرم، خواه سیاه و خشن.
۴ـ طبقه‌بندی علاءالدوله سمنانی در رساله سربال البال، که در آن تجلی را به باواسطه (عام) و بی‌واسطه (خاص) تقسیم می‌کند و تجلی با واسطه را اگر با واسطه فرشته باشد، تجلی لطفی (صلح و عتاب) و اگر با واسطه اهریمن باشد، تجلی قهری (بطشی و مکری) می‌خواند؛ و تجلی بی‌واسطه را به تجلی جمالی و جلالی تقسیم می‌کند.
[۲۱۱] علاءالدوله سمنانی، احمد، سربال البال، ج۱، ص۱۶۵-۱۶۶، رسائل، ماساچوست، ۱۹۸۸م.

سرانجام، گسترده‌ترین بحث در زمینه طبقه‌بندی و تشریح تجلی را در کتاب التجلیات الالهیة نوشته ابن عربی می‌توان یافت. ابن عربی در این کتاب به توحید و تجلیات مربوط بدان می‌پردازد. مبحث تجلیات، هرچند نسبت به مبحث مفصّل و تحلیلی توحید، خلاصه‌تر و کوتاه‌تر است، اما قطع نظر از این مقایسه، شاید مفصل‌ترین و متنوع‌ترین بحث در این زمینه به‌شمار آید.
[۲۱۲] ابن عربی، محیی‌الدین، التجلیات الالٰهیة، ج۱، ص۵۶۵-۶۱۷ فهرست، به کوشش عثمان اسماعیل یحیی، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۲۱۳] طاهری عراقی، احمد، مقدمه بر التجلیات الالٰهیة‌.
جست‌وجو در منابع عرفانی جوینده را به طبقه‌بندی‌های دیگر نیز رهنمون می‌شود
[۲۱۴] حمویه، سعدالدین، المصباح فی التصوف، ج۱، ص۷۲، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۲۱۵] تهانوی، محمد‌اعلی، کشاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۳۸۴-۳۸۵، به کوشش رفیق عجم، بیروت، ۱۹۹۶م.
[۲۱۶] ابوالبقاء کفوی، ایوب، الکلیات، ج۲، ص۱۰۴، به کوشش عدنان درویش و محمد مصری، دمشق، ۱۹۸۲م.

۵ - روزبهان بقلی، که در نوشته‌های خویش اصطلاح تجلی را بسیار به کار برده است، آدمی را محل تجلی ذات و صفات خداوند، و عالَم را محل تجلی افعال او می‌داند.
[۲۱۷] بقلی، روزبهان، شرح شطحیات، ج۱، ص۳۷۷ـ ۳۷۸، به تصحیح و مقدمة فرانسوی از هانری کوربن، تهران ۱۳۴۴ش.
زیبایی انسان نیز نور تجلی ذات و صفات الاهی است
[۲۱۸] بقلی، روزبهان، عبهرالعاشقین، ج۱، ص۳۵، چاپ هانری کوربن و محمد معین، تهران ۱۳۳۷ش.
و از همین رو گاه عشق الاهی به صورت عشق انسانی تجلی می‌کند.
[۲۱۹] بقلی، روزبهان، عبهرالعاشقین، ج۱، ص۶۴، چاپ هانری کوربن و محمد معین، تهران ۱۳۳۷ش.


۶.۵ - تجلی حق بر سالکان

بعضی عرفا تجلی حق بر سالکان را چهار نوع دانسته‌اند.
اول تجلی صوری (آثاری) که دیدن حق در اشیا و صورت‌های مرئی عالم است. این تجلی به مرتبه ربوبیت تعلق دارد.
دوم تجلی نوری (افعالی) است، یعنی دیدن حق به صفتی از صفات فعلی به صورت انواری به رنگ‌هایی مانند سبز و کبود و سرخ و زرد و سفید. این تجلی به مرتبه رحیمیت مربوط است.
سوم تجلی معنوی (صفاتی) است و آن عبارت است از این‌که خداوند، بنا به آموزه اشعری، به صفات هفت‌گانه خود (حیات، علم، قدرت، اراده، سمع، بصر، کلام) تجلی کند. این تجلی متعلق به مرتبه رحمانیت است.
چهارم تجلی ذوقی (ذاتی) است که به مرتبه الوهیت مربوط است و در آن علم و ادراک و شعور سالک فانی می‌شود.
[۲۲۰] علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۲۰۳ـ۲۰۴، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
[۲۲۱] علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۲۷۱ـ۲۷۲، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
[۲۲۲] لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۵۰ـ۱۵۱، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
این تجلی خالی از هر صورت و صفتی است و هرکس آن را درک کند در واقع حق را خارج از آیینه اشیا دیده است، ازین‌رو آن را ذاتی یا تجریدی می‌گویند.
[۲۲۳] کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۳۰۹، چاپ محمدکمال ابراهیم جعفر، مصر ۱۹۸۱.
این تجلی بیان کردنی نیست و صاحب این حال نسبتی ذوقی و حضوری با وجود حق دارد.
[۲۲۴] علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۲۰۳، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.

در این تجلی سالک گاه حق را مظهر خود می‌بیند و گاه خود مظهر حق می‌شود، یعنی می‌بیند که خود، حضرت حق است. هر دو این‌ها نشانه کمال است، اما دومی کاملتر و بالاتر است.
[۲۲۵] لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۵۱، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
سالک در این حال هیچ چیز غیر خود نمی‌بیند و این همان توحید عیانی است که در تجلی ذاتی سالک بعد از فنا، به بقای حق باز می‌گردد و سخن پیامبر که «من رَآنی فقد رای الحق» در این مرتبه بوده است.
[۲۲۶] لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۵۱، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
[۲۲۷] لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۶۰، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
[۲۲۸] الاحادیث (و) القدسیة، بیروت: دارالفکر، ج۲، ص۳۰۲ـ۳۰۵، ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.


۶.۵.۱ - نشانه‌های انواع تجلی

عارفان انواع تجلی را با نشانه‌های آن نیز معرفی کرده‌اند. نشانه تجلی ذات آن است که ذات سالک فانی می‌شود و خود را بی تعین جسمانی و روحانی می‌بیند.
[۲۲۹] عزالدین کاشانی، محمود بن علی، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۱، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۲۳۰] لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۶۰، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
اگر خداوند به صفات جلال (همچون عظمت و قدرت و جبروت) تجلی کند، خشوع و خضوع و هیبت پدید می‌آورد و اگر به صفات جمال (مانند رحمت و لطف و کرامت) تجلی کند، حاصلش اُنس و شادی است.
[۲۳۱] هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، ج۱، ص۴۹۰، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
[۲۳۲] علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۱۴۹، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
[۲۳۳] عزالدین کاشانی، محمود بن علی، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۱، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.

همچنین گفته شده است که تجلی هریک از صفات جلال و جمال نیز آثاری مناسب خود دارد، مثلاً تجلی صمدیت سبب می‌شود که سالک به مقامی برسد که احتیاج به خوردن نداشته باشد،
[۲۳۴] جامی، عبدالرحمان بن احمد، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ج۱، ص۴۴۷، چاپ ویلیام چیتیک، تهران ۱۳۷۰ش.
اما نشانه تجلی افعال آن است که سالک دیگر خلق را منشأ افعال و سود و زیان نمی‌بیند و در همه چیز حسن فعلی مشاهده می‌کند.
[۲۳۵] کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۳۰۵ـ۳۰۶، چاپ محمدکمال ابراهیم جعفر، مصر ۱۹۸۱.
[۲۳۶] عزالدین کاشانی، محمود بن علی، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، ج۱، ص۱۳۱، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.

عرفا می‌گویند که اگر حق به یکی از اسما و صفات خود بر بنده تجلی کند به طوری که او مظهر آن اسم یا صفت گردد، صاحب این تجلیات را از عَبادِله می‌خوانند، مثلاً عبدالسلام مظهر اسم سلام یا عبدالرحیم مظهر اسم رحیم است.
[۲۳۷] کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۱۰۷ به بعد، چاپ محمدکمال ابراهیم جعفر، مصر ۱۹۸۱.
[۲۳۸] ولی، نعمة اللّه، رسائل حضرت سیدنورالدین شاه نعمت اللّه ولی کرمانی قدس سره، ج۱، ص۶۷ـ۶۹، ج ۳، چاپ جواد نوربخش: رسالة بیان اصطلاحات، (تهران) ۱۳۴۲ش.
بالاترین تجلی حق، بر عبداللّه یا انسانِ کامل است، زیرا در او همه اسما و صفات الاهی متجلی شده است.
[۲۳۹] ولی، نعمة اللّه، رسائل حضرت سیدنورالدین شاه نعمت اللّه ولی کرمانی قدس سره، ج۱، ص۶۸، ج ۳، چاپ جواد نوربخش: رسالة بیان اصطلاحات، (تهران) ۱۳۴۲ش.
[۲۴۰] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۴، ص۱۶۰، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.


۶.۵.۲ - مصداق تجلی حق بر بنده

نمونه این انسان کامل و مظهر حق، پیامبر اسلام (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم) است که از نور او عرش و کرسی و همه موجودات پدید آمده و دنیا و آخرت طفیل وجود اوست.
[۲۴۱] سنایی، مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، ج۱، ص۱۸۹ـ ۱۹۸، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ش.
[۲۴۲] عطار، محمد بن ابراهیم، الهی نامه، ج۱، ص۱۱، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۴۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
[۲۴۳] عطار، محمد بن ابراهیم، منطق الطیر: مقامات الطیور، ج۱، ص۱۵ـ۱۶، چاپ صادق گوهرین، تهران ۱۳۶۵ش.
همین موضوع در مکتب ابن عربی نه تنها به معنای علت غایی، بلکه بیش‌تر به عنوان علت فاعلی مطرح شده و اصطلاح حقیقت محمدیه را پدید آورده است؛ بدین ترتیب، حقیقت محمدیه همان ذات احدیت به اعتبار تعین اول است.
[۲۴۴] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۲، ص۲۲۶، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
[۲۴۵] لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۲۳، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
[۲۴۶] لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۲۵، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).



تجلی در معنای جهان‌شناختی و نیز هستی‌شناختی جلوهگر شدنِ خورشید حقیقت در آیینه جهان، یا پدیدار شدن ذات و صفات حق ‌تعالی در جلوه‌گاه هستی است. در جریان این جلوه‌گریِ پایان‌ناپذیر، وجود یگانه مطلق خداوند، به گونه‌های مختلف، در هیئت موجودات، تقیید و تفصیل می‌یابد و مجموعه موجودات عالم هستی پدیدار می‌شود.

۷.۱ - علت غایی آفرینش

نخستین پرسشی که در این مقام به خاطر می‌گذرد، این است که چرا خداوند تجلی کرد و چرا جهان (موجودات یا کثرت) را آفرید؟ یا به زبان و بیان فلسفی، علت غایی آفرینش چیست؟ با تأمل در منابع عرفانی، به دو پاسخ می‌رسیم که می‌توان یکی را پاسخ غیرمشهور و دیگری را پاسخ مشهور نامید:
الف ـ پاسخ غیرمشهور پاسخی است که در آن گوینده به عجز خود از دانستن اعتراف می‌کند و می‌گوید: تنها می‌دانیم که هرچه در عالَم روی می‌دهد، ازجمله آفرینش، به خواست و اراده خدا ست و جز این هیچ نمی‌دانیم. مولوی این نظریه را در پاسخ به این پرسش که روح چرا و چگونه از عالم بالا به زمین آمده است؟، چنین بیان می‌کند: حق بر جان (روح) فسون خواند و قصص
[۲۴۷] مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
و با ذکر نمونه‌هایی نتیجه می‌گیرد که جمله رویدادهای عالم، حاصل فسون‌هایی است که حق بر آنان می‌خواند و بدین‌سان، هرچه حق بخواهد همان می‌شود.
[۲۴۸] مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.

ب ـ پاسخ مشهور پاسخی است که براساس آن علت غاییِ تجلی و درنتیجه، علت غاییِ خلقِ موجودات اِظهار است، یعنی خداوند خواسته است تا اسماء و صفات خود را که اقتضای تعیّن یافتن در عالم دارند
[۲۴۹] ابن عربی، محیی‌الدین، نقش الفصوص، ج۱، ص۳، ضمن نقدالنصوص‌.
[۲۵۰] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۸۴، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
و موجودات چیزی جز تجلیات آن‌ها نیستند، ظاهر سازد؛ و با این کار به دو قصد تحقق بخشد: یکی دیدن جمال خود است، بدین معنا که وجود یگانه مطلق چون خواست که جمال خود را ببیند و صفات و اسماء و افعال خود را مشاهده کند، تجلی کرد و از باطن به ظاهر، و از غیب به شهادت آمد،
[۲۵۱] نسفی، عزیزالدین، الانسان الکامل، ج۱، ص۲۴۹، به کوشش ماریژان موله، تهران، ۱۹۶۲م.
و چون هر یک از موجودات وجهی از وجوه او را می‌نمایند، انسان را
[۲۵۲] مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
آفرید تا خویش را در آیینه وجود او تماشا کند.
[۲۵۳] نسفی، عزیزالدین، الانسان الکامل، ج۱، ص۲۵۱-۲۵۲، به کوشش ماریژان موله، تهران، ۱۹۶۲م.

مقصود دیگر، شناخته شدن است که در تبیین و توجیه آن همواره به حدیث قدسی معروف به حدیث کنز مخفی استشهاد می‌شود. بنابر این حدیث، در پاسخِ پرسش داوود (علیه‌السلام)، که «یاربّ لِمٰا ذا خَلَقْتَ الْخَلْقَ؟»، از سوی خداوند بدو جواب می‌رسد که «کُنْتُ کَنْزاً مَخفیّاً فَأَحْبَبْتُ أنْ أُعْرَفَ فَخَلَقْتُ الخَلْقَ لَکَی أُعْرَفَ؛ من گنجی نهان بودم، دوست داشتم که شناخته شوم، پس خلق را آفریدم تا شناخته گردم.» این حدیث با تغییر برخی از واژه‌های آن در منابع متعدد آمده است.
[۲۵۶] قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۱۵۷، قم، ۱۴۱۶ق.
[۲۵۷] روزبهان، بقلی، شرح شطحیات، ج۱، ص۱۶، به کوشش هانری کربن، تهران، ۱۳۴۴ش/۱۹۶۶م.
[۲۵۸] روزبهان، بقلی، شرح شطحیات، ج۱، ص۴۸۷، به کوشش هانری کربن، تهران، ۱۳۴۴ش/۱۹۶۶م.
[۲۵۹] نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۲، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.
[۲۶۰] نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۴۰۱، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.
[۲۶۱] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۶۲، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۲۶۲] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۸۴، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۲۶۳] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۹۰، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۲۶۴] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۱۲۹، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۲۶۵] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۷، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۲۶۶] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۹۵، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۲۶۷] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۲۵۲، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۲۶۹] فروزانفر، بدیع‌الزمان، احادیث و قصص مثنوی، ج۱، ص۲۹، تهران، ۱۳۷۶ش.

شناخته شدن حق، که از دیدگاه عارفان اهل عشق به معنی عاشق شدن به حق است، مستلزم وجود شناسندگانی است که بدو عشق بورزند و به شناخت (معرفت) او نایل آیند. این شناسندگان به‌طور عام همه موجودات‌اند و به‌طور خاص، انسان است‌که یگانه عاشق حقیقی حق و یگانه عارف بدو ست.
خداوند خود شناسندگان خویش را، ضمن تأکید بر علت غایی آفرینش، چنین معرفی کرده است: «ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْاِنْسَ اِلّا لِیَعْبُدونِ ». به تصریح اهل عرفان و موافق حدیث قدسیِ کنز مخفی، مراد از لِیَعْبُدون همانا لِیَعْرِفون است و در نتیجه علت غاییِ آفرینش موجودات به تصریح آیه مذکور، معرفت به حق و شناخت خداوند است. به این ترتیب، از آن‌رو که علت غایی آفرینش، خلق انسان است و خلقِ تمام موجودات که اجزاء عالم‌اند، مقدمه‌ای بر خلق انسان محسوب می‌شود، مراد از خلق در حدیث کنز مخفی نیز انسان خواهد بود که یگانه شناسنده واقعی حق و یگانه جانشین او در زمین است.
[۲۷۱] قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۱۶۵، قم، ۱۴۱۶ق.
[۲۷۲] قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۱۷۵، قم، ۱۴۱۶ق.
[۲۷۳] قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۱۷۷، قم، ۱۴۱۶ق.
[۲۷۴] خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۷۵، به کوشش نجیب مایل هروی، ۱۳۶۴ش.
[۲۷۵] خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۸۶، به کوشش نجیب مایل هروی، ۱۳۶۴ش.
[۲۷۶] روزبهان، بقلی، شرح شطحیات، ج۱، ص۱۶، به کوشش هانری کربن، تهران، ۱۳۴۴ش/۱۹۶۶م.
[۲۷۷] نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۲-۳، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.
[۲۷۸] مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
[۲۷۹] مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
[۲۸۰] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۷، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۲۸۱] Chittick، W C، The Sufi Path of Love: The Spiritual، ج۱، ص۶۵-۶۶، Teachings of Rumi، New York، ۱۹۸۳.


۷.۲ - مراحل تجلی

شکل‌گیری مقدمات ظهور انسان، یعنی ظهور مراتب مختلف موجودات، مستلزم آن است که وجود یگانه مطلق از طریق تجلی، تنزل و تعیّن یابد
[۲۸۲] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۳۴، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
و از اجمال به تفصیل گراید. این گرایش و این تنزل، از دیدگاه ابن عربی و شارحان آراء او شامل دو مرحله کلی علمی و عینی است و به همین سبب از دو تجلی، به تجلی اول و ثانی،
[۲۸۳] کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۱۵۵-۱۵۶، به‌ کوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
و به اصطلاح ابن عربی در فصوص الحکم، به فیض اقدس و فیض مقدّس
[۲۸۴] ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم، ج۱، ص۴۹، به کوشش ابوالعلاء عفیفی، بیروت، ۱۳۶۵ق.
[۲۸۵] عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۸-۹، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
تعبیر کرده‌اند.

۷.۲.۱ - فیض اقدس

تجلی اول، یا فیض اقدس، تجلی ذاتی یا تجلی ذات بر ذات است و نتیجه آن، ایجاد موجودات در هیئت علمی یا در علم خداوند، با استعدادهای ویژه آن‌ها‌ست. از این موجودات که صور معقول اسماء الاهی، اعم از کلی و جزئی‌اند، در اصطلاح ابن عربی به اعیان ثابته تعبیر می‌شود. اهل نظر و حکمت از صور کلی به ماهیات و حقایق، و از صور جزئی به هویات تعبیر می‌کنند.
[۲۸۶] ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم، ج۱، ص۴۹، به کوشش ابوالعلاء عفیفی، بیروت، ۱۳۶۵ق.
[۲۸۷] کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۱۵۵، به‌ کوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
[۲۸۸] آملی، حیدر، نقد النقود، ج۱، ص۶۸۲-۶۸۳، همراه جامع‌الاسرار و منبع‌الانوار، به کوشش هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران، ۱۳۴۷ش.
[۲۸۹] قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۴۵، قم، ۱۴۱۶ق.
[۲۹۰] قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۱۶۳، قم، ۱۴۱۶ق.
[۲۹۱] فرغانی، محمد، مشارق الدراری، ج۱، ص۳۵، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی، مشهد، ۱۳۵۷ش.
[۲۹۲] خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۵۹-۶۰، به کوشش نجیب مایل هروی، ۱۳۶۴ش.
[۲۹۳] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۴۲، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۲۹۴] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۲۹۵] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۲۰۳، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۲۹۶] آملی، حیدر بن علی، تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب اللّه العزیز المحکم، ج۱، ص۳۹۲، چاپ محسن موسوی تبریزی، تهران ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
[۲۹۷] پارسا، محمد بن محمد، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۶، چاپ جلیل مسگرنژاد، تهران ۱۳۶۶ش.


۷.۲.۲ - فیض مقدس

تجلی ثانی، یا فیض مقدس، تجلی اسمائی یا تجلی بر ماسوی است. در این تجلی صفات و افعال حق در لباس کثرت موجودات ظهور می‌کنند. در پرتو این تجلی، موجودات بر طبق استعدادهای خود از علم به عین می‌آیند و در خارج ظاهر می‌شوند. به این تجلی، تجلی شهودی نیز گفته‌اند.
به تعبیر دقیق‌تر در جریان تجلی اسمائی، وجودهای علمی یا اعیان ثابته، مرحله به مرحله و مرتبه به مرتبه، در عالم واقع، به صورت مجرد یا روحانی، به صورت نیمه مجرد (نیمه مادی یا نیمه روحانی) نیمه جسمانی (مثالی)، و سرانجام، به صورت مادی و جسمانی عینیت می‌یابند و در نهایت، وجودی جامعِ ویژگی‌های روحانی، مثالی و جسمانی (انسان) به ظهور می‌رسد.
[۲۹۸] پارسا، محمد بن محمد، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۶ـ۷، چاپ جلیل مسگرنژاد، تهران ۱۳۶۶ش.
[۲۹۹] جامی، عبدالرحمان بن احمد، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ج۱، ص۴۲، چاپ ویلیام چیتیک، تهران ۱۳۷۰ش.
[۳۰۰] جامی، عبدالرحمان بن احمد، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ج۱، ص۱۱۸، چاپ ویلیام چیتیک، تهران ۱۳۷۰ش.
[۳۰۱] جامی، عبدالرحمان بن احمد، نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص، ج۱، ص۲۰۳، چاپ ویلیام چیتیک، تهران ۱۳۷۰ش.

بدین‌سان، وجود یگانه مطلق، مرتبه به مرتبه، تنزل می‌یابد و در هر مرتبه به نامی نامیده می‌شود، هرگونه تجلی در حقیقت نوعی تعین است.
[۳۰۲] جامی، عبدالرحمان بن احمد، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ج۱، ص۳۴، پانویس ۲۶، چاپ ویلیام چیتیک، تهران ۱۳۷۰ش.
یعنی در پرتو تجلی وجود مطلق، هستی‌های گوناگون به ظهور می‌رسد که از صورت کلی آن‌ها به حضرات خمس و عوالم پنج‌گانه تعبیر می‌شود،
[۳۰۳] ابن عربی، فصوص الحکم و التعلیقات علیه بقلم ابوالعلاء عفیفی، ج۱، ص۶۵ـ۶۷، تهران ۱۳۶۶ش.
[۳۰۴] محمد بن اسحاق صدرالدین قونیوی، ترجمه و متن کتاب الفکوک، ج۱، ص۱۹ـ۲۱، یا، کلید اسرار فصوص الحکم، مقدمه و تصحیح و ترجمة محمد خواجوی، تهران ۱۳۷۱ش.
[۳۰۵] جامی، عبدالرحمان بن احمد، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، چاپ ویلیام چیتیک، تهران ۱۳۷۰ش.
زیرا محل حضور تجلی خداوند است.
این حضرات عبارت‌اند از:
۱- حضرت غیب مطلق یا احدیت و هویتِ مطلقه که از تجلیِ آن عالمِ اعیان ثابته به ظهور می‌رسد؛
۲- حضرت غیب مضاف نزدیک به غیب مطلق که از تجلیِ آن عالم ارواح مجرده یا مجردات (عالم جبروت) پدید می‌آید؛
۳- حضرت غیب مضاف نزدیک به شهادت که از تجلی آن عالم مثال (عالم ملکوت) ظاهر می‌گردد؛
۴- حضرت شهادت مطلق که از تجلی آن عالم ملک (ناسوت) حاصل می‌شود؛
۵- حضرت جامعه، یعنی جامع حضرات چهارگانه که حاصل تجلی آن عالم انسان یا عالم انسان کامل است که کون جامع، و دارای ویژگی‌های مُلکی، ملکوتی، جبروتی و الاهی است.
حق مطلق در اطلاق خود، مصدر تجلیات است و تجلیات، هریک نسبت به تجلی پیشین، منفعل و نسبت به تجلی پسین، فعال به‌شمار می‌آیند.
چنین است که عالَم ملک، مظهر و آیینه عالم ملکوت است؛ عالم ملکوت مظهر جبروت؛ عالم جبروت مظهر عالم اعیان ثابته؛ عالم اعیان ثابته مظهر اسماء الاهی (واحدیت)؛ و سرانجام واحدیت، مظهر احدیت به‌شمار می‌آید. بدین ترتیب، انسان مظهر و آیینه تمام‌نمای وجود حق است و حق خود را در آیینه انسان می‌نگرد
[۳۰۶] کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۷۷، به‌ کوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
[۳۰۷] کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۱۵۶، به‌ کوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
[۳۰۸] آملی، حیدر، نقد النقود، ج۱، ص۶۸۲، همراه جامع‌الاسرار و منبع‌الانوار، به کوشش هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران، ۱۳۴۷ش.
[۳۰۹] قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۴۵، قم، ۱۴۱۶ق.
[۳۱۰] قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۶۹-۷۰، قم، ۱۴۱۶ق.
[۳۱۱] قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۱۶۲-۱۶۳، قم، ۱۴۱۶ق.
[۳۱۲] فرغانی، محمد، مشارق الدراری، ج۱، ص۳۵-۳۶، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی، مشهد، ۱۳۵۷ش.
[۳۱۳] خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۲۵، به کوشش نجیب مایل هروی، ۱۳۶۴ش.
[۳۱۴] خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۵۹-۶۰، به کوشش نجیب مایل هروی، ۱۳۶۴ش.
[۳۱۵] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۳۰-۳۳، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۳۱۶] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۴۲، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۳۱۷] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۳۱۸] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۲۰۳، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۳۱۹] جامی، عبدالرحمان، لوایح، ج۱، ص۷۳-۷۴، به کوشش حسین تسبیحی، تهران، ۱۳۴۲ش.
[۳۲۰] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۵، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۳۲۱] ابن خلدون، عبد‌الرحمن، شفاء السائل لتهذیب المسائل، ج۱، ص۵۱، به کوشش اغنیاطوس عبده، بیروت، ۱۹۵۹م.
[۳۲۲] عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۸- ۹، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۳۲۳] عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۶۴، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۳۲۴] Izutsu، T، Sufism and Taoism: A Comparative Study of Key Philosophical Concepts، ج۱، ص۱۵۲، Los Angles etc ۱۹۸۳.

سبب ظهور و تجلی ذات حق، حب حق به ذات خویش است. عرفا ضمن اشاره به حدیث کنز مخفی، سبب اصلی وجود عالَم را اشتیاق حق برای آشکار شدن می‌دانند. به واسطه این حب است که نَفَس رحمانی، عالم را ظاهر می‌سازد تا خداوند جمال خویش را در آیینه افعال خویش مشاهده کند.
[۳۲۵] عطار، محمد بن ابراهیم، منطق الطیر مقامات الطیور، ج۱، ص۱۳۵، چاپ صادق گوهرین، تهران ۱۳۶۵ش.
[۳۲۶] نسفی، عزیزالدین بن محمد، مجموعة رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۲۴۹، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ش.
[۳۲۷] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیه، ج۲، ص۱۹۰، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.

نَفَس رحمانی، همان تجلی ثانی یا تجلی شهودی، ظهوری، و وجودی است و همانند نَفَس انسانی (که خود ساده است، اما حروف (کثرت) را پدید می‌آورد) خود واحد است و در عین وحدت، عالم کثرات را می‌آفریند.
پس هر دو عالم از یک نَفَس رحمانی در پرتو اسمِ ظاهر حق، پدیدار می‌شوند و به برکت افاضه وجود به اعیان ثابته، از مرحله ثبوت به ظهور، یا از علم به عین، و از غیب به شهادت انتقال می‌یابند.
[۳۳۰] ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم، ج۱، ص۱۱۲، به کوشش ابوالعلاء عفیفی، بیروت، ۱۳۶۵ق.
[۳۳۱] کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۹۴-۹۵، به‌ کوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
[۳۳۲] جامی، عبدالرحمان، لوایح، ج۱، ص۷۳-۷۴، به کوشش حسین تسبیحی، تهران، ۱۳۴۲ش.
[۳۳۳] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۵-۶، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۳۳۴] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۳-۱۴، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.

چنین است که تجلی ظهوری عام (که از آن به تجلی رحمانی، رحمت امتنانی و فضل نیز تعبیر می‌شود) تحقق می‌یابد و وجود و کمالات وجودی، به تمام موجودات به تساوی و بدون تفاوت افاضه می‌گردد
[۳۳۵] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
که «ماتَری فی خَلْقِ الرّحمٰنِ مِن تَفاوتٍ؛ در آفرینش آفریدگار تفاوت و تبعیض نمی‌بینی»، و رحمت آفریدگار فراگیر و شامل است و خود فرموده است: «رَحْمَتی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ ». چنین است که به تعبیر عزیزالدین نسفی، ذات و صفات و آثار صفاتِ حق گشاده می‌گردد
[۳۳۸] نسفی، عزیزالدین، کشف الحقایق، ج۱، ص۱۳۷، به کوشش احمد مهدوی دامغانی، تهران، ۱۳۵۹ش.
و تفصیل می‌یابد. در پی وجود بخشی به موجودات، در پرتو تجلی‌ ظهوری خاص (که از آن در برابر فضل به فیض، و در برابر تجلی رحمانی به تجلی رحیمی نیز تعبیر می‌شود) کمالات معنوی به خواص، یعنی به مؤمنان و اهل دل افاضه می‌گردد.
[۳۳۹] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴-۵، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.


۷.۳ - تلازم تجلی و تعیّن

تجلی به یک اعتبار، علتِ تعین به‌شمار می‌آید و به یک اعتبار، معلول آن محسوب می‌شود، و این از آن‌رو ست که هر تجلی تعینی در پی‌دارد و هر تعین، مقتضیِ‌ تجلی است، و بدین‌سان، تجلیات و تعینات به‌ عنوان دو امر متلازم، صدور کثرت از وحدت را تحقق می‌بخشند‌.
[۳۴۰] فرغانی، محمد، مشارق الدراری، ج۱، ص۱۸-۲۱، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی، مشهد، ۱۳۵۷ش.
[۳۴۱] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۳۴، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۳۴۲] رحیمیان، سعید، تجلی و ظهور در عرفان نظری، ج۱، ص۲۱۵، قم، ۱۳۷۶ش.
[۳۴۳] رحیمیان، سعید، تجلی و ظهور در عرفان نظری، ج۱، ص۲۱۹، قم، ۱۳۷۶ش.
[۳۴۴] رحیمیان، سعید، تجلی و ظهور در عرفان نظری، ج۱، ص‌۲۲۲، قم، ۱۳۷۶ش.


۷.۴ - تجلی و خلق مدام

تجلی دایمی حق در معنای وجود شناسانه‌اش با قاعده عدم تکرار در تجلی پیوند خورده
[۳۴۵] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۳، ص۵۱، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
[۳۴۶] جامی، عبدالرحمان بن احمد، نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص، ج۱، ص۲۲۴، چاپ ویلیام چیتیک، تهران ۱۳۷۰ش.
و رابطه بسیار نزدیکی با اندیشه خلق جدید دارد.
در مکتب ابن عربی مراد از خلق، نه خلق از عدم است،
[۳۴۸] عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۷- ۸، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۳۴۹] عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۶۲، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
و نه اختراع بر بنیاد مثال و نمونه پیشین زیرا این معانی به هیچ روی با دیدگاه وحدت وجودی وی سازگار نیست.
[۳۵۲] عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۷- ۸، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۳۵۳] عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۶۲، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.

مرادِ ابن عربی و پیروان وی از خلق، تجلی و خلق مدام است؛ بدین معنا که خلق عبارت از سلسله‌ای پیوسته و دائمی از تجلیاتِ نامکرر و بی‌شمارِ یک حقیقت است که خود را در صورِ نامتناهی آشکار می‌سازد.
[۳۵۴] عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۶۲، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.

جامی از این سلسله به تجلی ثانی و ثالث الی ماشاءالله
[۳۵۵] جامی، عبدالرحمان، لوایح، ج۱، ص۲۷، به کوشش حسین تسبیحی، تهران، ۱۳۴۲ش.
تعبیر می‌کند. حقیقتِ یگانه که غیب مطلق است، خود تجلی ندارد، اما سرچشمه همه تجلیات است،
[۳۵۶] ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم، ج۱، ص۹۱، به کوشش ابوالعلاء عفیفی، بیروت، ۱۳۶۵ق.
[۳۵۷] خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۲۹۳-۲۹۴، به کوشش نجیب مایل هروی، ۱۳۶۴ش.
و در هر مظهر به گونه‌ای که متناسب با استعداد و قابلیت آن مظهر است، ظهور می‌یابد.
در حقیقت تجلی یکی بیش نیست، و بی‌شماریِ آن برآمده از استعدادها و قابلیت‌های بی‌شمار و مختلف ممکنات است. از آن‌جا که ممکنات، ذاتاً معدوم‌اند و هر لحظه فانی می‌شوند، تجلیات مکرر و پیوسته الاهی در هر آن موجب بازآفرینی آن‌ها می‌گردد، و بدین‌سان خلق جدید ممکنات و آفرینش مدام جهان متحقق می‌شود؛ امری که دیده ظاهربین از دیدن آن ناتوان است و به تصریح قرآن «بَلْ هُمْ فی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدیدٍ؛ بلکه ایشان [مردم ظاهربین] نسبت به خلق جدید در شک و تردیدند».
[۳۵۹] ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم، ج۱، ص۱۲۵-۱۲۶، به کوشش ابوالعلاء عفیفی، بیروت، ۱۳۶۵ق.
[۳۶۲] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۲، ص۶۷۷، قاهره، ۱۲۹۳ق.
[۳۶۵] قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۲، ص۹۷، قم، ۱۴۱۶ق.
[۳۶۶] عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۲۷- ۲۸، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۳۶۷] عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۱۵۳-۱۵۴، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۳۶۸] EI ۲، ج۱۰، ص۶۱.
[۳۶۹] جامی، عبدالرحمان، لوایح، ج۱، ص۵۱-۵۶، به کوشش حسین تسبیحی، تهران، ۱۳۴۲ش.
[۳۷۰] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۲۲۴-۲۲۵، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۳۷۱] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۷۰، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۳۷۲] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴۳۲، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۳۷۳] اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴۶۱-۴۶۲، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.

گرچه مفهوم خلق جدید در آثار عرفا، بخصوص عین القضاة همدانی و مولوی، وجود داشته،
[۳۷۴] عین القضاة، عبداللّه بن محمد، زبدة الحقایق، ج۱، ص۶۰ـ۶۱، متن عربی به تصحیح عفیف عُسیران، ترجمة فارسی مهدی تدین، تهران ۱۳۷۹ش.
[۳۷۵] مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد، کتاب مثنوی معنوی، ج۱، دفتر اول، ص۷۱، ابیات ۱۱۴۰ـ ۱۱۴۵، چاپ رینولد آلن نیکلسون، تهران.
[۳۷۶] ایزوتسو، توشیهیکو، خلق مدام در عرفان اسلامی و آیین بودایی ذن، ج۱، ص۲۷، ترجمة منصوره کاویانی، تهران ۱۳۶۴ش.
اصطلاح فنی این مفهوم ابداع ابن عربی است. او بخش دوازدهم فصوص الحکم
[۳۷۷] ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم و التعلیقات علیه بقلم ابوالعلاء عفیفی، ج۱، ص۱۱۹ـ۱۲۶، تهران ۱۳۶۶ش.
را به این بحث اختصاص داده است.
به نظر وی، خداوند به اشیا هنگامی که به سوی فنای خود می‌شتابند، بی‌وقفه افاضه وجود می‌کند؛ بدین ترتیب، در هر آنْ فنا و بقای عالم با تجلی حق صورت می‌پذیرد و در هر تجلی، خلقی جدید پدید می‌آید، ولی محجوبان می‌پندارند که این همان خلق اول است حال آن‌که عالم، از مجرد و مادّی، در حدوث مستمر است.
[۳۷۸] ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم و التعلیقات علیه بقلم ابوالعلاء عفیفی، ج۱، ص۱۱۹ـ۱۲۶، تهران ۱۳۶۶ش.
[۳۷۹] قیصری، داوود بن محمود، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۲۸۹، قم: بیدار.
[۳۸۰] خوارزمی، حسین بن حسن، شرح فصوص الحکم محی الدّین بن عربی، ج۱، ص۴۴۸ـ ۴۴۹، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۴ش.

چنین است که تجلی با مسئله تجدد امثال که بر طبق آن کل موجودات عالم، ماسوی‌الله، از اعراض و جواهر و اجسام، در حال بودن و نبودن، در حال تجدد و نو شدن، و به تعبیر مولوی، در حال مرگ و رجعت‌اند
[۳۸۲] مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
و بدین‌ترتیب، تجلی به تعبیر حکما هم علتِ موجِده عالم به شمار می‌آید و هم علتِ مُبقیه آن.
[۳۸۳] ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۳، ص۵۱، قاهره، ۱۲۹۳ق.
[۳۸۶] ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم، ج۱، ص۱۵۵، به کوشش ابوالعلاء عفیفی، بیروت، ۱۳۶۵ق.
[۳۸۷] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۲۲۴-۲۲۵، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.



بحث از تجلی در معنای هستی‌شناختی و جهان‌شناختی، به سبب تأثیر ابن عربی در عرفان اسلامی و در اذهان کسانی که به نوعی به عرفان روی آورده‌اند، موجب شده است که بسیاری از محققان، خاصه محققان غربی، آن‌چنان بر معنای هستی‌شناختی و جهان‌شناختی تجلی تأکید ورزند که گویی تجلی جز این معنا، معنای دیگری ندارد. نتیجه این امر آن بوده است که غالباً از کنار معنای معرفت‌شناختی تجلی گذشته‌اند و یا گاهی به‌طور ضمنی بدان پرداخته‌اند.
این‌گذار و این غفلت را می‌توان در مقاله تجلی در دائرة المعارف اسلام به قلم ژوفروا،
[۳۸۸] EI ۲، ج۱۰، ص۶۰-۶۱.
و نیز در کتاب اشراق در عرفان اسلامی نوشته ادوارد جبرا جرجی،
[۳۸۹] Jurji E، J، Illumination in Islamic Mysticism، ج۱، ص۳۰-۳۳، Lahore، ۱۹۳۸.
به‌ویژه آن‌جا که به بحث تجلی می‌پردازد، مشاهده کرد.
بیش از همه کتاب صوفیسم و تائوئیسم، نوشته محقق معاصر ژاپنی توشیهیکو ایزوتسو (۱۹۱۴م) از این نظر درخور توجه است. ایزوتسو در این کتاب آشکارا صوفیسم را معادل ابن عربیسم به کار می‌برد و بر بنیاد آثار این عارف، به‌ویژه براساس کتاب فصوص الحکمِ وی، از صوفیسم سخن می‌گوید. تنها فصل اول کتاب (که طرح‌کلی مسائل کتاب است و نگاهی است به تمام مباحث مطرح شده در کتاب، به‌ویژه مبحث تجلی) دلیل بر این مدعا‌ست. هم‌چنین است فصل دوازدهم که به بحث تجلی حق اختصاص یافته است.
[۳۹۰] Izutsu، T، Sufism and Taoism: A Comparative Study of Key Philosophical Concepts، ج۱، ص۱۵۱-۱۵۲، Los Angles etc ۱۹۸۳.



تجلی در آثار عرفانی امام‌ خمینی یکی از مباحث مهم و اساسی است. امام‌ خمینی تجلی را در دو قسم هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی مورد توجه قرار داده ‌است. امام‌ خمینی اصطلاحات عرفانی را که به‌مراتب کلی حقیقت وجود مرتبط است، نقشه و تفسیری از این دو نوع تجلی می‌داند.
تجلی به ‌معنای هستی‌شناسی در دو مرتبه صقع ربوبی و خارج از صقع ربوبی واقع می‌شود که در مرتبه‌ای صقع ربوبی نیز به دو تجلی اول و ثانی تقسیم می‌شود. امام خمینی تجلی اول را در مقام تعین اول می‌داند که همه اسماء و صفات در آن مستهلک‌اند و آن مرتبه غیبی است که پایین‌تر از مرتبه ذات حق‌ تعالی است.
تجلی ثانی بعد از تجلی اول واقع می‌شود. به باور امام‌ خمینی ذات حق‌ تعالی در تجلی ذاتی و فیض اقدس، نخست به الوهیت و اسم جامع الله تجلی می‌کند و سپس اسماء و اعیان ظهور می‌یابند. تجلی و فیض اقدس در مرتبه واحدیت قرار دارد که حق‌ تعالی با لفظ «کن‌ فیکون» اعیان را در خارج تحقق می‌بخشد بنابراین اعیان خارجی کلمات حق‌ تعالی هستند و کلام حق‌ تعالی خود تجلی است و مخاطب به خطاب، اعیان ثابته‌اند که به لفظ «کن» تنزل یافته و تحقق عینی پیدا می‌کنند.
تجلی معرفت‌شناختی که همان تجلی سلوکی است موجب حصول معرفت و شناخت برای عارف است. امام‌ خمینی در کتاب اخلاق و عرفان عملی خویش به این معنا از تجلی توجه ویژه داشته، اصطلاحات عرفانی را نتیجه تجلیات الهی در قلوب عارفان دانسته و عبادت اهل خلوص را، نقش تجلیات خداوند معرفی کرده‌ است.
به اعتقاد امام‌ خمینی برای حصول تجلیات الهی در قلب سالک، باید سلوک قلبی خود را از توجه به جهات متفرقه که بت‌های حقیقی هستند، باز دارد و متوجه محبوب حقیقی کند و راه‌ و رسم غیریت را از میان بردارد، در این هنگام نمونه‌ای از تجلیات و بارقه‌های الهی در قلب حاصل می‌شود. امام ‌خمینی در ترتیب این تجلیات نخستین تجلی وارد بر قلب سالک را تجلی افعالی سپس تجلی صفاتی و پس ‌از آن تجلی ذات می‌داند زیرا افعال، آثار صفات و صفات مندرج در ذات‌اند.
[۳۹۹] خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۲۶۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.



(۱) آملی، حیدر، نقد النقود، همراه جامع‌الاسرار و منبع‌الانوار، به کوشش هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران، ۱۳۴۷ش.
(۲) ابن خلدون، عبد‌الرحمن، شفاء السائل لتهذیب المسائل، به کوشش اغنیاطوس عبده، بیروت، ۱۹۵۹م.
(۳) ابن عربی، محیی‌الدین، اصطلاح الصوفیة، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
(۴) ابن عربی، محیی‌الدین، التجلیات الالٰهیة، به کوشش عثمان اسماعیل یحیی، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۵) ابن عربی، محیی‌الدین، الغوثیة، ترجمه حسن گیلانی، ده رساله مترجم، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۶) ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، قاهره، ۱۲۹۳ق.
(۷) ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دارالصادر.
(۸) ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیه، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
(۹) ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم، به کوشش ابوالعلاء عفیفی، بیروت، ۱۳۶۵ق.
(۱۰) ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم و التعلیقات علیه بقلم ابوالعلاء عفیفی، تهران ۱۳۶۶ش.
(۱۱) ابن عربی، محیی‌الدین، نقش الفصوص، ضمن نقدالنصوص‌.
(۱۲) ابن عربی، محیی‌الدین، تحفة السفرة الی حضرة البرره، چاپ محمدریاض مالح، بیروت.
(۱۳) ابن عربی، محیی‌الدین، المسائل، با مقدمه و تصحیح و ترجمه و تعلیق محمد دامادی، تهران ۱۳۷۰ش.
(۱۴) ابوالبقاء کفوی، ایوب، الکلیات، به کوشش عدنان درویش و محمد مصری، دمشق، ۱۹۸۲م.
(۱۵) اسیری لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
(۱۶) اسیری لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
(۱۷) باخرزی، یحیی، اوراد الاحباب و فصوص ‌الآداب، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۸ش.
(۱۸) تهانوی، محمد‌اعلی، کشاف اصطلاحات الفنون، به کوشش رفیق عجم، بیروت، ۱۹۹۶م.
(۱۹) جامی، عبدالرحمان، لوایح، به کوشش حسین تسبیحی، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۲۰) جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۲۱) جرجانی، علی، التعریفات، قاهره، ۱۳۰۶ق.
(۲۲) حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد، دیوان، به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، انتشارات زوار.
(۲۳) حمویه، سعدالدین، المصباح فی التصوف، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۲۴) خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، به کوشش نجیب مایل هروی، ۱۳۶۴ش.
(۲۵) دادبه، اصغر، ارزش روش‌شناختی اللمع، خرد جاویدان، به کوشش علی‌اصغر محمدخانی و حسن سیدعرب، تهران، ۱۳۷۷ش.
(۲۶) دادبه، اصغر، ارزش روش‌شناختی منطق‌الطیر، یادنامه خاتمی، به کوشش محمدتقی فاضل میبدی، قم، ۱۳۷۶ش.
(۲۷) رحیمیان، سعید، تجلی و ظهور در عرفان نظری، قم، ۱۳۷۶ش.
(۲۸) روزبهان، بقلی، شرح شطحیات، به کوشش هانری کربن، تهران، ۱۳۴۴ش/۱۹۶۶م.
(۲۹) روزبهان، بقلی، عبهرالعاشقین، چاپ هانری کوربن و محمد معین، تهران ۱۳۳۷ش.
(۳۰) زمخشری، محمود، الکشاف، به کوشش محمد عبدالسلام شاهین، بیروت، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
(۳۱) زوزنی، حسین، المصادر، به کوشش تقی بینش، مشهد، ۱۳۴۰ش.
(۳۲) زوزنی، حسین، المصادر، چاپ تقی بینش، تهران ۱۳۷۴ش.
(۳۳) سراج طوسی، عبدالله، اللمع فی التصوف، به کوشش نیکلسن، لیدن، ۱۹۱۴م.
(۳۴) سهروردی، عمر، عوارف المعارف، بیروت، ۱۹۶۶م.
(۳۵) سهروردی، عمر، عوارف المعارف، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۳۶) سهروردی، یحیی، حکمة الاشراق، مجموعه مصنفات، به کوشش هانری کربن، تهران، ۱۳۵۵ش، ج ۲.
(۳۷) سیوطی، عبد‌الرحمن، الدرر المنثور، بیروت، ۱۴۱۱ق.
(۳۸) شبستری، محمود، گلشن راز، به کوشش احمد مجاهد و محسن کیانی، تهران، ۱۳۷۱ش.
(۳۹) شبستری، محمود، مرآت المحققین، مجموعه آثار، به کوشش صمد موحد، تهران، ۱۳۶۵ش.
(۴۰) صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الاسفار، قم، ۱۳۷۹ق.
(۴۱) طاهری عراقی، احمد، مقدمه بر التجلیات الالٰهیة‌.
(۴۲) طبرسی، فضل، مجمع البیان، بیروت، ۱۳۳۹ق.
(۴۳) طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، به کوشش احمد حسینی، تهران، ۱۳۹۵ق.
(۴۴) طوسی، محمد، التبیان فی تفسیر القرآن، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۴۵) کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، به‌ کوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
(۴۶) کاشی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام: معجم المصطلحات و الاشارات الصوفیة، ج ۱، چاپ سعید عبدالفتاح، قاهره ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.
(۴۷) عجلونی، اسماعیل، کشف ‌الخفاء، بیروت، ۱۳۵۱ق.
(۴۸) عزالدین کاشانی، محمود، مصباح الهدایة، به‌ کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۴۹) عطار نیشابوری، فریدالدین، منطق الطیر، به‌کوشش صادق گوهرین، تهران، ۱۳۵۶ش.
(۵۰) عطار نیشابوری، فریدالدین، الهی نامه، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۴۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
(۵۱) عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکرة الاولیاء، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ش.
(۵۲) عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۵۳) علاءالدوله سمنانی، احمد، سربال البال، رسائل، ماساچوست، ۱۹۸۸م.
(۵۴) علاءالدوله سمنانی، احمد، مصنفات فارسی، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
(۵۵) رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، قاهره، المطبعة البهیه.
(۵۶) فرغانی، محمد، مشارق الدراری، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی، مشهد، ۱۳۵۷ش.
(۵۷) فروزانفر، بدیع‌الزمان، احادیث و قصص مثنوی، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۵۸) قرآن‌ کریم.
(۵۹) قشیری، عبدالکریم، الرسالة ‌القشیریة، قاهره، ۱۳۶۷ق/ ۱۹۴۸م.
(۶۰) قشیری، عبدالکریم، ترجمة رسالة قشیریه، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۶۱ش.
(۶۱) قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی ‌الفصوص الحکم، قم، ۱۴۱۶ق.
(۶۲) قیصری، داوود، شرح فصوص الحکم، قم: بیدار.
(۶۳) کلابادی، محمد، التعرف، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران، ۱۳۷۱ش.
(۶۴) کلابادی، محمد، التعریف لمذهب اهل التصوف، دمشق ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
(۶۵) مستملی بخاری، اسماعیل، شرح التعرف لمذهب التصوف، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۶۶) مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
(۶۷) نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.
(۶۸) نسفی، عزیزالدین، الانسان الکامل، به کوشش ماریژان موله، تهران، ۱۹۶۲م.
(۶۹) نسفی، عزیزالدین، کشف الحقایق، به کوشش احمد مهدوی دامغانی، تهران، ۱۳۵۹ش.
(۷۰) هاتف اصفهانی، احمد، دیوان، به کوشش رشید یاسمی، تهران، ۱۳۰۷ش.
(۷۱) هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش و آ ژوکوفسکی، ۱۳۵۸ش.
(۷۲) Affifi، A E، The Mystical Philosophy of Muhyid Din-Ibnul Arabi، Lahore، ۱۹۶۴.
(۷۳) Chittick، W C، The Sufi Path of Love: The Spiritual، Teachings of Rumi، New York، ۱۹۸۳.
(۷۴) EI ۲.
(۷۵) Izutsu، T، Sufism and Taoism: A Comparative Study of Key Philosophical Concepts، Los Angles etc ۱۹۸۳.
(۷۶) Jurji E، J، Illumination in Islamic Mysticism، Lahore، ۱۹۳۸.
(۷۷) مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی.
(۷۸) حیدر بن علی آملی، تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب اللّه العزیز المحکم، چاپ محسن موسوی تبریزی، تهران ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
(۷۹) ابن ابی‌جمهور، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدّینیّه، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۳ـ ۱۴۰۵/ ۱۹۸۳ـ ۱۹۸۵.
(۸۰) ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجة، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
(۸۱) ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب،
(۸۲) سرّاج، ابونصر، کتاب اللُّمع فی التصوف، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴.
(۸۳) الاحادیث (و) القدسیة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.
(۸۴) اسفراینی، عبدالرحمان بن محمد، کاشف الاسرار، بانضمام پاسخ به چند پرسش، رساله در روش سلوک و خلوت نشینی، چاپ هرمان لندلت، تهران ۱۳۵۸ش.
(۸۵) ایزوتسو، توشیهیکو، خلق مدام در عرفان اسلامی و آیین بودایی ذن، ترجمة منصوره کاویانی، تهران ۱۳۶۴ش.
(۸۶) پارسا، محمد بن محمد، شرح فصوص الحکم، چاپ جلیل مسگرنژاد، تهران ۱۳۶۶ش.
(۸۷) حلاج، حسین بن منصور، اخبار الحلاج، أو، مناجیات الحلاج، چاپ ل ماسینیون و پ کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
(۸۸) سجادی، جعفر، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران ۱۳۷۳ ش.
(۸۹) سنایی، مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ش.
(۹۰) صدرالدین قونیوی، محمد بن اسحاق، ترجمه و متن کتاب الفکوک، یا، کلید اسرار فصوص الحکم، مقدمه و تصحیح و ترجمة محمد خواجوی، تهران ۱۳۷۱ش.
(۹۱) عین القضاة، عبداللّه بن محمد، زبدة الحقایق، متن عربی به تصحیح عفیف عُسیران، ترجمة فارسی مهدی تدین، تهران ۱۳۷۹ش.
(۹۲) فخری، ماجد، سیر فلسفه در جهان اسلام، ترجمة فارسی زیرنظر نصراللّه پورجوادی، تهران ۱۳۷۲ش.
(۹۳) میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش.
(۹۴) ولی، نعمة اللّه، رسائل حضرت سیدنورالدین شاه نعمت اللّه ولی کرمانی قدس سره، ج ۳، چاپ جواد نوربخش: رسالة بیان اصطلاحات، (تهران) ۱۳۴۲ش.
(۹۵) دانشنامه جهان اسلام، چاپ دوم.


۱. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج۱، ص۸۹، به کوشش احمد حسینی، تهران، ۱۳۹۵ق.    
۲. زوزنی، حسین بن احمد، المصادر، ج۲، ص۵۷۰، به کوشش تقی بینش، مشهد، ۱۳۴۰ش.
۳. زوزنی، حسین بن احمد، المصادر، ج۱، ص۸۳۳، چاپ تقی بینش، تهران ۱۳۷۴ش.
۴. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ذیل جلا.    
۵. مستملی، اسماعیل بن محمد، شرح التعرّف لمذهب التصوف، ج۴، ص۱۵۴۷ـ ۱۵۴۸، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ش.
۶. کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۳۰۰ـ۳۰۱، چاپ محمدکمال ابراهیم جعفر، مصر ۱۹۸۱.
۷. سجادی، جعفر، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، ج۱، ص۵۶۳، تهران ۱۳۷۳ ش.
۸. کلاباذی، ابوبکر محمد بن ابراهیم، التعریف لمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۱۲۲، دمشق ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
۹. سمنانی، احمد بن محمد علاءالدولة، مصنفات فارسی، ج۱، ص۱۳، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
۱۰. سمنانی، احمد بن محمد علاءالدولة، مصنفات فارسی، ج۱، ص۱۹۴، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
۱۱. مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد، مثنوی معنوی، ج۱، دفتر اول، ص۱۷۷، ابیات ۲۸۶۲ـ۲۸۶۳، چاپ رینولد آلن نیکلسون، تهران.
۱۲. هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، ج۱، ص۴۹۲، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
۱۳. سنایی، مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، ج۱، ص۶۹، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ش.
۱۴. عطار، محمد بن ابراهیم، الهی نامه، ج۱، ص۵، بیت ۵، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۴۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
۱۵. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۲، ص۳۷۵، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۱۶. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۳، ص۸۰، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۱۷. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۸، ص۴۳۹، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۱۸. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۸، ص۴۴۸ـ۴۴۹، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۱۹. اسفراینی، عبدالرحمان بن محمد، کاشف الاسرار، ج۱، ص۱۳، بانضمام پاسخ به چند پرسش، رساله در روش سلوک و خلوت نشینی، چاپ هرمان لندلت، تهران ۱۳۵۸ش.
۲۰. اسفراینی، عبدالرحمان بن محمد، کاشف الاسرار، ج۱، ص۱۰۵، بانضمام پاسخ به چند پرسش، رساله در روش سلوک و خلوت نشینی، چاپ هرمان لندلت، تهران ۱۳۵۸ش.
۲۱. لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴ـ۵، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
۲۲. لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۵۰ـ۱۵۱، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
۲۳. هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، ج۱، ص۴۹۰، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
۲۴. هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، ج۱، ص۴۹۲، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
۲۵. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۱، ص۳۲، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۲۶. اسفراینی، عبدالرحمان بن محمد، کاشف الاسرار، ج۱، ص۱۳، بانضمام پاسخ به چند پرسش، رساله در روش سلوک و خلوت نشینی، چاپ هرمان لندلت، تهران ۱۳۵۸ش.
۲۷. اسفراینی، عبدالرحمان بن محمد، کاشف الاسرار، ج۱، ص۸۸، بانضمام پاسخ به چند پرسش، رساله در روش سلوک و خلوت نشینی، چاپ هرمان لندلت، تهران ۱۳۵۸ش.
۲۸. اسفراینی، عبدالرحمان بن محمد، کاشف الاسرار، ج۱، ص۱۰۵، بانضمام پاسخ به چند پرسش، رساله در روش سلوک و خلوت نشینی، چاپ هرمان لندلت، تهران ۱۳۵۸ش.
۲۹. اسفراینی، عبدالرحمان بن محمد، کاشف الاسرار، ج۱، ص۱۳۲، بانضمام پاسخ به چند پرسش، رساله در روش سلوک و خلوت نشینی، چاپ هرمان لندلت، تهران ۱۳۵۸ش.
۳۰. ولی، نعمة اللّه، رسائل حضرت سیدنورالدین شاه نعمت اللّه ولی کرمانی قدس سره، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، ج ۳، چاپ جواد نوربخش: رسالة بیان اصطلاحات، (تهران) ۱۳۴۲ش.
۳۱. ولی، نعمة اللّه، رسائل حضرت سیدنورالدین شاه نعمت اللّه ولی کرمانی قدس سره، ج۱، ص۴۲، ج ۳، چاپ جواد نوربخش: رسالة بیان اصطلاحات، (تهران) ۱۳۴۲ش.
۳۲. ابونصر سرّاج، کتاب اللُّمع فی التصوف، ج۱، ص۳۶۳، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴.
۳۳. هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، ج۱، ص۵۰۴، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
۳۴. کلاباذی، ابوبکر محمد بن ابراهیم، التعریف لمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۱۲۲، دمشق ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
۳۵. سهروردی، عمر بن محمد، عوارف المعارف، ج۱، ص۵۲۶، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۳۶. عزالدین کاشانی، محمود بن علی، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
۳۷. لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۵۰ـ۱۵۱، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
۳۸. لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۰۲، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
۳۹. حجر/سوره۱۵، آیه۲۹.    
۴۰. روزبهان بقلی، شرح شطحیات، ج۱، ص۳۷۷ـ ۳۷۸، به تصحیح و مقدمة فرانسوی از هانری کوربن، تهران ۱۳۴۴ش.
۴۱. عطار، محمد بن ابراهیم، الهی نامه، ج۱، ص۴ـ۵، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۴۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
۴۲. الاحادیث (و) القدسیة، بیروت: دارالفکر، ج۱، ص۹۵ـ۹۶، ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.
۴۳. روزبهان بقلی، شرح شطحیات، ج۱، ص۳۷۷ـ ۳۷۸، به تصحیح و مقدمة فرانسوی از هانری کوربن، تهران ۱۳۴۴ش.
۴۴. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۷، ص۲۰۶، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۴۵. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۷، ص۲۶۱، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۴۶. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۱۳، ص۶۱، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۴۷. علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۱۴۸، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
۴۸. علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۲۲۱، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
۴۹. قیصری، داوود بن محمود، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۲۳، قم: بیدار.
۵۰. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۲، ص۳۰۳، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۵۱. حلاج، حسین بن منصور، اخبار الحلاج، ج۱، ص۱۱، أو، مناجیات الحلاج، چاپ ل ماسینیون و پ کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
۵۲. حلاج، حسین بن منصور، اخبار الحلاج، ج۱، ص۲۲، أو، مناجیات الحلاج، چاپ ل ماسینیون و پ کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
۵۳. حلاج، حسین بن منصور، اخبار الحلاج، ج۱، ص۲۵، أو، مناجیات الحلاج، چاپ ل ماسینیون و پ کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
۵۴. حلاج، حسین بن منصور، اخبار الحلاج، ج۱، ص۲۷، أو، مناجیات الحلاج، چاپ ل ماسینیون و پ کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
۵۵. حلاج، حسین بن منصور، اخبار الحلاج، ج۱، ص۸۶، أو، مناجیات الحلاج، چاپ ل ماسینیون و پ کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
۵۶. حلاج، حسین بن منصور، اخبار الحلاج، ج۱، ص۶۳، أو، مناجیات الحلاج، چاپ ل ماسینیون و پ کراوس، پاریس ۱۹۳۶.
۵۷. علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۱۴۸، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
۵۸. علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۲۲۱، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
۵۹. برای بحث لغوی مشروح در این باره رجوع کنید به، مستملی، اسماعیل بن محمد، ج۴، ص۱۵۴۷ـ ۱۵۴۸، شرح التعرّف لمذهب التصوف، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ش.
۶۰. کلاباذی، ابوبکر محمد بن ابراهیم، التعریف لمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۱۲۲، دمشق ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
۶۱. سهروردی، عمر بن محمد، عوارف المعارف، ج۱، ص۵۲۶، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۶۲. عزالدین کاشانی، محمود بن علی، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، ج۱، ص۱۳۰، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
۶۳. مستملی، اسماعیل بن محمد، شرح التعرّف لمذهب التصوف، ج۴، ص۱۵۶۴، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ش.
۶۴. عزالدین کاشانی، محمود بن علی، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، ج۱، ص۱۲۹، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
۶۵. کلاباذی، ابوبکر محمد بن ابراهیم، التعریف لمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۱۲۲، دمشق ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
۶۶. مستملی، اسماعیل بن محمد، شرح التعرّف لمذهب التصوف، ج۴، ص۱۵۶۶، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ش.
۶۷. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۱، ص۸۹، بیروت: دارالصادر.
۶۸. نجم رازی، عبداللّه بن محمد، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۱۶ـ۳۱۷، چاپ محمد امین ریاحی، تهران ۱۳۵۲ش.
۶۹. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۱، ص۸۹، بیروت: دارالصادر.
۷۰. نجم رازی، عبداللّه بن محمد، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۱۹ـ۳۲۱، چاپ محمد امین ریاحی، تهران ۱۳۵۲ش.
۷۱. تهانوی، محمداعلی بن علی، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون والعلوم، ذیل واژه، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، بیروت ۱۹۹۶.
۷۲. روزبهان بقلی، کتاب عبهرالعاشقین، ج۱، ص۲۸ـ۳۰، چاپ هانری کوربن و محمد معین، تهران ۱۳۳۷ش.
۷۳. سنایی، مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، ج۱، ص۶۴ـ ۶۸، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ش.
۷۴. عطار، محمد بن ابراهیم، منطق الطیر: مقامات الطیور، ج۱، ص۸ ـ۱۳، چاپ صادق گوهرین، تهران ۱۳۶۵ش.
۷۵. عطار، محمد بن ابراهیم، ج۱، ص۲ـ ۵، الهی نامه، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۴۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
۷۶. عطار، محمد بن ابراهیم، ج۱، ص۱۱، الهی نامه، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۴۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
۷۷. جلال الدین محمد بن محمد مولوی،کتاب مثنوی معنوی، ج۱، دفتر اول، ص۷۱، ابیات ۱۱۴۰ـ ۱۱۴۵، چاپ رینولد آلن نیکلسون، تهران.
۷۸. علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۲، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
۷۹. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۱، ص۲۶۲، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۸۰. ابن عربی، کتاب المسائل، ج۱، ص۱۷، با مقدمه و تصحیح و ترجمه و تعلیق محمد دامادی، تهران ۱۳۷۰ش.
۸۱. ابن عربی، کتاب المسائل، ج۱، ص۲۱، با مقدمه و تصحیح و ترجمه و تعلیق محمد دامادی، تهران ۱۳۷۰ش.
۸۲. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۱۳، ص۲۶۱، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۸۳. روزبهان بقلی، کتاب عبهرالعاشقین، ج۱، ص۲۸، چاپ هانری کوربن و محمد معین، تهران ۱۳۳۷ش.
۸۴. عطار، محمد بن ابراهیم، منطق الطیر: مقامات الطیور، ج۱، ص۴ـ۶، چاپ صادق گوهرین، تهران ۱۳۶۵ش.
۸۵. جلال الدین محمد بن محمد مولوی، کتاب مثنوی معنوی، ج۱، دفتر دوم، ص۳۱۰، ابیات ۱۱۷۰ـ ۱۱۷۵، چاپ رینولد آلن نیکلسون، تهران.
۸۶. دانشنامه جهان اسلام، ذیل واژه، چاپ دوم.
۸۷. ماجد فخری، سیر فلسفه در جهان اسلام، ج۱، ص۳۸، ترجمة فارسی زیرنظر نصراللّه پورجوادی، تهران ۱۳۷۲ش.
۸۸. ابن عربی، فصوص الحکم و التعلیقات علیه بقلم ابوالعلاء عفیفی، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، تهران ۱۳۶۶ش.
۸۹. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۴، ص۳۱۶، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۹۰. روزبهان بقلی، شرح شطحیات، ج۱، ص۴۳۴، به تصحیح و مقدمة فرانسوی از هانری کوربن، تهران ۱۳۴۴ش.
۹۱. علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۹۶، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
۹۲. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۱، ص۲۰۷، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۹۳. ابن عربی، فصوص الحکم و التعلیقات علیه بقلم ابوالعلاء عفیفی، ص۹۱، تهران ۱۳۶۶ش.
۹۴. حیدر بن علی آملی، تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب اللّه العزیز المحکم، ج۱، ص۳۹۲، چاپ محسن موسوی تبریزی، تهران ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
۹۵. اعراف/سوره۷، آیه۱۴۳.    
۹۶. اعراف/سوره۷، آیه۱۸۷.    
۹۷. حشر/سوره۵۹، آیه۳.    
۹۸. شمس/سوره۹۱، آیه۳.    
۹۹. لیل/سوره۹۲، آیه۲.    
۱۰۰. اعراف/سوره۷، آیه۱۴۳.    
۱۰۱. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج۱، ص۹۰، به کوشش احمد حسینی، تهران، ۱۳۹۵ق.    
۱۰۲. ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجة، ج۱، ص۴۰۱،ش ۱۲۶۲، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.    
۱۰۳. قشیری، عبدالکریم بن هوازن، ترجمة رسالة قشیریه، ج۱، ص۱۱۶، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۶۱ش.
۱۰۴. عزالدین کاشانی، محمود بن علی، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، ج۱، ص۱۳۱، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
۱۰۵. قشیری، عبدالکریم، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۸۲.    
۱۰۶. عزالدین کاشانی، محمود، مصباح الهدایة، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱، به‌ کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
۱۰۷. ابن ابی‌جمهور، محمد بن علی، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدّینیّه، ج۴، ص۱۱۶، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۳ ۱۴۰۵/ ۱۹۸۳ ۱۹۸۵.    
۱۰۸. حشر/سوره۵۹، آیه۲۱.    
۱۰۹. اعراف/سوره۷، آیه۱۴۳.    
۱۱۰. مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، رؤیت.
۱۱۱. رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، ج۱۴، ص۳۵۶.    
۱۱۲. سیوطی، عبد‌الرحمن، الدرر المنثور، ج۳، ص۲۲۱، بیروت، ۱۴۱۱ق.
۱۱۳. زمخشری، محمود، الکشاف، ج۲، ص۱۵۲.    
۱۱۴. طبرسی، فضل، مجمع البیان، ج۴، ص۷۳۱.    
۱۱۵. طبرسی، فضل، مجمع البیان، ج۱۴، ص۱۷، بیروت، ۱۳۳۹ق.
۱۱۶. طوسی، محمد، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۵۳۶، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۱۱۷. Izutsu، T، Sufism and Taoism: A Comparative Study of Key Philosophical Concepts، ج۱، ص۱۵۲، Los Angles etc ۱۹۸۳.
۱۱۸. سراج طوسی، عبدالله، اللمع فی التصوف، ج۱، ص۳۶۳، به کوشش نیکلسن، لیدن، ۱۹۱۴م.
۱۱۹. هجویری، علی، کشف المحجوب، ج۱، ص۵۰۴، به کوشش و آ ژوکوفسکی، ۱۳۵۸ش.
۱۲۰. کلابادی، محمـد، التعـرف، ج۱، ص۱۲۲، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱۲۱. مستملی بخاری، اسماعیل، شرح التعرف لمذهب التصوف، ج۴، ص۱۵۴۹، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۶۶ش.
۱۲۲. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۸۹، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱۲۳. سهروردی، یحیی، حکمة الاشراق، ج۱، ص۱۰، مجموعه مصنفات، به کوشش هانری کربن، تهران، ۱۳۵۵ش، ج ۲.
۱۲۴. کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۱۵۵-۱۵۶، به‌ کـوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
۱۲۵. قیصـری، داوود، خصـوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۶۹-۷۰، قم، ۱۴۱۶ق.
۱۲۶. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۲۹-۳۱، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۱۲۷. سراج طوسی، عبدالله، اللمع فی التصوف، ج۱، ص۴۲-۵۴، به کوشش نیکلسن، لیدن، ۱۹۱۴م.
۱۲۸. عطار نیشابوری، فریدالدین، منطق الطیر، ج۱، ص۱۸۰، به‌کوشش صادق گوهرین، تهران، ۱۳۵۶ش.
۱۲۹. دادبه، اصغر، ارزش روش‌شناختی اللمع، ج۱، ص۲۸۴-۲۸۶، خرد جاویدان، به کوشش علی‌اصغر محمدخانی و حسن سیدعرب، تهران، ۱۳۷۷ش.
۱۳۰. دادبه، اصغر، ارزش روش‌شناختی منطق‌الطیر، ج۱، ص۲۸۳-۲۸۶، یادنامه خاتمی، به کوشش محمدتقی فاضل میبدی، قم، ۱۳۷۶ش.
۱۳۱. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴۴۷- ۴۴۸، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱۳۲. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴۴۷-۴۴۸، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱۳۳. نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۱۸، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.
۱۳۴. کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۳۹، به‌ کـوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
۱۳۵. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد، دیوان، به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، انتشارات زوار.
۱۳۶. نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۲۱۸، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.
۱۳۷. نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۷۵، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.
۱۳۸. مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
۱۳۹. مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
۱۴۰. مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
۱۴۱. Chittick، W C، The Sufi Path of Love: The Spiritual، ج۱، ص۱۶۰-۱۶۲، Teachings of Rumi، New York، ۱۹۸۳.
۱۴۲. کلابادی، محمـد، التعـرف، ج۱، ص۱۲۲، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱۴۳. سهروردی، عمر، عوارف المعارف، ج۱، ص۵۲۶، بیروت، ۱۹۶۶م.
۱۴۴. هجویری، علی، کشف المحجوب، ج۱، ص۵۰۴، به کوشش و آ ژوکوفسکی، ۱۳۵۸ش.
۱۴۵. ابن عربی، محیی‌الدین، اصطلاح الصوفیة، ج۱، ص۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
۱۴۶. سراج طوسی، عبدالله، اللمع فی التصوف، ج۱، ص۳۶۳، به کوشش نیکلسن، لیدن، ۱۹۱۴م.
۱۴۷. هجویری، علی، کشف المحجوب، ج۱، ص۵۰۴، به کوشش و آ ژوکوفسکی، ۱۳۵۸ش.
۱۴۸. عزالدین کاشانی، محمود، مصباح الهدایة، ج۱، ص۱۲۹، به‌ کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
۱۴۹. مستملی بخاری، اسماعیل، شرح التعرف لمذهب التصوف، ج۴، ص۱۵۴۹، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۶۶ش.
۱۵۰. کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۱۶۸، به‌ کـوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
۱۵۱. هاتف اصفهانی، احمد، دیوان، ج۱، ص۲۸، به کوشش رشید یاسمی، تهران، ۱۳۰۷ش.
۱۵۲. ابن عربی، محیی‌الدین، اصطلاح الصوفیة، ج۱، ص۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
۱۵۳. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۲، ص۴۸۵، قاهره، ۱۲۹۳ق.    
۱۵۴. کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۱۵۵، به‌ کوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
۱۵۵. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۸۹، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱۵۶. نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۱۶، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.
۱۵۷. جرجانی، علی، التعریفات، ج۱، ص۲۳، قاهره، ۱۳۰۶ق.    
۱۵۸. شبستری، محمود، گلشن راز، ج۱، ص۳۳، به کوشش احمد مجاهد و محسن کیانی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱۵۹. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۱، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱۶۰. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد، دیوان، به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، انتشارات زوار.
۱۶۱. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد، دیوان، به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، انتشارات زوار.
۱۶۲. خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۷۸، به کوشش نجیب مایل هروی، ۱۳۶۴ش.
۱۶۳. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد، دیوان، به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، انتشارات زوار.
۱۶۴. سهروردی، عمر، عوارف المعارف، ج۱، ص۵۲۶، بیروت، ۱۹۶۶م.
۱۶۵. عزالدین کاشانی، محمود، مصباح الهدایة، ج۱، ص۱۳۱، به‌ کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
۱۶۶. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۱۱۶، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۱۶۷. بقلی، روزبهان، شرح شطحیات، ج۱، ص۳۷۷، به تصحیح و مقدمة فرانسوی از هانری کوربن، تهران ۱۳۴۴ش.
۱۶۸. عزالدین کاشانی، محمود، مصباح الهدایة، ج۱، ص۱۳۱، به‌ کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
۱۶۹. عزالدین کاشانی، محمود بن علی، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، ج۱، ص۱۳۱، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
۱۷۰. قشیری، عبدالکریم بن هوازن، ترجمة رسالة قشیریه، ج۱، ص۱۱۷ـ ۱۱۸، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۶۱ش.
۱۷۱. نجم رازی، عبداللّه بن محمد، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۲۷، چاپ محمد امین ریاحی، تهران ۱۳۵۲ش.
۱۷۲. لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۰۲، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
۱۷۳. تهانوی، محمداعلی بن علی، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون والعلوم، ذیل واژه، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، بیروت ۱۹۹۶.
۱۷۴. صافات/سوره۳۷، آیه۹۶.    
۱۷۵. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۳۶۲، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱۷۶. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴۱۰، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱۷۷. جرجانی، علی، التعریفات، ج۱، ص۶۱.    
۱۷۸. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۲۲۷- ۲۲۸، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱۷۹. عزالدین کاشانی، محمود، مصباح الهدایة، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱، به‌ کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
۱۸۰. جرجانی، علی، التعریفات، ج۱، ص۱۱۷.    
۱۸۱. قشیری، عبدالکریم، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۸۲.    
۱۸۲. هجویری، علی، کشف المحجوب، ج۱، ص۵۰۴، به کوشش و آ ژوکوفسکی، ۱۳۵۸ش.
۱۸۳. عزالدین کاشانی، محمود، مصباح الهدایة، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱، به‌ کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
۱۸۴. سهروردی، عمر، عوارف المعارف، ج۱، ص۵۲۶، بیروت، ۱۹۶۶م.
۱۸۵. ۱۱۵،۱۱۶، جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۱۸۶. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۲۹-۱۳۰، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱۸۷. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۳۲-۱۳۵، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱۸۸. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۲۲۷- ۲۲۸، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱۸۹. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۵۱۰-۵۱۲، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱۹۰. اعراف/سوره۷، آیه۱۴۳.    
۱۹۱. عزالدین کاشانی، محمود، مصباح الهدایة، ج۱، ص۱۳۰، به‌ کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
۱۹۲. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۱۱۵، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۱۹۳. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۳۴-۱۳۵، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱۹۴. ابن عربی، محیی‌الدین، الغوثیة، ج۱، ص۲۹، ترجمه حسن گیلانی، ده رساله مترجم، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، ۱۳۶۷ش.
۱۹۵. نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۲۰، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.
۱۹۶. جرجانی، علی، التعریفات، ج۱، ص۲۳، قاهره، ۱۳۰۶ق.    
۱۹۷. ابن عربی، محیی‌الدین، الغوثیة، ج۱، ص۲۹-۳۱، ترجمه حسن گیلانی، ده رساله مترجم، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، ۱۳۶۷ش.
۱۹۸. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۲۹-۱۳۰، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۱۹۹. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴۴۸، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۲۰۰. کلابادی، محمد، التعرف، ج۱، ص۱۲۱، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران، ۱۳۷۱ش.
۲۰۱. کلاباذی، ابوبکر محمد بن ابراهیم، التعریف لمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۱۲۱، دمشق ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
۲۰۲. عطار، محمد بن ابراهیم، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۳۱۹، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ش.
۲۰۳. مستملی بخاری، اسماعیل، شرح التعرف لمذهب التصوف، ج۴، ص۱۵۴۸-۱۵۵۱، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۶۶ش.
۲۰۴. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۸۸ـ۹۰، بیروت، دارالصادر.
۲۰۵. ابن عربی، محیی‌الدین، الغوثیة، ج۱، ص۲۸-۳۲، ترجمه حسن گیلانی، ده رساله مترجم، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، ۱۳۶۷ش.
۲۰۶. فتح/سوره۴۸، آیه۱۰.    
۲۰۷. نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۱۶- ۳۲۹، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.
۲۰۸. شبستری، محمود، مرآت المحققین، ج۱، ص۳۹۴-۳۹۶، مجموعه آثار، به کوشش صمد موحد، تهران، ۱۳۶۵ش.
۲۰۹. نجم رازی، عبداللّه بن محمد، مرصاد العباد، ج۱، ص۳۲۱ـ۳۲۷، چاپ محمد امین ریاحی، تهران ۱۳۵۲ش.
۲۱۰. باخرزی، یحیی، اوراد الاحباب و فصوص ‌الآداب، ج۱، ص۳۴- ۳۹، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۸ش.
۲۱۱. علاءالدوله سمنانی، احمد، سربال البال، ج۱، ص۱۶۵-۱۶۶، رسائل، ماساچوست، ۱۹۸۸م.
۲۱۲. ابن عربی، محیی‌الدین، التجلیات الالٰهیة، ج۱، ص۵۶۵-۶۱۷ فهرست، به کوشش عثمان اسماعیل یحیی، تهران، ۱۳۶۷ش.
۲۱۳. طاهری عراقی، احمد، مقدمه بر التجلیات الالٰهیة‌.
۲۱۴. حمویه، سعدالدین، المصباح فی التصوف، ج۱، ص۷۲، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، ۱۳۶۲ش.
۲۱۵. تهانوی، محمد‌اعلی، کشاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۳۸۴-۳۸۵، به کوشش رفیق عجم، بیروت، ۱۹۹۶م.
۲۱۶. ابوالبقاء کفوی، ایوب، الکلیات، ج۲، ص۱۰۴، به کوشش عدنان درویش و محمد مصری، دمشق، ۱۹۸۲م.
۲۱۷. بقلی، روزبهان، شرح شطحیات، ج۱، ص۳۷۷ـ ۳۷۸، به تصحیح و مقدمة فرانسوی از هانری کوربن، تهران ۱۳۴۴ش.
۲۱۸. بقلی، روزبهان، عبهرالعاشقین، ج۱، ص۳۵، چاپ هانری کوربن و محمد معین، تهران ۱۳۳۷ش.
۲۱۹. بقلی، روزبهان، عبهرالعاشقین، ج۱، ص۶۴، چاپ هانری کوربن و محمد معین، تهران ۱۳۳۷ش.
۲۲۰. علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۲۰۳ـ۲۰۴، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
۲۲۱. علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۲۷۱ـ۲۷۲، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
۲۲۲. لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۵۰ـ۱۵۱، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
۲۲۳. کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۳۰۹، چاپ محمدکمال ابراهیم جعفر، مصر ۱۹۸۱.
۲۲۴. علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۲۰۳، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
۲۲۵. لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۵۱، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
۲۲۶. لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۵۱، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
۲۲۷. لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۶۰، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
۲۲۸. الاحادیث (و) القدسیة، بیروت: دارالفکر، ج۲، ص۳۰۲ـ۳۰۵، ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.
۲۲۹. عزالدین کاشانی، محمود بن علی، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۱، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
۲۳۰. لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۶۰، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
۲۳۱. هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، ج۱، ص۴۹۰، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
۲۳۲. علاءالدولة سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی، ج۱، ص۱۴۹، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۹ش.
۲۳۳. عزالدین کاشانی، محمود بن علی، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۱، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
۲۳۴. جامی، عبدالرحمان بن احمد، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ج۱، ص۴۴۷، چاپ ویلیام چیتیک، تهران ۱۳۷۰ش.
۲۳۵. کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۳۰۵ـ۳۰۶، چاپ محمدکمال ابراهیم جعفر، مصر ۱۹۸۱.
۲۳۶. عزالدین کاشانی، محمود بن علی، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، ج۱، ص۱۳۱، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
۲۳۷. کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۱۰۷ به بعد، چاپ محمدکمال ابراهیم جعفر، مصر ۱۹۸۱.
۲۳۸. ولی، نعمة اللّه، رسائل حضرت سیدنورالدین شاه نعمت اللّه ولی کرمانی قدس سره، ج۱، ص۶۷ـ۶۹، ج ۳، چاپ جواد نوربخش: رسالة بیان اصطلاحات، (تهران) ۱۳۴۲ش.
۲۳۹. ولی، نعمة اللّه، رسائل حضرت سیدنورالدین شاه نعمت اللّه ولی کرمانی قدس سره، ج۱، ص۶۸، ج ۳، چاپ جواد نوربخش: رسالة بیان اصطلاحات، (تهران) ۱۳۴۲ش.
۲۴۰. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۴، ص۱۶۰، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۲۴۱. سنایی، مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، ج۱، ص۱۸۹ـ ۱۹۸، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ش.
۲۴۲. عطار، محمد بن ابراهیم، الهی نامه، ج۱، ص۱۱، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۴۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
۲۴۳. عطار، محمد بن ابراهیم، منطق الطیر: مقامات الطیور، ج۱، ص۱۵ـ۱۶، چاپ صادق گوهرین، تهران ۱۳۶۵ش.
۲۴۴. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۲، ص۲۲۶، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۲۴۵. لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۲۳، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
۲۴۶. لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۲۵، چاپ کیوان سمیعی، تهران (۱۳۳۷ش).
۲۴۷. مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
۲۴۸. مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
۲۴۹. ابن عربی، محیی‌الدین، نقش الفصوص، ج۱، ص۳، ضمن نقدالنصوص‌.
۲۵۰. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۸۴، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۲۵۱. نسفی، عزیزالدین، الانسان الکامل، ج۱، ص۲۴۹، به کوشش ماریژان موله، تهران، ۱۹۶۲م.
۲۵۲. مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
۲۵۳. نسفی، عزیزالدین، الانسان الکامل، ج۱، ص۲۵۱-۲۵۲، به کوشش ماریژان موله، تهران، ۱۹۶۲م.
۲۵۴. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الاسفار، ج۱، ص۲۶۵، قم، ۱۳۷۹ق.    
۲۵۵. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۲، ص۳۹۹، قاهره، ۱۲۹۳ق.    
۲۵۶. قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۱۵۷، قم، ۱۴۱۶ق.
۲۵۷. روزبهان، بقلی، شرح شطحیات، ج۱، ص۱۶، به کوشش هانری کربن، تهران، ۱۳۴۴ش/۱۹۶۶م.
۲۵۸. روزبهان، بقلی، شرح شطحیات، ج۱، ص۴۸۷، به کوشش هانری کربن، تهران، ۱۳۴۴ش/۱۹۶۶م.
۲۵۹. نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۲، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.
۲۶۰. نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۴۰۱، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.
۲۶۱. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۶۲، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۲۶۲. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۸۴، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۲۶۳. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۹۰، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۲۶۴. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۱۲۹، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۲۶۵. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۷، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۲۶۶. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۹۵، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۲۶۷. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۲۵۲، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۲۶۸. عجلونی، اسماعیل، کشف ‌الخفاء، ج۲، ص۱۵۶.    
۲۶۹. فروزانفر، بدیع‌الزمان، احادیث و قصص مثنوی، ج۱، ص۲۹، تهران، ۱۳۷۶ش.
۲۷۰. ذاریات/سوره۵۱، آیه۵۶.    
۲۷۱. قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۱۶۵، قم، ۱۴۱۶ق.
۲۷۲. قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۱۷۵، قم، ۱۴۱۶ق.
۲۷۳. قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۱۷۷، قم، ۱۴۱۶ق.
۲۷۴. خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۷۵، به کوشش نجیب مایل هروی، ۱۳۶۴ش.
۲۷۵. خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۸۶، به کوشش نجیب مایل هروی، ۱۳۶۴ش.
۲۷۶. روزبهان، بقلی، شرح شطحیات، ج۱، ص۱۶، به کوشش هانری کربن، تهران، ۱۳۴۴ش/۱۹۶۶م.
۲۷۷. نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، ج۱، ص۲-۳، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۵۲ش.
۲۷۸. مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
۲۷۹. مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
۲۸۰. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۷، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۲۸۱. Chittick، W C، The Sufi Path of Love: The Spiritual، ج۱، ص۶۵-۶۶، Teachings of Rumi، New York، ۱۹۸۳.
۲۸۲. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۳۴، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۲۸۳. کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۱۵۵-۱۵۶، به‌ کوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
۲۸۴. ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم، ج۱، ص۴۹، به کوشش ابوالعلاء عفیفی، بیروت، ۱۳۶۵ق.
۲۸۵. عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۸-۹، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۲۸۶. ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم، ج۱، ص۴۹، به کوشش ابوالعلاء عفیفی، بیروت، ۱۳۶۵ق.
۲۸۷. کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۱۵۵، به‌ کوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
۲۸۸. آملی، حیدر، نقد النقود، ج۱، ص۶۸۲-۶۸۳، همراه جامع‌الاسرار و منبع‌الانوار، به کوشش هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران، ۱۳۴۷ش.
۲۸۹. قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۴۵، قم، ۱۴۱۶ق.
۲۹۰. قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۱۶۳، قم، ۱۴۱۶ق.
۲۹۱. فرغانی، محمد، مشارق الدراری، ج۱، ص۳۵، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی، مشهد، ۱۳۵۷ش.
۲۹۲. خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۵۹-۶۰، به کوشش نجیب مایل هروی، ۱۳۶۴ش.
۲۹۳. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۴۲، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۲۹۴. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۲۹۵. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۲۰۳، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۲۹۶. آملی، حیدر بن علی، تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب اللّه العزیز المحکم، ج۱، ص۳۹۲، چاپ محسن موسوی تبریزی، تهران ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
۲۹۷. پارسا، محمد بن محمد، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۶، چاپ جلیل مسگرنژاد، تهران ۱۳۶۶ش.
۲۹۸. پارسا، محمد بن محمد، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۶ـ۷، چاپ جلیل مسگرنژاد، تهران ۱۳۶۶ش.
۲۹۹. جامی، عبدالرحمان بن احمد، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ج۱، ص۴۲، چاپ ویلیام چیتیک، تهران ۱۳۷۰ش.
۳۰۰. جامی، عبدالرحمان بن احمد، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ج۱، ص۱۱۸، چاپ ویلیام چیتیک، تهران ۱۳۷۰ش.
۳۰۱. جامی، عبدالرحمان بن احمد، نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص، ج۱، ص۲۰۳، چاپ ویلیام چیتیک، تهران ۱۳۷۰ش.
۳۰۲. جامی، عبدالرحمان بن احمد، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ج۱، ص۳۴، پانویس ۲۶، چاپ ویلیام چیتیک، تهران ۱۳۷۰ش.
۳۰۳. ابن عربی، فصوص الحکم و التعلیقات علیه بقلم ابوالعلاء عفیفی، ج۱، ص۶۵ـ۶۷، تهران ۱۳۶۶ش.
۳۰۴. محمد بن اسحاق صدرالدین قونیوی، ترجمه و متن کتاب الفکوک، ج۱، ص۱۹ـ۲۱، یا، کلید اسرار فصوص الحکم، مقدمه و تصحیح و ترجمة محمد خواجوی، تهران ۱۳۷۱ش.
۳۰۵. جامی، عبدالرحمان بن احمد، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، چاپ ویلیام چیتیک، تهران ۱۳۷۰ش.
۳۰۶. کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۷۷، به‌ کوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
۳۰۷. کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۱۵۶، به‌ کوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
۳۰۸. آملی، حیدر، نقد النقود، ج۱، ص۶۸۲، همراه جامع‌الاسرار و منبع‌الانوار، به کوشش هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران، ۱۳۴۷ش.
۳۰۹. قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۴۵، قم، ۱۴۱۶ق.
۳۱۰. قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۶۹-۷۰، قم، ۱۴۱۶ق.
۳۱۱. قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۱، ص۱۶۲-۱۶۳، قم، ۱۴۱۶ق.
۳۱۲. فرغانی، محمد، مشارق الدراری، ج۱، ص۳۵-۳۶، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی، مشهد، ۱۳۵۷ش.
۳۱۳. خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۲۵، به کوشش نجیب مایل هروی، ۱۳۶۴ش.
۳۱۴. خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۵۹-۶۰، به کوشش نجیب مایل هروی، ۱۳۶۴ش.
۳۱۵. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۳۰-۳۳، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۳۱۶. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۴۲، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۳۱۷. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۳۱۸. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۲۰۳، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۳۱۹. جامی، عبدالرحمان، لوایح، ج۱، ص۷۳-۷۴، به کوشش حسین تسبیحی، تهران، ۱۳۴۲ش.
۳۲۰. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۵، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۳۲۱. ابن خلدون، عبد‌الرحمن، شفاء السائل لتهذیب المسائل، ج۱، ص۵۱، به کوشش اغنیاطوس عبده، بیروت، ۱۹۵۹م.
۳۲۲. عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۸- ۹، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۳۲۳. عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۶۴، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۳۲۴. Izutsu، T، Sufism and Taoism: A Comparative Study of Key Philosophical Concepts، ج۱، ص۱۵۲، Los Angles etc ۱۹۸۳.
۳۲۵. عطار، محمد بن ابراهیم، منطق الطیر مقامات الطیور، ج۱، ص۱۳۵، چاپ صادق گوهرین، تهران ۱۳۶۵ش.
۳۲۶. نسفی، عزیزالدین بن محمد، مجموعة رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۲۴۹، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ش.
۳۲۷. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیه، ج۲، ص۱۹۰، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۳۲۸. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۲، ص۳۹۰-۳۹۲، قاهره، ۱۲۹۳ق.    
۳۲۹. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۲، ص۴۵۹، قاهره، ۱۲۹۳ق.    
۳۳۰. ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم، ج۱، ص۱۱۲، به کوشش ابوالعلاء عفیفی، بیروت، ۱۳۶۵ق.
۳۳۱. کاشی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیة، ج۱، ص۹۴-۹۵، به‌ کوشش محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره، ۱۹۸۱م.
۳۳۲. جامی، عبدالرحمان، لوایح، ج۱، ص۷۳-۷۴، به کوشش حسین تسبیحی، تهران، ۱۳۴۲ش.
۳۳۳. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۵-۶، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۳۳۴. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۱۳-۱۴، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۳۳۵. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۳۳۶. ملک/سوره۶۷، آیه۳.    
۳۳۷. اعراف/سوره۷، آیه۱۵۶.    
۳۳۸. نسفی، عزیزالدین، کشف الحقایق، ج۱، ص۱۳۷، به کوشش احمد مهدوی دامغانی، تهران، ۱۳۵۹ش.
۳۳۹. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴-۵، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۳۴۰. فرغانی، محمد، مشارق الدراری، ج۱، ص۱۸-۲۱، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی، مشهد، ۱۳۵۷ش.
۳۴۱. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۳۴، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۳۴۲. رحیمیان، سعید، تجلی و ظهور در عرفان نظری، ج۱، ص۲۱۵، قم، ۱۳۷۶ش.
۳۴۳. رحیمیان، سعید، تجلی و ظهور در عرفان نظری، ج۱، ص۲۱۹، قم، ۱۳۷۶ش.
۳۴۴. رحیمیان، سعید، تجلی و ظهور در عرفان نظری، ج۱، ص‌۲۲۲، قم، ۱۳۷۶ش.
۳۴۵. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۳، ص۵۱، چاپ عثمان یحیی، قاهره، ج ۱ـ۳، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ج ۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، ج ۷، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ج ۸، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، ج ۱۳، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۳۴۶. جامی، عبدالرحمان بن احمد، نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص، ج۱، ص۲۲۴، چاپ ویلیام چیتیک، تهران ۱۳۷۰ش.
۳۴۷. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۱، ص۴۶-۴۷، قاهره، ۱۲۹۳ق.    
۳۴۸. عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۷- ۸، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۳۴۹. عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۶۲، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۳۵۰. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۱، ص۹۰-۹۱، قاهره، ۱۲۹۳ق.    
۳۵۱. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۲، ص۴۰۲، قاهره، ۱۲۹۳ق.    
۳۵۲. عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۷- ۸، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۳۵۳. عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۶۲، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۳۵۴. عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۶۲، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۳۵۵. جامی، عبدالرحمان، لوایح، ج۱، ص۲۷، به کوشش حسین تسبیحی، تهران، ۱۳۴۲ش.
۳۵۶. ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم، ج۱، ص۹۱، به کوشش ابوالعلاء عفیفی، بیروت، ۱۳۶۵ق.
۳۵۷. خوارزمی، حسین، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۲۹۳-۲۹۴، به کوشش نجیب مایل هروی، ۱۳۶۴ش.
۳۵۸. ق/سوره۵۰، آیه۱۵.    
۳۵۹. ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم، ج۱، ص۱۲۵-۱۲۶، به کوشش ابوالعلاء عفیفی، بیروت، ۱۳۶۵ق.
۳۶۰. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۱، ص۱۸۸، قاهره، ۱۲۹۳ق.    
۳۶۱. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۲، ص۶۷۵، قاهره، ۱۲۹۳ق.    
۳۶۲. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۲، ص۶۷۷، قاهره، ۱۲۹۳ق.
۳۶۳. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۲، ص۳۰۴، قاهره، ۱۲۹۳ق.    
۳۶۴. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۳، ص۴۶۰، قاهره، ۱۲۹۳ق.    
۳۶۵. قیصری، داوود، خصوص الکلم فی معانی‌الفصوص الحکم، ج۲، ص۹۷، قم، ۱۴۱۶ق.
۳۶۶. عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۲۷- ۲۸، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۳۶۷. عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه و تعلیقات بر فصوص‌ ـ الحکم ابن عربی، ج۱، ص۱۵۳-۱۵۴، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۳۶۸. EI ۲، ج۱۰، ص۶۱.
۳۶۹. جامی، عبدالرحمان، لوایح، ج۱، ص۵۱-۵۶، به کوشش حسین تسبیحی، تهران، ۱۳۴۲ش.
۳۷۰. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۲۲۴-۲۲۵، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۳۷۱. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۷۰، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۳۷۲. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴۳۲، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۳۷۳. اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح ‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۴۶۱-۴۶۲، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.
۳۷۴. عین القضاة، عبداللّه بن محمد، زبدة الحقایق، ج۱، ص۶۰ـ۶۱، متن عربی به تصحیح عفیف عُسیران، ترجمة فارسی مهدی تدین، تهران ۱۳۷۹ش.
۳۷۵. مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد، کتاب مثنوی معنوی، ج۱، دفتر اول، ص۷۱، ابیات ۱۱۴۰ـ ۱۱۴۵، چاپ رینولد آلن نیکلسون، تهران.
۳۷۶. ایزوتسو، توشیهیکو، خلق مدام در عرفان اسلامی و آیین بودایی ذن، ج۱، ص۲۷، ترجمة منصوره کاویانی، تهران ۱۳۶۴ش.
۳۷۷. ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم و التعلیقات علیه بقلم ابوالعلاء عفیفی، ج۱، ص۱۱۹ـ۱۲۶، تهران ۱۳۶۶ش.
۳۷۸. ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم و التعلیقات علیه بقلم ابوالعلاء عفیفی، ج۱، ص۱۱۹ـ۱۲۶، تهران ۱۳۶۶ش.
۳۷۹. قیصری، داوود بن محمود، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۲۸۹، قم: بیدار.
۳۸۰. خوارزمی، حسین بن حسن، شرح فصوص الحکم محی الدّین بن عربی، ج۱، ص۴۴۸ـ ۴۴۹، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۴ش.
۳۸۱. مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج۱۴، ص۵۷۸۰ مسئله تجدد امثال.    
۳۸۲. مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۵۹ش.
۳۸۳. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۳، ص۵۱، قاهره، ۱۲۹۳ق.
۳۸۴. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۳، ص۵۰۶، قاهره، ۱۲۹۳ق.    
۳۸۵. ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، ج۲، ص۶۷۵، قاهره، ۱۲۹۳ق.    
۳۸۶. ابن عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم، ج۱، ص۱۵۵، به کوشش ابوالعلاء عفیفی، بیروت، ۱۳۶۵ق.
۳۸۷. جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، ج۱، ص۲۲۴-۲۲۵، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران، ۱۳۷۰ش.
۳۸۸. EI ۲، ج۱۰، ص۶۰-۶۱.
۳۸۹. Jurji E، J، Illumination in Islamic Mysticism، ج۱، ص۳۰-۳۳، Lahore، ۱۹۳۸.
۳۹۰. Izutsu، T، Sufism and Taoism: A Comparative Study of Key Philosophical Concepts، ج۱، ص۱۵۱-۱۵۲، Los Angles etc ۱۹۸۳.
۳۹۱. خمینی، روح الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۱۴، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.    
۳۹۲. خمینی، روح الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۱۴-۱۵، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.    
۳۹۳. خمینی، روح الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۲۹۰، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.    
۳۹۴. خمینی، روح الله، مصباح الهدایه، ص۳۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.    
۳۹۵. خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، ص۶۱۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۳۹۶. خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، ص۳۲۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸..    
۳۹۷. خمینی، روح الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۱۴، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.    
۳۹۸. خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۱۱۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۳۹۹. خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۲۶۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تجلی»، شماره۳۲۹۸.    
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تجلی»، شماره۵۷۹۲.    
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.






جعبه ابزار