تبلیغ پیامبر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

هر مکتبی پیامی برای جامعه دارد و مردم را به پذیرش آن فرامی‏خواند و در این جهت از روش‏های ویژه‏ای بهره می‏جوید که بااهداف اصلی آن مکتب وابسته است. تمامی پیامبران از حضرت‌ آدم علیه‌السلام تا منجی بشریت‏ حضرت خاتم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله از جانب خداوند مبعوث شدند تا انسان را از ظلمت و جهل به نور علم و هدایت و از تنگنای‏ طبیعت‏ به وادی بی‏انتهای معنویت و از ظلم و شقاوت به عدل و کرامت و از پرستش بت‌ها به عبادت خدا و از اطاعت اغیار و اشرار به استجابت اولیا و رسولان رهنمون شوند. پیام الهی پیامبران را با توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی جوامع بر سه محور توحید، نبوت و معاد پایه‏گذاری شده است. وجه تمایز این دعوت‏ها درکیفیت ‏بیان آن محورها و تبیین مسایل فرعی مطابق فهم و شعور مردم است. گرچه روش تبلیغی هر یک از پیامبران دارای ارزش ویژه‏خود می‏باشد.
اما در این نوشتار تنها به شیوه‏های تبلیغی پیامبر خاتم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله خواهیم پرداخت.

---

۱.۱ - دیدگاه حضرت علی

جملات کوتاه و گهربار امیرالمؤمنین علیه‌السلام تا حدودی روشنگر اخلاق وروحیات جامعه عرب پیش از اسلام و شاهد زنده‏ای بر انحطاط فکری و فساد اخلاقی آنان است. ایشان می‏فرمایند:
خداوند، محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله را بیم دهنده جهانیان و امین وحی و کتاب خود مبعوث کرد و شما گروه عرب در بدترین آیین و پست‏ترین جاها به‏سر می‏بردید. در میان سنگلاخ‏ها و مارها اقامت داشتید، آب‏های ‏لجن‏آلود می‏آشامیدید و غذاهای خشن (مانند آرد هسته خرما و سوسمار) می‏خوردید و خون یکدیگر را می‏ریختید. و از خویشاوندان‏دوری می‏کردید.
بت‏ها در میان شما برپا بود و از گناهان اجتناب نمی‏کردید.
قرآن نیز این موضوع را گوشزد و می‏فرماید: (و کنتم علی شفا حفره من النار فانقذکم منها).

۱.۲ - عرب پیش از اسلام در قرآن

جریان «اسعد بن زراره‏» نیز می‏تواند روشن‏گر بسیاری از نقاط زندگی مردم حجاز باشد.
رسول گرامی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در پاسخ به پرسش او دوآیه زیر را تلاوت فرمودند. دقت در معنای این آیات به خوبی وضع ‏آن دوران را روشن می‏سازد.
(قل تعالوا اتل ما حرم ربکم علیکم الا تشرکوا به شیئا وبالوالدین احسانا ولا تقتلوا اولادکم من املاق نحن نرزقکم وایاهم ولا تقربوا الفواحش ما ظهر منها و ما بطن ولا تقتلواالنفس التی حرم الله الا بالحق ذلکم وصاکم به لعلکم تعقلون ولاتقربوا مال الیتیم الا بالتی هی احسن حتی یبلغ اشده و اوفواالکیل والمیزان بالقسط لا نکلف نفسا الا وسعها و اذا قلتم‏فاعدلوا و لو کان ذا قربی و بعهد الله اوفوا ذلکم وصاکم به‏لعلکم تتقون).
مضمون‏های این دو آیه گواه بر این است که تمامی این خصلت‏های ‏ناروا دامن‏گیر توده عرب بود و برای همین جهت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نخست‏این دو آیه را تلاوت کرد تا اهداف رسالتش معلوم شود.

۱.۳ - انحطاط فکری و فساد اخلاقی

تفکر اعراب در باره خداوند و معاد بسیار خرافی و افسانه پرستی ‏بسیار رایج ‏بود. زن ضعیف بود و تحقیر و مظلوم واقع می‏شد.
آنان قبایلی پراکنده و ملتی خموش و راکد بودند. نه از علم ومذهب در بین آنان نشانی بود و نه از سواد بهره‏ای برده‏بودند.

---

در چنین جامعه‏ای پیامبر گرامی‏اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله مبعوث گشت. او عرب را ازتاریکی‏ها به سوی نور هدایت کرد. و از آنان امتی پدید آورد که‏از گمنامی به سوی شهرت و از سستی به سوی بیداری و از پستی به‏سوی فراز رفتند. و هنوز یک قرن نگذشته بود که یک پای در هند ویک پای دیگر در اندلس نهادند.

---

قبل از بررسی روش‏های تبلیغ، به شناسایی عواملی که موجب توفیق ‏پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله شد، می‏پردازیم: اولین رکن مهم در تبلیغ‏ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ویژگی‏های برتر پیام ایشان بود.
اگر محتوای پیام رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله دارای این ویژگی‏ها نبود، حتی درصورت وجود زمینه مساعد، تبلیغ یک تلاش کور و بی‏حاصل بود. این ویژگی‏ها عبارتند از:

۳.۱ - قابلیت اثبات و استدلال

پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله پیام خویش را با منطق و استدلال بیان می‏فرمود. معارف‏ دینی زمینه پذیرش عقلی داشت و ابهام‏ها و تاریکی‏ها را از اذهان ‏می‏زدود.

۳.۲ - هم‏سویی با احساسات عالی

اقناع احساسات متعالی از سوی اسلام موجب شد تا افراد به سهولت ‏در راه هدف‏های مکتب فداکاری کنند و جان‏هایشان را ضامن اجرای ‏احکام مکتب قرار دهند.

۳.۳ - هماهنگی با نیازهای بشر

هماهنگی معارف دینی با نیازهای فطری و طبیعی بشر باعث‏شد تا نه‌تنها وحی آسمانی را عقل‌ها بپذیرند، بلکه در عمق روح بشر هم‏رسوخ کند هم چنان که قرآن می‏فرماید: (و یخرون للاذقان یبکون ویزیدهم خشوعا).

۳.۴ - شناخت همه جانبه مخاطبین

از اصول مهم تربیتی واقع‏بینی است. در هر تبلیغ کارآمد در آغاز باید ویژگی‏های مخاطب را به خوبی شناخت. آن گاه با رفع موانع و به کارگیری عوامل مؤثر و مراقبت مستمر زمینه پیشرفت معارف دینی را فراهم آورد.
پیامبر گرامی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در میان عرب رشد و نمو کرده، با اوضاع جامعه ‏آشنا و از معیارها و امور مورد توجه آن‏ها باخبر بود.
همین امر باعث شد تا پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بتواند زمینه مناسب بیان مطالب‏ خود را مهیا کنند.
در این جا به پاره‏ای از روش‏هایی که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به کار بست تابتواند در مخاطب زمینه مساعدی به وجود آورد، اشاره می‏شود.
مهم‌ترین آن‏ها عبارتند از:

۳.۴.۱ - شناخت ظرفیت مخاطبین

باید دانست که همه مخاطبین از آن‏چنان ظرفیتی برخوردار نیستندکه در وهله نخست‏ به دعوت، پاسخ مثبت دهند. پیامبر نیز با توجه ‏به همین نکته اقدام به تبلیغ فرمود. اذیت و آزارهای فراوان را به جان خرید و از دعوت به اسلام دست‏ بر‌نداشت. همچنین افراد از ظرفیت‏ها و استعدادهای متفاوتی بهره‏مندند. لذا پیامبر گرامی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله با عنایت کامل به میزان پذیرش و استعداد هر فرد،دعوت خود را ابلاغ می‏فرمودند. تبلیغی که از انعطاف برخوردارنباشد، ناکارآمد و خستگی آور است. پیامبر گرامی در این باره ‏می‏فرمایند:
«امرنا معاشر الانبیاء ان نکلم الناس بقدر عقولهم‏».

۳.۴.۲ - ارتباط سازنده با همه اقشار و جاذبه قوی

حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله با اقشار و همه گروه‏های سنی ارتباط داشت. دعوت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله پیر و جوان، زن و مرد، فقیر و غنی، باسواد وبی‏سواد، را شامل می‏شد.
قرآن در این باره می‏فرماید:
(رحمه للعالمین)؛
(هدی للناس)؛
(کافه للناس)؛
(للعالمین نذیرا).

۳.۴.۳ - استفاده از روش‏های مناسب

روش هدایت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله برای همه گروه‏ها و طبقات یکسان نبوده وهر گروه یا فردی را به شیوه‏ای خاص دعوت می‏فرمود. گاه فردی بایک جرقه هدایت می‏شد و گاه موج و تلاطمی شدید برای دعوت، ضرورت ‏داشت. برای دعوت اهل کتاب، بر مشترکات تاکید و کافران را به ‏تفکر و تامل و خردورزی دعوت می‏فرمود.

۳.۴.۴ - توجه به نیازهای بشری

هر فرد آن هنگام تعادل و توازن خویش را باز می‏یابد که نیازهای‏ جسمی و روحی او تامین شده باشد.
قرآن می‏فرماید: (فلیعبدوا رب هذا البیت الذی اطعمهم من جوع و امنهم من‏ خوف). این آیه شاهد بر این مطلب است که خداوند با عنایت ‏به ‏رفع دو نیاز طبیعی بشر امر به پرستش می‏کند در متون اسلامی نیزاین نکته مورد توجه قرار گرفته است. امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‏فرماید: «ان للقلوب شهوه و اقبالا و ادبارا فاتوها من قبل شهوتها واقبالها فان القلب اذا اکره عمی‏». قلب آدمی دارای (دو حالت) در میل و رغبت و اکراه و تنفر است. از در میل و رغبت آن وارد شوید چرا که روح و روان آدمی وقتی‏چیزی را ناخوش دارد نابینا می‏شود.

---

ویژگی‏های فردی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله از مهم‏ترین عوامل توفیق حضرت به شمارمی‏آید. هیچ تبلیغی بالاتر از شایستگی مبلغ و عمل به گفتار خود نیست.
امام صادق علیه‌السلام در روایتی شرایطی را که برای پیشبرد هر کاری واز جمله تبلیغ دین است را چنین بر می‏شمارد.
«فاذا اجتمعت النیه والقدره و التوفیق و الاصابه و هنالک تمت‏السعاده‏».
هنگامی که نیت و قدرت و توفیق و صائب بودن در عملی جمع شدند سعادت و وصول به هدف حاصل شده است. اگر چه این ویژگی‏ها تمام و کمال در پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بوده است، برای آشنایی کامل شرح بیشتری رامی‏آوریم.

۴.۱ - آگاهی و تبلیغ عالمانه

پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله برای تبلیغ اسلام وحی الهی را می‏شناخت و به تمام ‏زوایای آن آگاهی داشت. بدون تکیه بر این و آن، سخنانش رامی‏گفت و هیچ‏گاه از ظن و گمان‏های پوچ پیروی نمی‏کرد. قرآن نیزمی‏فرماید:
(ولا تقف ما لیس لک به علم...).
و قرآن گواه صدق و درستی گفتار را برهان و دلیل می‏داند ومی‏فرماید: (قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین).
امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام در این باره می‏فرماید: «علیکم بالدرایات لا بالروایات‏». آیت و بینش و دقت را فرا روی خود قرار دهید نه نقل قول‏های‏بررسی نشده را.

۴.۲ - باور و ایمان مبلغ

آن‏چه در تمام مراحل تبلیغ مدد کار حضرت بود، باور قلبی او به‏هدفش بود. بالاترین عامل توفیق تبلیغی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله استقامت وپشتکار او است که از ایمان و باور او به هدف مقدسش نشات ‏گرفته است.

۴.۳ - عمل به گفتار

پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله همواره، بیش از همه به دستورات دینی که آن را ابلاغ‏ می‏فرمود، عمل می‏کرد. با این روش هم اطمینان و اعتماد مخاطب را جلب می‏کرد و هم ثابت می‏نمود که عمل به دستورات دینی کار مشکلی ‏نیست.
علاوه بر این اگر سخن از فردی عامل باشد بر قلب و جان اثرمی‏گذارد. هم‏چنان که فرموده‏اند: «ان الکلام اذا خرج من القلب دخل فی القلب و اذا خرج من‏اللسان لم یتجاوز الاذان‏».

۴.۴ - مدارا و ملایمت در ابلاغ

یکی از عواملی که پیامبر را موفق کرد خلق نیکو و رفتار پر ازعطوفت آن حضرت بود. ایشان پیام را با نرمی و مدارا تبلیغ ‏می‏کرد، لذا جاذبه و کشش بیشتری در میان مخاطبان داشت. قرآن دراین باره می‏فرماید: (فبما رحمه من الله لنت لهم ولو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوامن حولک...).
در جایی که اساس و مبانی دین ثابت است، نرمش ‏می‏تواند در موفقیت تبلیغ مؤثر باشد. به همین جهت وقتی ‏پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، امیر مومنان علیه‌السلام و معاذ را برای تبلیغ به یمن ‏روانه می‏سازد می‏فرماید:
«انطلقا فبشرا ولا تنفرا و یسرا ولا تعسرا»
مردم را مژده و بشارت دهید و آن‏ها را از خود مرانید، بر آن‏ها سهل و آسان بگیرید نه سخت و دشوار.
و حضرت صادق علیه‌السلام نیز می‏فرماید:
«فرغبوا الناس فی دینکم‏»
«مردم را در دین و عقاید خود «ترغیب و تشویق‏» نمایید».

۴.۵ - خیرخواهی برای مردم

قرآن شریف در وصف پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله می‏فرماید: (لقد جائکم رسول من انفسکم عزیز علیه ما عنتم حریص علیکم‏بالمؤمنین روف رحیم).

۴.۶ - تواضع

خداوند در اولین دستور برای آشکار کردن دعوت به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله می‏فرماید: (و انذر عشیرتک الاقربین و اخفض جناحک لمن اتبعک من‏المؤمنین).
«نخست‏ خویشاوندان نزدیک را انذار کن، آن‏گاه پر و بال رحمت رابر تمام پیروان با ایمانت‏ به تواضع بگستران‏». این فروتنی وعدم ابراز انانیت و منیت از روش‏های مهم تبلیغی پیامبر محسوب‏ می‏شود.

۴.۷ - ابلاغ مرحله‏ای و گام به گام

اگر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله تمام مطالب را یک باره با مخاطبین خود در میان ‏می‏گذاشت هرگز نمی‏توانست انتظار نتیجه‏ای داشته باشد. ایشان‏همواره می‏فرمودند که نمی‏توان در وهله نخست تکالیف بزرگ را بر دوش مخاطبین نهاد. حتی دستورات شرعی هم به تدریج ابلاغ شده ‏چنان که فرمودند: «یا علی ان هذا الدین متین فاوعل فیه برفق و... ان المنبت لاظهرا ابقی ولا ارضا قطع‏».
«ای علی، این دین، دین متینی است پس در آن به آرامی وارد شو،و بدان، کسی که افراط و زیاده‏روی کند نه راهی را می‏پیماید نه ‏پشتی برای خود باقی می‏گذارد».

۴.۸ - پشتکار و اراده

پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله پس از آن که پیام توحید خویش را به گوش مردم رساند هیچ‏گونه سازشی در این مسیر را روا ندانست.
استقامت و تداوم آموزش و نظارت مستمر باعث موفقیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله شد. او در تمام لحظات زندگانی لحظه‏ای از تاکید بر رسالت ‏خویش‏ غافل نشد.

۴.۹ - صبر و سعه صدر

آن چه باعث ‏شد تا پیام نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نفوذ بیشتری داشته باشد سعه صدر ایشان بود. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بسیاری از راه‏ها را با نیروی ‏صبر پیمود و در راه تبلیغ از حربه صبر و استقامت ‏بهره برد.
خدای متعال در قرآن می‏فرماید: (لتبلون فی اموالکم و انفسکم و لتسمعن من الذین اوتواالکتاب‏من قبلکم و من الذین اشرکوا اذی کثیرا و ان تصبروا و تتقوافان ذلک من عزم الا مور).
یقینا شما با مال و جان آزمایش خواهید شد. و از کسانی که پیش‏از شما کتاب آسمانی بر آن‏ها نازل شد و از مشرکان زخم زبان ‏خواهید شنید، و اگر صبر و تقوا پیشه کنید، یقینا چنین چیزی‏سبب قوت اراده در کارها است.
در تمام مواردی که قرآن دعوت به صبر فرموده است، در باره دین ‏بوده است.

---

۵.۱ - دوری از تکلف

پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در راه رساندن وحی الهی از هر گونه تکلفی به دوربود. همین امر باعث می‏شد تا فهم مطالب بر مردم آسان گشته، با آغوش باز پذیرای مسایل دین باشند، ایشان در این باره‏ می‏فرمودند: «نحن معاشر الانبیاء و الاولیاء براء من التکلف‏». «ما گروه پیامبران از تکلف به دور هستیم‏».

۵.۲ - پرهیز از تعصبات قومی

یکی از ویژگی‏های پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در تبلیغ دین، این بود که در قید گرایش‏های خویشی و گروهی و قومی اسیر نگشت. همین آزادگی ازوابستگی‏ها باعث‏شد تا نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بتواند حقیقت را آن‏طور که ‏شایسته است‏ به گوش مخاطبان برساند.

۵.۳ - پرهیز از شتابزدگی

از اصول مهمی که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در دوران بیست و سه ساله تبلیغش‏ رعایت می‏فرمود، این بود که هرگز کاری را بدون طرح و ارزیابی ‏دقیق انجام نمی‏داد. بلکه با دقت و ژرف‏اندیشی، موقعیت وامکانات را سنجیده آنگاه به آن کار اقدام می‏نمود. صلح حدیبیه ‏یکی از این موارد بود که نتایج ‏بسیار پرارزشی را به دنبال‏ داشت.

---

پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله با شناخت روحیات مخاطبین خود شیوه‏های گوناگونی برای‏ تبلیغ داشت که آن را ارائه می‏داد. بعضی از این شیوه‏ها عبارتنداز:

۶.۱ - حکمت

برخی افراد دارای روحیه‏ای منطقی هستند و مسایل را جز از راه ‏برهان و استدلال و فکر نمی‏پذیرند اینان را نمی‏توان با انگیزش و یا مهار احساسات به راه آورد. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نیز چنین شیوه‏ای رادر بعضی موارد به کار می‏بست. قرآن نیز روش دعوت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله رااین چنین معرفی می‏فرماید: (هوالذی بعث فی الا میین رسولا منهم یتلوا علیهم ایاته و یزکیهم‏و یعلمهم الکتاب والحکمه و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین).

۶.۲ - موعظه

یکی از راه‏های دعوت و جلب قلوب، استفاده از موعظه است. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله برای جذب افرادی که دارای احساسات و عواطفی جوشان‏ بودند و همچنین بیداری عمومی از موعظه بهره می‏بردند.
امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام در تعریف موعظه می‏فرمایند: «المواعظ صقال النفوس و جلاء القلوب‏». «ثمره الوعظ الانتباه‏».
مواعظ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله عمدتا در باره تقوا، زهد، دنیا، طول امل،هوای نفس، عبرت از گذشته، اهوال مرگ و قیامت و... بوده است.

---

حکمت تعلیم و موعظه تذکار است. حکمت ‏برای آگاهی و موعظه برای ‏بیداری است. حکمت مبارزه با جهل و موعظه مبارزه با غفلت است.
سر و کار حکمت ‏با عقل و فکر است و سر و کار موعظه با دل و عاطفه است. حکمت ‏یاد می‏دهد و موعظه یادآوری می‏کند. حکمت ‏برموجودی ذهن می‏افزاید و موعظه ذهن را برای بهره‏برداری از موجودی خود آماده می‏کند، حکمت چراغ و موعظه باز کردن چشم است، حکمت برای اندیشیدن است و موعظه برای به خود آمدن.
حکمت زبان عقل است و موعظه پیام روح.

۷.۱ - استفاده از ابزار اقناعی در تبلیغ

سخت‏ترین مرحله در دوران تبلیغ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله تغییر و تصرف درعقیده عرب‏ها و مشرکان بود. زیرا آنان افرادی غالبا متعصب وبعضا عنود بودند. امام صادق علیه‌السلام نیز با توجه به همین نکته می‏فرماید: «ازاله الجبال اهون من ازاله القلب عن موضعه‏».
حرکت دادن کوه‏ها از برطرف کردن باورهای قلبی افراد آسان‏تراست. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله برای کسب موفقیت در امر تبلیغ مواردی چند را رعایت می‏فرمود:

۷.۱.۱ - احترام به آزادی

از آن‏جا که نمی‏توان باور و عقیده را با زور و اکراه منتقل‏کرد، باید تبلیغ در جوی آرام و آزاد باشد و مخالف، فرصت اظهارعقیده را داشته باشد. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نیز این نکته را رعایت‏می‏فرمود. قرآن هم در این باره می‏فرماید:
(لست علیهم بمصیطر).
(لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی).

۷.۱.۲ - احترام به شخصیت

پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله حتی اگر ناچار به مجادله بود اما همیشه از مشاجره وکوچک شمردن مخاطب احتراز می‏فرمود. هرگز در اولین برخورد باور افراد را تمسخر نمی‏کرد. امیرمومنان علیه‌السلام نیز می‏فرماید:
«الافراط فی الملامه یشب نیران اللجاج‏».
افراط و زیاده‏روی در سرزنش موجب شعله‏ور شدن آتش عناد می‏شود.
قرآن کریم نیز در باره این نکته روانی و اخلاقی می‏فرماید:
(و قل لهم فی انفسهم قولا بلیغا).
بعضی از تفاسیر آیه را این‏گونه معنا می‏کنند:
«در خلوت و تنهایی با آنان گفتاری رسا و مؤثر بگو».

۷.۱.۳ - تفاهم و تکیه بر مشترکات

پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در سراسر دوران تبلیغ خویش بحث را از جایی که مورد پذیرش طرف مقابل بود آغاز می‏کرد. این شیوه سازنده به ویژه در مواجه با اهل کتاب به‌کار گرفته می‏شد.

۷.۱.۴ - بهره‏گیری از خطابه

یکی از ابزاری که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در تبلیغ معارف دینی و بیداری‏مردم از آن بهره‏برداری می‏کرد، خطابه است.
شهید بزرگوار آیه‏الله مطهری(ره) در باره خطابه و موعظه چنین‏گفته‏اند: «سر و کار خطابه نیز با احساسات است اما خطابه برای تهییج وبی‏تاب کردن احساسات است و موعظه برای رام کردن و تحت‏ سلطه ‏درآوردن. خطابه آن‏جا به کار می‏آید که احساسات خمود و راکد است و موعظه ‏آن‏جا ضرورت پیدا می‏کند که شهوات و احساسات خودسرانه عمل‏می‏کند، خطابه احساسات غیرت و حمیت و سلحشوری و عصبیت و شرافت ‏و کرامت و خدمت را به جوش می‏آورد و پشت‏سر خود جنبش و حرکت ‏ایجاد می‏کند. اما موعظه جوشش‏ها و هیجان‏های بی‏جا را خاموش‏می‏کند. خطابه زمام کار را از دست‏حساب‏گری‏های عقل خارج می‏کند وبه دست توفان احساسات می‏سپرد. اما موعظه توفان‏ها را فرومی‏نشاند و زمینه را برای حساب‏گری و دوراندیشی فراهم می‏کند. خطابه به بیرون می‏کشد و موعظه به درون می‏برد...».

---