• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تبدل حج و عمره به همدیگر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تبدل حج و عمره به همدیگر یکی از اصطلاحات علم فقه می‌باشد. هر سه نوع حج یعنی تمتع، افراد و قران و دو نوع عمره یعنی عمره مفرده و عمره تمتع ممکن است به همدیگر تبدیل شوند مثلا حج تمتع گاهی به حج مفرده یا به عمره مفرده تبدیل می‌شود.
نظرات مهم فقهای شیعه و اهل سنت در صورت‌های مختلف این بحث در این مقاله ذکر شده است.



تبدّل از ریشه «ب ـ د ـ ل» به معنای تبدیل شدن و تغییر یافتن است. مقصود از تبدل حج به عمره یا تبدل عمره به حج، تبدیل شدن هر یک از این دو عمل عبادی از یک‌گونه به گونه دیگر یا از حج به عمره یا بر عکس، پیش از پایان یافتن آن کار است. در منابع فقهی، گاه با واژگانی همچون فسخ، عدول و انقلاب به این موضوع اشاره شده است.


تبدیل حج و عمره به یکدیگر یا تبدیل هر یک از آن دو از یک‌گونه به گونه دیگر، گاه به شکل غیر اختیاری و گاهی به صورت ارادی و اختیاری صورت می‌پذیرد و این‌، گاه واجب است و گاه غیر واجب. از جمله سبب‌های تبدّل حج و عمره، برتری یک‌گونه از مناسک بر دیگری و یا ضرورت است، مانند نرسیدن در هنگام مقرّر برای انجام دادن یک‌گونه از مناسک. از موارد مهم تبدّل حج و عمره، تبدیل شدن آن در حج نیابتی است. اگر کسی به نیابت از دیگری به حج یا عمره رود، نباید از نوع حجی که انجام آن برایش شرط شده، به گونه‌ای دیگر عدول کند، مگر این‌که حج او مستحب باشد و به گونه‌ای برتر از حج عدول کند. اقسام مهم تبدّل عبارتند از: ۱. تبدیل حج به عمره مفرده. ۲. تبدیل عمره تمتع به حج افراد. ۳. تبدیل حج افراد به عمره تمتّع. ۴. تبدیل حج قران به عمره تمتّع. ۵. تبدیل عمره تمتع به حج قران. ۶. تبدیل حج افراد و قران به عمره مفرده. ۷. تبدیل عمره مفرده به عمره تمتّع. ۸. اشتراط تبدیل حج به عمره. ۹. تبدیل حج هنگام فراموشی نوع آن، پس از احرام. ۱۰. تبدیل حج مستحب به حج واجب.
بر پایه منابع تاریخی و روایی،
[۲۰] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۲۰۰.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در حجة الوداع به آن دسته از اصحاب که همراه خود قربانی نیاورده بودند، دستور فرمود که حج اِفراد خود را به عمره تمتع تبدیل کنند. برخی صحابه مانند عمر بن خطاب با این دستور مخالفت کردند. نیز آورده‌اند که امام حسین (علیه‌السلام) در هشتم ذی‌حجه سال ۶۰ق در مکه احرام حج خود را به عمره تبدیل کرد و با انجام دادن طواف و سعی و تقصیر، از احرام بیرون شد و حرکت به سوی عراق را آغاز کرد. گاه نیز درگیری‌های ایام حج باعث ناتمام ماندن حج و بیرون آمدن حجگزاران از احرام حج با تبدیل حج به عمره شده است.
موضوع تبدّل حج و عمره در جوامع فقهی در ابواب حج یاد شده است.


فقیهان امامی به پشتوانه آیه ۱۹۶سوره بقره و احادیث برآنند که کسی که نوعی از حج یا عمره بر او تعین یافته است، در اصل نمی‌تواند از آن‌گونه حج یا عمره عدول کند. فقیهان شافعی و مالکی و حنفی نیز به پشتوانه روایات در وضع عادی تبدیل حج یا عمره را پس از احرام جایز ندانسته‌اند. فقیهان حنبلی تبدیل حج به عمره تمتع را جایز دانسته‌اند؛ اما تبدیل عمره به حج را جایز نشمرده‌اند. با وجود این، گاه تبدیل حج یا عمره به طور اختیاری یا از باب ضرورت تجویز شده است.


مهم‌ترین مصداق‌های تبدل عبارتند از:

۴.۱ - تبدیل حج به عمره مفرده

فقیهان امامی، حنبلی، برخی فقیهان مالکی
[۵۲] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۴، ص۳۰۰.
و‌ اندکی از حنفیان به پشتوانه احادیث
[۵۵] ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج۲، ص۱۸۸.
برآنند که اگر کسی پس از احرام، به وقوف در عرفات و مشعر یا تنها به وقوف در عرفات
[۶۰] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۶.
هنگام ویژه آن نرسد، باید حج خود را تبدیل به عمره مفرده کند و پس از طواف و سعی از احرام بیرون شود. در برابر، در باور فقیهان شافعی و بر پایه دیدگاه مشهور حنفیان و برخی فقیهان مالکی تحلل و بیرون آمدن از احرام با اعمال عمره (طواف، سعی و حلق) صورت می‌گیرد؛ ولی حج به عمره تبدیل نمی‌گردد.
نیز در باور فقیهان امامی، اگر محصور پس از فرستادن قربانی از بیماری بهبود یابد و با احتمال درک حج به حجگزاران بپیوندد، ولی به وقوف نرسد، در صورت ذبح نکردن قربانی ـ و در باور برخی، حتی در صورت ذبح قربانی‌ حج او به عمره مفرده تبدیل می‌شود.
[۷۱] شهید ثانی، الروضة البهیه، ج۱۰، ص۶۷۵.

به باور شماری از فقیهان امامی، اگر وقوف در عرفات به مقتضای حکم قاضی اهل سنت در روزی انجام شود که در باور امامیان قطعاً روز عرفه نیست، در صورتی که امکان وقوف اضطراری در مزدلفه (هر چند ازآن‌رو که بر خلاف تقیه به شمار می‌رود) نباشد، حج تمتع به عمره مفرده تبدیل می‌شود.
[۷۶] طباطبایی، تقی، مصباح الناسک، ج۲، ص۲۵۳-۲۵۴.
در این صورت، حجگزار اگر در طول سال آینده استطاعت حج پیدا کند یا از پیش حج بر عهده او مستقر باشد، در سال بعد باید حج را به جا آورد. پشتوانه این سخن، افزون بر روایات عام دلالت‌گر بر تقیه، حدیثی از امام صادق (علیه‌السلام) است.

۴.۲ - تبدیل عمره تمتع به حج افراد

بر پایه نظر مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث هرگاه کسانی که وظیفه آن‌ها حج تمتع است، به علت‌هایی مانند ضرورت یا امکان وقوع عادت ماهانه برای زنان، از نرسیدن به وقوف اختیاری در عرفات بیم داشته باشند، باید حج تمتع را به حج افراد تبدیل کنند و حج افراد به ‌جای آورند. اگر حج یاد شده حجة الاسلام باشد، پس از حج افراد، عمره افراد نیز باید به ‌جای آورده شود.
[۸۹] محمودی، محمدرضا، مناسک حج (محشی)، ص۱۳۵.
‌ اندکی از فقیهان به پشتوانه برخی احادیث در باره حائض به تبدیل عمره تمتع به حج افراد باور ندارند؛ بلکه پس از گزاردن سعی عمره تمتع و مناسک حج، انجام دادن قضای طواف را پس از پایان مناسک واجب شمرده‌اند. در باره وجوب و جواز عدول ابتدایی از عمره تمتع به حج افراد برای کسانی که وظیفه‌شان تمتع بوده و پیش از آغاز مناسک عمره تمتع می‌دانند که به وقوف عرفات نمی‌رسند، در فقه امامی سخنان گوناگون به چشم می‌خورد. برخی آن را لازم و کفایت‌گر از حجة الاسلام؛ گروهی جایز؛ و شماری ممنوع و غیر کفایت‌گر از حجة الاسلام دانسته‌اند.
[۹۶] محمودی، محمدرضا، مناسک حج (محشی)، ص۱۳۱، ۱۳۵.
[۹۸] امام خمینی، منتخب مناسک حج، ص۲۲۱.
عدول از عمره تمتع به افراد در حج مستحب هم لازم است؛ ولی گزاردن عمره مفرده پس از آن، در باور بیشتر فقیهان واجب نیست
[۱۰۰] مرتضوی، محمدحسن، توضیح المناسک، ص۲۲۵.
هرچند برخی آن را واجب شمرده‌اند.
[۱۰۱] شبیری زنجانی، سید موسی، مناسک الحج، ص۵۱.
در فرض تاخیر عمدی احرام عمره تمتع یا تاخیر عمدی مناسک آن بدان‌گونه که فرصت گزاردن مناسک حج تمتع از میان برود، نیز عدول از نیت عمره به حج افراد واجب است و احرام‌گزار باید پس از حج افراد، عمره مفرده و در سال بعد حج تمتع را به‌ جای آورد.
[۱۰۳] محمودی، محمدرضا، مناسک حج (محشی)، ص۱۳۵.

به فتوای برخی فقیهان امامی، اگر کسی طواف عمره تمتع را در حجة الاسلام از درون حجر اسماعیل انجام دهد و پس از تقصیر و بیرون آمدن از احرام، بطلان طواف عمره را دریابد، حج او به حج افراد تبدیل می‌شود و باید از آن پس، عمره مفرده و در سال بعد حج تمتع به‌ جای آورد. ترک عمدی تقصیر در عمره تمتع نیز از جمله موارد تبدیل عمره تمتع به حج افراد است.
[۱۰۵] زین الدین، محمدامین، کلمة التقوی، ج۳، ص۳۹۲.
[۱۰۶] مرتضوی، محمدحسن، توضیح المناسک، ص۲۲۶.
در باور مشهور امامیان، به پشتوانه احادیث اگر تلبیه حج تمتع، به عمد پیش از تقصیر عمره تمتع گفته شود، عمره تمتع باطل و حج تمتع تبدیل به حج افراد می‌گردد. در برابر، برخی به دلیل ممنوع بودن ادخال حج بر عمره پیش از تحلل از عمره، به این تبدّل باور ندارند. در باور آنان، احرام دوم (احرام حج تمتع) باطل است و عمره‌گزار باید دیگر بار برای حج تمتع محرم شود.
شیخ طوسی به پشتوانه روایات باور دارد که در صورت «احصار» (بیمار شدن احرام‌گزار و ناتوانی او از گزاردن مناسک حج یا عمره) یا «صدّ» (پیشگیری دشمن از ورود احرام‌گزار به مکه و یا جلوگیری از وقوف او در مشعر یا عرفات) حجگزار حج خود را به عمره تبدیل می‌کند و با شرط‌هایی از احرام بیرون می‌شود.

۴.۳ - تبدیل حج افراد به عمره تمتع

فقیهان امامی به پشتوانه احادیث تبدیل حج افراد به عمره تمتع و عدول از افراد به تمتع را جایز شمرده‌اند، مشروط بر آن‌که حج افراد برای حجگزار، حجة الاسلام یا واجب معین نباشد و نیز پس از طواف و سعی حج افراد، تلبیه گفته نشود. شماری از فقیهان عدول را در حج واجب در صورت وجود ضرورت، مانند ترس از وجود دشمن یا وقوع عادت ماهانه، جایز شمرده‌اند.‌ اندکی از فقیهان حکم حج قضاء را در این تبدیل مانند حج اداء می‌دانند. حنبلیان به پشتوانه سخن پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در حجة الوداع در باره تبدیل حج همراهان از افراد به تمتع به استحباب این تبدیل به‌گونه مطلق باور دارند.
[۱۳۴] ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۲۵۲.
[۱۳۵] ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۴۱۷.
شافعیان، مالکیان و حنفیان به پشتوانه روایات دیگر آن فرمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را ویژه صحابه دانسته و مخاطب آن را دیگر مسلمانان نشمرده‌اند و از این رو، این تبدیل را برای آنان جایز نمی‌دانند.
[۱۴۳] ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۵۸۵.


۴.۴ - تبدیل حج قِران به عمره تمتع

فقیهان امامی به پشتوانه سیره پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در حجة الوداع که قربانی همراه داشت و در نتیجه، حج قران خود را به حج یا عمره دیگر تبدیل نفرمود، تبدیل حج قران به عمره تمتع را جز در حال اضطرار جایز نمی‌دانند، خواه حج قران واجب باشد و خواه مستحب.
[۱۵۰] محقق احمدآبادی، سید مصطفی، کتاب الحج، ج۱، ص۳۵۷.
در صورت از میان رفتن قربانی در حج قران، برخی به پشتوانه فقدان قربانی، به جواز تبدیل حج قران به عمره تمتع باور دارند و شماری دیگر بر پایه «اصل عدم جواز تبدیل» این کار را جایز ندانسته‌اند. حنبلیان به پشتوانه سخن پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در حجة الوداع برآنند که در صورت همراه نداشتن قربانی، تبدیل حج قران (بر پایه تعریف خود از این حج) به عمره تمتع مستحب است.
[۱۵۸] ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۴۱۷.
[۱۵۹] بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۲، ص۴۸۱-۴۸۲.


۴.۵ - تبدیل عمره تمتع به حج قِران

حنفیان
[۱۶۱] ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۶۲۹-۶۳۰.
و برخی حنبلیان برآنند که اگر عمره‌گزار متمتع همراه خود قربانی بیاورد، با انجام دادن عمره تمتع از احرام بیرون نمی‌رود؛ بلکه عمره تمتع او به حج قران تبدیل می‌گردد. از این رو، وی تنها پس از انجام دادن حج قران در روز دهم ذی‌حجه، از احرام بیرون می‌شود. پشتوانه آنان این است که همراه آوردن قربانی در حج، به حج قران اختصاص دارد و تحلّل از آن با ذبح یا نحر قربانی تحقق می‌یابد.
[۱۶۴] ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۶۲۹-۶۳۰.


۴.۶ - تبدیل حج افراد و قران به عمره مفرده

در باور برخی فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث اگر پس از گزاردن طوافی که در حج قران و افراد بر وقوف در عرفات مقدم شده، حتی طواف مستحب، تلبیه تجدید نگردد، حج باطل می‌گردد و به عمره مفرده تبدیل می‌شود. البته برخی به این تبدیل باور ندارند
[۱۷۳] علامه حلی، تبصرة المتعلمین، ص۸۸.
و‌ اندکی از آن‌ها این تبدیل را ویژه حج افراد می‌شمرند و شامل حج قران نمی‌دانند. نیز در باره تبدیل حج افراد به عمره مفرده در حال اختیار، در فقه امامی دو دیدگاه یاد شده است: جواز و عدم جواز.
[۱۸۰] محمودی، محمدرضا، مناسک حج (محشی)، ص۱۳۲-۱۳۳.


۴.۷ - تبدیل عمره مفرده به عمره تمتع

بر پایه دیدگاه مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث تبدیل عمره مفرده به عمره تمتع، مشروط به وقوع احرام عمره مفرده در ماه‌های حج، جایز است. برخی فقیهان تلبیه نگفتن حجگزار پس از طواف و سعی را هم شرط کرده‌اند. شماری از فقیهان امامی، تبدیل عمره مفرده به عمره تمتع را تنها در عمره مستحب جایز شمرده‌اند، نه در عمره واجب. تنها شیخ طوسی به‌گونه مطلق این تبدیل را جایز دانسته است.

۴.۸ - اشتراط تبدیل حج به عمره

فقیهان امامی و شافعی و حنبلی به پشتوانه احادیث
[۲۰۰] ابن شیبه، عبدالله بن محمد، المصنف، ج۴، ص۴۲۹.
برآنند که شرط کردن تبدیل حج به عمره در صورت پیدایش مانع از پایان آن، برای احرام‌گزار مستحب است. برخی از فواید این اشتراط در فقه امامی عبارتند از: استحباب نفسی این اشتراط، واجب نبودن قضای حج فوت شده، واجب نبودنِ فاصله‌ انداختن میان عمره تمتع و عمره مفرده.
[۲۰۳] محقق احمدآبادی، سید مصطفی، کتاب الحج، ج۲، ص۲۶۹-۲۷۳.


۴.۹ - تبدیل حج هنگام فراموشی نوع آن پس از احرام

فقیهان شافعی
[۲۰۴] ابن فهد حلی، احمد بن محمد، المهذب البارع، ج۱، ص۳۷۶-۳۷۷.
و مالکی و حنفی
[۲۰۹] مجموعه نویسندگان، الموسوعة الفقهیه، ج۲، ص۱۸۰.
برآنند که اگر احرام‌گزار پس از احرام فراموش کند که احرام او برای چه‌گونه حج یا عمره‌ای بوده، باید حج یا عمره پیشین را به حج قران تبدیل کند. به باور فقیهان اهل سنت، در حج قران، حج و عمره با یک احرام صورت می‌گیرد. ولی فقیهان حنبلی در این حال، عدول به هر‌گونه حج یا عمره را برای احرام‌گزار جایز دانسته‌اند و برآنند که اگر این فراموشی یا شک پس از طواف حاصل شود، تنها عدول به عمره جایز است. بر پایه فقه امامی، هر شخص احرام‌گزار بر حسب آفاقی بودن یا نبودن، مکلّف به گونه‌ای خاص از انواع حج است و حق تخییر ندارد. بنابراین، چنین بحثی در فقه امامی زمینه ندارد. این ازآن‌رو است که در صورت فراموشی نوع حج یا عمره پس از احرام، هر مکلّف به وظیفه خود عمل خواهد کرد.

۴.۱۰ - تبدیل حج مستحب به حج واجب

فقیهان شافعی و حنبلی و برخی فقیهان امامی به پشتوانه ادلّه‌ای از جمله احادیث و وجوب فوری حج، باور دارند که اگر کودک نابالغ در اثنای حج (به باور امامیان، پیش از وقوف در مشعر) بالغ شود، حج او که هنگام احرام، مستحب بوده، به حج واجب تبدیل و حجة الاسلام شمرده می‌شود.


۱. الارشاد: مفید (م ۴۱۳ق)، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق.
۲. الاستبصار: طوسی (م ۴۶۰ق)، به کوشش موسوی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
۳. الاستذکار: ابن عبدالبر (م ۴۶۳ق)، به کوشش سالم عطا و محمد معوض، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۰م.
۴. استفتائات جدید حج: میرزا جواد تبریزی، قم.
۵. البحر الرائق: ابونجیم مصری (م ۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۶. البدایة و النهایه: ابن کثیر (م ۷۷۴ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
۷. بدائع الصنائع: علاء الدین کاسانی (م ۵۸۷ق)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
۸. بلغة السالک: احمد صاوی، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
۹. التاج و الاکلیل لمختصر خلیل: محمد بن یوسف عبدری (م ۸۹۷ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۳۹۸ق.
۱۰. تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: ذهبی (م ۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
۱۱. تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): طبری (م ۳۱۰ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق.
۱۲. تاویل الدعائم: نعمان مغربی (م ۳۶۳ق)، به کوشش اعظمی، قاهره، دار المعارف.
۱۳. تبصرة المتعلمین: علامه حلی (م ۷۲۶ق)، به کوشش حسینی و یوسفی، تهران، فقیه، ۱۳۶۸ش.
۱۴. تذکرة الفقهاء: علامه حلی (م ۷۲۶ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۴ق.
۱۵. تعالیق مبسوطة علی العروة الوثقی: محمد اسحق الفیاض، انتشارات محلاتی.
۱۶. تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیله: فاضل موحد لنکرانی (م ۱۴۲۸ق)، بیروت، دار التعارف للمطبوعات.
۱۷. توضیح المناسک: محمدحسن مرتضوی لنگرودی (م ۱۴۲۶ق)، قم، دفتر حضرت آیت‌الله لنگرودی، ۱۴۲۳ق.
۱۸. تهذیب الاحکام: طوسی (م ۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
۱۹. جامع المقاصد: کرکی (م ۹۴۰ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۱ق.
۲۰. جواهر الکلام: نجفی (م ۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۲۱. حاشیة الدسوقی: دسوقی (م ۱۲۳۰ق)، دار احیاء الکتب العربیه.
۲۲. الحدائق الناضره: یوسف بحرانی (م ۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
۲۳. حواشی الشروانی و العبادی: شروانی (م ۱۳۰۱ق) و عبادی (م. ۹۹۴ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۲۴. الخلاف: طوسی (م ۴۶۰ق)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.
۲۵. الدروس الشرعیه: شهید اول (م ۷۸۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
۲۶. دعائم الاسلام: نعمان مغربی (م ۳۶۳ق)، به کوشش فیضی، قاهره، دار المعارف، ۱۳۸۳ق.
۲۷. ذخیرة المعاد: محمد باقر سبزواری (م ۱۰۹۰ق)، آل البیت.
۲۸. الروضة البهیة فی شرح اللمعه: شهید ثانی (م ۹۶۵ق)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق.
۲۹. ریاض المسائل: سید علی طباطبائی (م ۱۲۳۱ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۲ق.
۳۰. سنن ابن ماجه: ابن ماجه (م ۲۷۵ق)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.
۳۱. سنن ابی‌داود: سجستانی (م ۲۷۵ق)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
۳۲. سنن الترمذی: ترمذی (م ۲۷۹ق)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۲ق.
۳۳. سنن الدارمی: دارمی (م ۲۵۵ق)، دار احیاء السنة النبویه.
۳۴. سنن النسائی: نسائی (م ۳۰۳ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۳۴۸ق.
۳۵. السیرة النبویه: ابن کثیر (م ۷۷۴ق)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۹۶ق.
۳۶. شرائع الاسلام: محقق حلی (م ۶۷۶ق)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق.
۳۷. الصحاح: جوهری (م ۳۹۳ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
۳۸. صحیح البخاری: بخاری (م ۲۵۶ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
۳۹. صحیح مسلم: مسلم (م ۲۶۱ق)، بیروت، دار الفکر.
۴۰. علل الشرائع: صدوق (م ۳۸۱ق)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
۴۱. العین: خلیل (م ۱۷۵ق)، به کوشش مخزومی و سامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
۴۲. فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد رافعی (م ۶۲۳ق)، دار الفکر.
۴۳. فقه القرآن: راوندی (م ۵۷۳ق)، به کوشش الحسینی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۵ق.
۴۴. قواعد الاحکام: علامة حلی (م ۷۲۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق.
۴۵. الکافی فی الفقه: ابوالصلاح حلبی (م ۴۴۷ق)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیر المؤمنین (علیه‌السلام)، ۱۴۰۳ق.
۴۶. الکافی: کلینی (م ۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، بیروت، دار التعارف، ۱۴۱۱ق.
۴۷. الکامل فی التاریخ: علی ابن اثیر (م ۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
۴۸. کشاف القناع: منصور بهوتی (م ۱۰۵۱ق)، به کوشش محمدحسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۴۹. کشف الرموز: فاضل آبی (م ۶۹۰ق)، به کوشش اشتهاردی و یزدی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۸ق.
۵۰. کشف اللثام: فاضل هندی (م ۱۱۳۷ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
۵۱. کلمة التقوی (فتاوی): محمدامین زین‌الدین، قم، مهر، ۱۴۱۳ق.
۵۲. کنز العرفان فی فقه القرآن: فاضل مقداد (م ۸۲۶ق)، به کوشش بهبودی، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۳ش.
۵۳. لسان العرب: ابن منظور (م ۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
۵۴. اللمعة الدمشقیه: شهید اول (م ۷۸۶ق)، به کوشش کورانی، قم، دار الفکر، ۱۴۱۱ق.
۵۵. المبسوط فی فقه الامامیه: طوسی (م ۴۶۰ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
۵۶. المبسوط: سرخسی (م ۴۸۳ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
۵۷. مجمع الفائدة و البرهان: محقق اردبیلی (م ۹۹۳ق)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
۵۸. مجمع المسائل: محمدرضا گلپایگانی (م ۱۴۱۴ق)، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۰۹ق.
۵۹. المجموع شرح المهذب: نووی (م ۶۷۶ق)، دار الفکر.
۶۰. المحاسن: ابن خالد برقی (م ۲۷۴ق)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.
۶۱. المختصر النافع: محقق الحلی (م ۶۷۶ق)، تهران، البعثه، ۱۴۱۰ق.
۶۲. مدارک الاحکام: سید محمد بن علی موسوی عاملی (م ۱۰۰۹ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۰ق.
۶۳. مستمسک العروة الوثقی: سید محسن حکیم (م ۱۳۹۰ق)، قم، دار التفسیر، ۱۴۱۶ق.
۶۴. مصباح الناسک فی شرح المناسک: تقی طباطبایی قمی، قم، محلاتی، ۱۴۲۵ق.
۶۵. المصنّف: ابن ابی‌شیبه (م ۲۳۵ق)، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
۶۶. مطالب اولی النهی فی شرح غایة المنتهی: مصطفی سیوطی (م ۱۲۴۳ق)، دمشق، المکتب الاسلامی، ۱۹۶۱م.
۶۷. المعتبر: المحقق الحلی (م ۶۷۶ق)، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۳ش.
۶۸. المعتمد فی شرح المناسک: محاضرات خوئی (م ۱۴۱۳ق)، خلخالی، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق.
۶۹. مغنی المحتاج: محمد شربینی (م ۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
۷۰. المغنی: عبدالله بن قدامه (م ۶۲۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
۷۱. من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
۷۲. مناسک الحج: شبیری زنجانی، قم، مؤسسة الولاء للدراسات، ۱۴۲۱ق.
۷۳. مناسک الحج: وحید خراسانی، قم، مدرسة الامام الباقر (علیه‌السلام)، ۱۴۲۸ق.
۷۴. مناسک حج: امام خمینی.
۷۵. مناسک حج: مکارم شیرازی، قم، انتشارات مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب، ۱۴۲۶ق.
۷۶. مناسک حج (محشی): محمدرضا محمودی، تهران، مشعر، ۱۴۲۹ق.
۷۷. منتخب مناسک حج: امام خمینی.
۷۸. مواهب الجلیل: حطاب رعینی (م ۹۵۴ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
۷۹. الموسوعة الفقهیه: کویت، وزارة الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، ۱۴۱۰ق.
۸۰. المهذب: قاضی ابن براج (م ۴۸۱ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق.
۸۱. النهایه: طوسی (م ۴۶۰ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.


۱. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ج۸، ص۴۵.    
۲. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۴، ص۱۶۳۲.    
۳. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱۱، ص۴۸، «بدل».    
۴. خویی، سید ابوالقاسم، کتاب الحج، ج۵، ص۴۳۱.    
۵. حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۳۹۲.    
۶. نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۷، ص۱۶۶-۱۶۷.    
۷. عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، ج۱، ص۳۳۲.    
۸. رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۶۲.    
۹. علامه حلی، قواعد الاحکام، ج۱، ص۳۹۹.    
۱۰. خویی، سید ابو القاسم، کتاب الحج، ج۲، ص۴۸.    
۱۱. سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۱۷۵.    
۱۲. بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۲، ص۵۲۳.    
۱۳. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۱۱۵.    
۱۴. رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۶۰-۶۲.    
۱۵. حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع، ج۱، ص۷۷.    
۱۶. موسوی عاملی، سید محمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۷، ص۱۲۰-۱۲۲.    
۱۷. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲، ص۷۰۲.    
۱۸. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، السیرة النبویه، ج۴، ص۳۳۱.    
۱۹. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۴۱.    
۲۰. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۲۰۰.
۲۱. قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۳۲.    
۲۲. شیخ صدوق، علل الشرائع، ج۲، ص۴۱۳.    
۲۳. راوندی، سعید بن عبدالله، فقه القرآن، ج۱، ص۲۶۶-۲۶۷.    
۲۴. فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان، ج۱، ص۲۹۲-۲۹۵.    
۲۵. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۸، ص۱۹۶.    
۲۶. شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۶۷.    
۲۷. ابن اثیر، علی، الکامل، ج۱۱، ص۲۸۷-۲۸۸.    
۲۸. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۴۳، ص۴۱.    
۲۹. حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۶۹.    
۳۰. حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۲۳۹.    
۳۱. حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۳۹۲.    
۳۲. نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۷، ص۱۶۶-۱۶۷.    
۳۳. شیخ طوسی، النهایه، ص۲۰۶.    
۳۴. عاملی، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیه، ص۵۶.    
۳۵. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۰.    
۳۶. بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
۳۷. شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۹.    
۳۸. دازمی، عبدالله بن عبدالرحمن، سنن الدارمی، ج۲، ص۱۱۴۴.    
۳۹. ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج۲، ص۹۹۴.    
۴۰. نسائی، احمد بن شعیب، سنن النسائی، ج۵، ص۱۷۹.    
۴۱. ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستذکار، ج۴، ص۹۵.    
۴۲. ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستذکار، ج۴ص۳۰۴.    
۴۳. نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۷، ص۱۶۶.    
۴۴. نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۷، ص۱۶۹.    
۴۵. ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۵۸۵.    
۴۶. ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۴۱۷.    
۴۷. شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۸۳-۳۸۴.    
۴۸. ابن ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر، ج۱، ص۶۱۹-۶۲۰.    
۴۹. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۹، ص۸۸.    
۵۰. ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۵۵۰.    
۵۱. بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۲، ص۵۲۸.    
۵۲. حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۴، ص۳۰۰.
۵۳. صاوی، احمد، بلغة السالک، ج۲، ص۱۳۱.    
۵۴. سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۱۷۴-۱۷۵.    
۵۵. ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج۲، ص۱۸۸.
۵۶. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۷۵-۴۷۶.    
۵۷. شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۹۴-۲۹۵.    
۵۸. عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، ج۱، ص۴۲۶.    
۵۹. بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۶، ص۴۶۱.    
۶۰. کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۶.
۶۱. نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۸۵-۲۸۷.    
۶۲. رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۸، ص۴۷-۵۲.    
۶۳. شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۳۳.    
۶۴. سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۱۷۴-۱۷۵.    
۶۵. کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۲۲۰.    
۶۶. ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۳، ص۵۸.    
۶۷. حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۳، ص۲۰۲.    
۶۸. صاوی، احمد، بلغة السالک، ج۲، ص۸۴.    
۶۹. شهید ثانی، الروضة البهیه، ج۲، ص۳۷۰.    
۷۰. خویی، سید ابو القاسم، کتاب الحج، ج۵، ص۴۵۵-۴۵۸.    
۷۱. شهید ثانی، الروضة البهیه، ج۱۰، ص۶۷۵.
۷۲. وحید خراسانی، حسین، مناسک الحج، ص۱۸۸.    
۷۳. خویی، ابو القاسم، کتاب الحج، ج۵، ص۱۵۲-۱۵۳.    
۷۴. خویی، سید ابو القاسم، کتاب الحج، ج۵، ص۱۵۸.    
۷۵. فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه، ج۵، ص۱۰۷-۱۰۸.    
۷۶. طباطبایی، تقی، مصباح الناسک، ج۲، ص۲۵۳-۲۵۴.
۷۷. خویی، سید ابو القاسم، کتاب الحج، ج۵، ص۱۵۸.    
۷۸. برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۱، ص۲۵۷.    
۷۹. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۲، ص۲۱۷.    
۸۰. مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج۱، ص۶۰.    
۸۱. شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۴، ص۳۱۷.    
۸۲. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۸۱.    
۸۳. شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۹۰.    
۸۴. حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع، ص۷۹.    
۸۵. حلی، جعفر بن حسن، المعتبر، ج۲، ص۷۸۳.    
۸۶. حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع، ص۷۹.    
۸۷. حلی، جعفر بن حسن، المعتبر، ج۲، ص۷۸۸.    
۸۸. فاصل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۵، ص۲۷.    
۸۹. محمودی، محمدرضا، مناسک حج (محشی)، ص۱۳۵.
۹۰. امام خمینی، منتخب مناسک حج، ص۶۱.    
۹۱. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۴۵-۴۴۶.    
۹۲. شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۹۲.    
۹۳. حلبی، تقی‌الدین بن نجم‌الدین، الکافی فی الفقه، ص۲۱۸.    
۹۴. فاصل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۵، ص۳۱-۳۲.    
۹۵. امام خمینی، مناسک حج، ص۲۲۲-۲۲۳.    
۹۶. محمودی، محمدرضا، مناسک حج (محشی)، ص۱۳۱، ۱۳۵.
۹۷. میرزا جواد تبریزی، استفتائات جدید حج، ص۱۲۲-۱۲۳.    
۹۸. امام خمینی، منتخب مناسک حج، ص۲۲۱.
۹۹. مکارم شیرازی، ناصر، مناسک جامع حج، ص۲۷۰.    
۱۰۰. مرتضوی، محمدحسن، توضیح المناسک، ص۲۲۵.
۱۰۱. شبیری زنجانی، سید موسی، مناسک الحج، ص۵۱.
۱۰۲. امام خمینی، مناسک حج، ص۲۲۲.    
۱۰۳. محمودی، محمدرضا، مناسک حج (محشی)، ص۱۳۵.
۱۰۴. گلپایگانی، محمدرضا، مجمع المسائل، ج۱، ص۴۸۰.    
۱۰۵. زین الدین، محمدامین، کلمة التقوی، ج۳، ص۳۹۲.
۱۰۶. مرتضوی، محمدحسن، توضیح المناسک، ص۲۲۶.
۱۰۷. طوسی، محمد بن حسن، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۹۰.    
۱۰۸. طوسی، محمد بن حسن، المبسوط، ج۱، ص۳۱۶.    
۱۰۹. عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، ج۱، ص۳۳۳.    
۱۱۰. خویی، سید ابو القاسم، کتاب الحج، ج۵، ص۱۱۳.    
۱۱۱. ابن ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر، ج۱، ص۵۸۰-۵۸۱.    
۱۱۲. حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۷۴.    
۱۱۳. مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائده، ج۶، ص۲۳۲-۲۳۳.    
۱۱۴. شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۳۲.    
۱۱۵. ابن فهد حلی، احمد بن محمد، المهذب البارع، ج۱، ص۲۷۰.    
۱۱۶. ابن ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر، ج۱، ص۶۳۸.    
۱۱۷. شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۳۲.    
۱۱۸. ابن فهد حلی، احمد بن محمد، المهذب البارع، ج۱، ص۲۷۰.    
۱۱۹. ابن ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر، ج۱، ص۶۴۱.    
۱۲۰. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۹۸.    
۱۲۱. شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۸۹.    
۱۲۲. شیخ طوسی، الاستبصار، ج۲، ص۱۷۴.    
۱۲۳. حلی، جعفر بن حسن، المعتبر، ج۲، ص۷۸۹.    
۱۲۴. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۷۱-۷۲.    
۱۲۵. خویی، سید ابو القاسم، کتاب الحج، ج۳، ص۲۷۷.    
۱۲۶. طوسی، محمد بن حسن المبسوط، ج۱، ص۳۱۶.    
۱۲۷. عاملی، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیه، ص۶۶.    
۱۲۸. خویی، سید ابو القاسم، کتاب الحج، ج۳، ص۲۷۸.    
۱۲۹. عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، ج۱، ص۳۳۲.    
۱۳۰. عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، ج۱، ص۴۲۷.    
۱۳۱. قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۰.    
۱۳۲. ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۰۲۴.    
۱۳۳. ابو داود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی داود، ج۲، ص۱۵۳.    
۱۳۴. ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۲۵۲.
۱۳۵. ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۴۱۷.
۱۳۶. بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۲، ص۴۸۱-۴۸۲.    
۱۳۷. دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، سنن الدارمی، ج۲، ص۵۰.    
۱۳۸. ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج۲، ص۹۹۴.    
۱۳۹. نسائی، احمد بن شعیب، سنن النسائی، ج۵، ص۱۷۹.    
۱۴۰. ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستذکار، ج۴، ص۹۵، ۳۰۴.    
۱۴۱. ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستذکار، ج۴، ص۳۰۴.    
۱۴۲. نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۷، ص۱۶۶-۱۶۹.    
۱۴۳. ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۵۸۵.
۱۴۴. شیخ صدوق، حلی، جعفر بن حسن، علل الشرائع، ج۲، ص۴۱۳.    
۱۴۵. عاملی، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیه، ص۶۶.    
۱۴۶. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۴۴-۴۵.    
۱۴۷. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۷۴.    
۱۴۸. وحید خراسانی، حسین، مناسک حج،، ص۸۵.    
۱۴۹. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۷۴.    
۱۵۰. محقق احمدآبادی، سید مصطفی، کتاب الحج، ج۱، ص۳۵۷.
۱۵۱. فاصل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۵، ص۶۰.    
۱۵۲. طباطبائی، سید علی، ریاض المسائل، ج۶، ص۱۴۲.    
۱۵۳. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۷۴.    
۱۵۴. قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۰.    
۱۵۵. ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۰۲۴.    
۱۵۶. ابو داود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی داود، ج۱، ص۴۲۶.    
۱۵۷. ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۲۵۲.    
۱۵۸. ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۴۱۷.
۱۵۹. بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۲، ص۴۸۱-۴۸۲.
۱۶۰. کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۲۲۱.    
۱۶۱. ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۶۲۹-۶۳۰.
۱۶۲. سیوطی، مصطفی، مطالب اولی النهی، ج۲، ص۳۰۷.    
۱۶۳. سیوطی، مصطفی، مطالب اولی النهی، ج۲، ص۳۱۵-۳۱۶.    
۱۶۴. ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۶۲۹-۶۳۰.
۱۶۵. سیوطی، مصطفی، مطالب اولی النهی، ج۲، ص۳۰۷.    
۱۶۶. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۹۸.    
۱۶۷. طوسی، محمد بن حسن، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۴.    
۱۶۸. طباطبائی، سید علی، ریاض المسائل، ج۶، ص۱۶۰.    
۱۶۹. شیخ طوسی، النهایه، ص۲۰۸-۲۰۹.    
۱۷۰. مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائده، ج۶، ص۲۷.    
۱۷۱. بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۷، ص۲۶۳-۲۶۴.    
۱۷۲. ابن ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر، ج۱، ص۵۳۶.    
۱۷۳. علامه حلی، تبصرة المتعلمین، ص۸۸.
۱۷۴. حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، ج۱، ص۱۷۶.    
۱۷۵. شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۵.    
۱۷۶. حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع، ص۸۰.    
۱۷۷. فاضل آبی، حسن بن ابی طالب، کشف الرموز، ج۱، ص۳۴۰.    
۱۷۸. فاصل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۵، ص۶۰.    
۱۷۹. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۷۴.    
۱۸۰. محمودی، محمدرضا، مناسک حج (محشی)، ص۱۳۲-۱۳۳.
۱۸۱. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۳۴.    
۱۸۲. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۴۸.    
۱۸۳. مغربی، نعمان بن محمد، تاویل الدعائم، ج۳، ص۲۲۸.    
۱۸۴. عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، ج۱، ص۳۳۲.    
۱۸۵. سبزواری، محمدباقر بن محمّد، ذخیرة المعاد، ج۳، ص۵۵۴.    
۱۸۶. فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۵، ص۲۷.    
۱۸۷. عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، ج۱، ص۳۲۲.    
۱۸۸. سبزواری، محمدباقر بن محمّد، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۶۹۷.    
۱۸۹. امام خمینی، مناسک حج، ص۲۲۳-۲۲۴.    
۱۹۰. میرزا جواد تبریزی، استفتائات جدید حج، ص۱۰۱-۱۰۲.    
۱۹۱. طوسی، محمد بن حسن المبسوط، ج۱، ص۳۰۶.    
۱۹۲. شیخ طوسی، النهایه، ص۲۱۳.    
۱۹۳. کرکی، علی بن الحسین، جامع المقاصد، ج۳، ص۱۷۰.    
۱۹۴. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۲۸۰.    
۱۹۵. نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۳۱۲.    
۱۹۶. شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج، ج۲، ص۳۱۵.    
۱۹۷. شروانی، احمد بن محمد، حواشی شروانی، ج۴، ص۲۰۴.    
۱۹۸. ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۲۴۳-۲۴۶.    
۱۹۹. بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۲، ص۴۷۴-۴۷۵.    
۲۰۰. ابن شیبه، عبدالله بن محمد، المصنف، ج۴، ص۴۲۹.
۲۰۱. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۳۳۲.    
۲۰۲. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۱۸.    
۲۰۳. محقق احمدآبادی، سید مصطفی، کتاب الحج، ج۲، ص۲۶۹-۲۷۳.
۲۰۴. ابن فهد حلی، احمد بن محمد، المهذب البارع، ج۱، ص۳۷۶-۳۷۷.
۲۰۵. رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۲۲۱-۲۲۳.    
۲۰۶. حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۴، ص۶۵.    
۲۰۷. المواق، محمد بن یوسف، التاج و الاکلیل، ج۴، ص۶۵-۶۷.    
۲۰۸. دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۲۷.    
۲۰۹. مجموعه نویسندگان، الموسوعة الفقهیه، ج۲، ص۱۸۰.
۲۱۰. ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۲۵۲-۲۵۳.    
۲۱۱. بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۲، ص۴۸۴-۴۸۵.    
۲۱۲. شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۰۶.    
۲۱۳. حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع، ج۱، ص۷۸-۷۹.    
۲۱۴. فاصل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۵، ص۱۵-۱۶.    
۲۱۵. رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۴۲۹.    
۲۱۶. نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۷، ص۵۶-۶۰.    
۲۱۷. ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۲۳۸.    
۲۱۸. شیخ طوسی، الخلاف، ج۲، ص۳۷۸-۳۷۹.    
۲۱۹. حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۳۸.    
۲۲۰. حکیم، سید محسن، مستمسک العروه، ج۱۰، ص۲۹-۳۰.    
۲۲۱. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۱۱.    



دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «تبدل حج/عمره»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۱۰/۲۵.    


رده‌های این صفحه : اصطلاحات فقهی | تبدل حج




جعبه ابزار