تاریخ‌نویسی و به طور کلی تالیف کتاب در اسلام به وسیله شیعیان آغاز گردید. صحابه و تابعین از صدر اسلام، اخبار مربوط بهسنت و سیره و اقوال و افعال و معجزات رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و شرح احوال نیاکان و قبیله او و اخبار کعبه و مکه و احوال اولاد و اهل بیت و اصحاب و کاتبان وحی و مشاوران و سرداران و خادمان آن حضرت را برای هم روایت می‌کردند و این کار را از مقوله عبادت و حفظ شعائر دین می‌شمردند. اخبار انبیاء و امم پیشین نیز که مفسر قصص قرآن و اطلاع بر آنها برای هر مسلمان لازم بود ضبط و روایت می‌شد.
در اواخر قرن اول هجری و اوائل قرن دوم بعض تابعین و تبع تابعین به جمع‌آوری احادیث سیره و مغازی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همت گماشتند، مانند عروة بن زبیر (م ح ۹۲ ق) خواهرزاده عایشه و ابان بن عثمان بن عفان (م ۱۰۵ ق) و وهب بن منبه یمنی (م ۱۱۰ ق) که جزئی از مغازی او در هایدلبرگ آلمان محفوظ است و عاصم بن عمر بن قتادة (م ۱۲۰ ق) و محمد بن مسلم بن شهاب زهری (م ۱۲۴ ق) و موسی بن عقبه (م ۱۲۴ ق) و عبدالله بن ابی‌بکر بن حزم (م ۱۳۵ ق). ... لیکن نخستین دانشمند مسلمان که تاریخ اسلام را به تفصیل جمع‌آوری کرد و نخستین کتاب معتبر را به نام السیرة النبویة در احوال پیغمبر و نیاکان او و اخبار بعثت و غزوات تالیف کرد، مردی شیعی‌مذهب و ایرانی‌تبار به نام محمد بن اسحاق بن یسار مطلبی (م ۱۵۱ ق) بود و هرکس که بعد از او در سیره و مغازی، کتابی تالیف کرده مدیون اوست. اصل این کتاببه طور کامل در دست نیست، لیکن تحریری که به وسیله عبدالملک بن هشام (م ۲۱۳ ق) از آن ترتیب یافته در دست است و به چند زبان دیگر ترجمه شده و به چاپ رسیده است. عنوان این تحریر نیز السیرة النبویة یا سیره ابن هشام است.
اقدام شیعیان برای تدوین تاریخ اسلام و جمع‌آوری احادیث رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یک واجب شرعیبه شمار می‌رفت. بعد از هجرت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) از مدینهبهکوفه که تشیع هویت سیاسی پیدا کرد اقدامات بنیادی برای تجدید حیات اسلام و نمایاندن چهره واقعی شریعت محمدی و نجات آن از دست اشرار و سودجویان به عمل آمد. عامل مؤثر تصحیح تاریخ اسلام خطبه‌های امیرالمؤمنین بود که در زمان خود او جمع‌آوری شد. به علاوه کتاب الدیات، در قانون جزای اسلام، و مصحف فاطمه که به وسیله علی (علیه‌السّلام) برای همسرش فاطمه صدیقه (علیهاالسّلام) نوشته شد بهترین کتاب‌هائی است که در اسلام تالیف شده است. به پیروی از آن حضرت بود که سلمان فارسی و ابوذر غفاری اخبار سیره رسول الله و تاریخ زندگی او را جمع‌آوری کردند. همچنین به اشارت و موافقت علی (علیه‌السّلام) بود که یاران او به تالیف کتاب در تاریخ اسلام آغاز نمودند. عبیدالله بن ابی‌رافع منشی امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در وصایای علی و کتابی در ذکر اسامی صحابه رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که در لشکرکشی‌های جمل و صفین و نهروان در رکاب علی (علیه‌السّلام) جهاد کردند و مجموعه فتاوی و قضایای علی را در کتابی دیگر مدون کرد. یکی دیگر از خواص یاران علی به نام اصبغ بن نباته مجاشعی فرمانی را که آن حضرت برای مالک اشتر استاندار مصر صادر کرده بود و وصایای علی را به پسرش محمد بن الحنفیه در کتابی ضبط نمود. سلیم بن قیس هلالی که او نیز از یاران نزدیک علی (علیه‌السّلام) بود کتاب جامعی متضمن ارشادات علی (علیه‌السّلام) به سلمان و ابوذر و مقداد و عمار و نیز بعض خطب آن حضرت را جمع‌آوری نمود که در دست است و در نجف به چاپ رسیده است. از آن بهبعد جمع احادیث شیعه و تدوین تاریخ اسلام و سیره پیغمبر و ائمه اطهار (علیه‌السّلام) آغاز گردید و کتب بسیار در مناقب ائمه اثنا عشر (علیه‌السّلام) به رشته تحریر در آمد. بعضی گفته‌اند که معاویه شخصی را به نام عبید بن شریه جرهمی مامور تدوین اخبار و اشعار و انساب اهل یمن نمود. لیکن محققان، از جمله مستشرق آلمانی، پرفسور کورنکو این خبر را بی‌اساس و مجعول دانسته‌اند. معلوم است که بعد از بروز انشعاب بین مسلمین بر سر خلافت و تقسیم مسلمانان به دو گروه شیعی و سنی، و تمرکز آن دو عقیده در عراق و شام، تاریخ اسلام و سیره و سنت و احادیث نبوی، برای هردو فرقه مهم‌ترین دستاویز به شمار آمده و از هر دو سو کوشیده‌اند اخبار موافق عقیده خود را تایید و جمع و منتشر کنند و در تضعیف مستندات طرف دیگر از هیچ اقدامی فروگذاشت ننمایند. پیدا شدن علم درایه و رجال و نقد احادیث و تقسیم حدیثبهصحیح و حسن و موثق و ضعیف... و تالیف سنن و مسانید و نوشتن زندگی‌نامه پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امامان و صحابه و مقاتل ائمه، صرف نظر از جنبه‌های دینی و علمی آن، به قصد تولی و تبری و اثبات مبادی مذهب بوده است.
تاریخ در نظر اهل سنت شرح احوال انبیاء و امم آنان و مظاهر آفرینش الهی از بدو خلقت تا بعثت محمد بن عبدالله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و بعد از آن دولت‌های اسلامی است. به عقیده آنان جمع اخبار انسان بر روی زمین مکمل وحی الهی و رسالت قرآن و حدیث می‌باشد. اما شیعه امامیه، استمرار حکم الهی را بعد از ختم نبوت به وجود امامان (علیه‌السّلام) و قیام‌های انقلابی شیعیان برای اعلاء کلمه حق می‌دانند و سیره ائمه اثنا عشر (علیه‌السّلام) و تاریخ حرکات شیعه، همچنین تاریخ اسلام و جهان را بر این اساس تدوین کرده‌اند. نمونه مشخص این‌گونه تواریخ کتابتاریخ الحرکات الشیعیة فی الکوفه تالیف ابومخنف لوط بن یحیی (م ۱۵۷ ق) و نظائر آن است. تالیف اخبار سیره و مغازی و جمع معارف اسلامی و تدوین شعب تاریخ، از احادث و اخبار ملوک و امم و قصص و امثال و خرافات و اساطیر و اشعار عرب و انساب قبائل و مناقب و مثالب ایشان، همه از عراق مخصوصا کوفه نشات گرفت و از عراق به سایر اقطار اسلامی راه یافت.
تاریخ‌نگاری را عمدتا موالی شیعه که غالبا ایرانی‌نژاد بودند آغاز کردند. این طبقه که خود را در جامعه خود خواه و متعصب عربی مظلوم و در اقلیت می‌دیدند از سوئی جنبش‌های شعوبی ضد عربی را تقویت می‌کردند و از سوی دیگر به تالیف آداب و علوم اسلامیبه خصوص تاریخ همت گماشتند تا از یک طرف موقع و مقام طبقه خود را در جامعه اسلامی مستحکم کنند و از طرف دیگر سوابق فرهنگی و مفاخر ملی خود را به عربان گوشزد نمایند.
ابوعبیده معمر بن مثنی ثقفی بالاولاء (م ۲۰۹ ق) محدث و لغوی و ادیب و مورخ ایرانی‌تبار، همه روایات منظوم و منثور قبایل عرب شمالی را در زمینه‌های مختلف جمع‌آوری کرد. شمار کتاب‌های او را حدود دویست عنوان ثبت کرده‌اند که از آن جمله است، فتوح ارمینیه، ایام العرب، المثالب، طبقات الشعراء، القبایل و الامثال، او ضد عرب و شعوبی‌مسلک بود و حتی کتابی در مطاعت و مثالب عرب نوشته است.
یکی دیگر از پیش‌آهنگان تاریخ‌نگاری در اسلام، ابوالفضل نصر بن مزاحم بن سیار منقری تمیمی کوفی (م ۲۱۲ ق) است که شیعی مذهب بوده و آثارش از منابع اصلی تاریخ تشیع به شمار می‌آید. تالیفات عمده او: الغارات، الجمل، مقتل الحسین، اخبار المختار الثقفی، المناقب، وقعة صفین، النهروان و اخبار محمد بن ابراهیم و ابی السرایا. نصر بن مزاحم گرچه در محبت علی (علیه‌السّلام) و آل او غلو می‌ورزیده لیکن مورخان سنی و شیعی روایات او را درست و بدون جانب‌داری تشخیص داده‌اند. کتاب صفین او که در ایران و مصر به چاپ رسیده از اسناد معتبر تاریخی به شمار می‌رود.
مکتب تاریخ‌نویسی شیعه در عراق رفته رفته از صورت تواریخ قبیله‌ای و محلی و مجمل‌نویسی، به صورت تحقیق و مقایسه و تفصیل در آمد و مؤلفین علاوه بر احادیث و روایات و اشعار عربی از منابع فارسی و سریانی و غیره نیز بهره‌مند شدند.
در صف اول این طبقه باید از ابوالمنذر هشام بن محمد بن ابی‌النصر بن سائب بن بشر کلبی یاد کرد. وی مانند پدرش، نسب‌شناس و عرب‌شناس و از بزرگان مورخان شیعه شمرده می‌شود. او اهل کوفه بود. در همان شهر متولد شد و به سال ۲۰۴ یا ۲۰۶ ق در همان شهر درگذشت. شمار تالیفات او را صد و پنجاه و‌اند عنوان نوشته‌اند. معروف‌ترین آنها به شرح ذیل است: جمهرة الانساب، الاصنام، نسب الخیل، بیوتان قریش، الکنی، المثالب، افتراق العرب، المؤودات، القاب قریش، القاب الیمن، ملوک الطوائف، ملوک کنده، بیوتات الیمن، ما کانت الجاهلیة تفعله و یوافق حکم الاسلام، الدیباج، در اخبار شعراء، تاریخ اخبار الخلفاء، صفات الخلفاء، تسمیة من بالحجاز من احیاء العرب، کتاب الاقالیم، اخبار بکر و تغلب و کتاب اسواق العرب... از این جمله دو کتاب الاصنام و نسب الخیل چند بار به چاپ رسیده و نسخه خطی المثالب که در آن عیوب عرب بر شمرده شده در کتابخانه موزه بغداد و اخبار بکر و تغلب نیز در کتابخانه آل سیدعیسی عطار در بغداد موجود است. مورخین و ادبای بعد از او پیوسته از کتاب‌های ابن کلبی نقل و در باره اخبار آنها تحسین یا نقد نوشته‌اند.
دیگر از مورخین شیعی ایرانی‌تبار که پیش‌کسوت مورخان اسلام و جامع شتات تاریخ شیعهبه شمار می‌آید، ابوعبدالله محمد بن عمر واقد سهمی بالولاء نام داشت. او در مدینه متولد شد. هارون الرشید (م ۱۹۳ ق) او را قاضی بغداد کرد و این سمت را تا سال ۲۰۷ ق که وفات کرد عهده دار بود. مرگ او هم در بغداد اتفاق افتاد. واقدی در فنون مختلف تراجم و سیره و مغازی و تاریخ، کتاب‌های معتبر، تالیف کرده است. از جمله آنها: المغازی النبویة، فتح افریقیة، فتح العجم، فتح مصر و اسکندریه از اسناد موثق تاریخی است که به چاپ رسیده است. دیگر از تالیفات او تفسیر القرآن، اخبار مکه، الطبقات، فتوح العراق، سیرة ابی‌بکر و وفاته، تاریخ الفقهاء، الجمل، کتاب الصفین، مقتل الحسین و ضرب الدنانیر و الدراهم و غیره می‌باشد. خطیب در تاریخ بغداد آورده است که واقدی هر واقعه تاریخی را که می‌نوشت قبلا محل آنرا معاینه می‌کرد. گویند بعد از مرگش ششصد جعبه بزرگ کتاب‌هائی که تالیف کرده بود از خود باقی گذاشت. او دو مملوک نویسنده داشت که شب و روز برای او کتابت می‌کردند. بزرگ‌ترین راویان اخبار او کاتبش محمد بن سعد زهری (م ۲۳۰ ق) معروف به ابن سعد بود که کتابالطبقات الکبیر را در تراجم رجال اسلام تالیف کرده و در هشت مجلد به سال ۱۳۲۱ ق در لیدن به چاپ رسیده است.
مشهور‌ترین مورخ شیعی قرن سوم احمد بن اعثم کوفی (م ح ۳۱۴ ق) مصنف دو کتاب الفتوح در تاریخ فتوحات اسلام تا عهد هارون الرشید و تاریخ در شرح وقایع عصر مامون تا مقتدر عباسی است. شخصیت‌های معروف اسلام و جنبش‌های انقلابی مسلمانان در قرن سوم و چهارم هجری عمدتا رنگ تشیع داشتند. علمای کلام شیعه کوشش خود را نه در راه ابطال عقاید سنیان، بلکه برای اثبات اصل ولایت و جنبه الهی بودن امامت و اثبات مذهب اهل بیت به کار می‌بردند و در این راه از کتب و مقالات سایر مذاهب نیز آزادانه استفاده می‌کردند. نخستین شکاف فکری و سیاسی بین تشیع و تسننبعد از ظهور دعوت اسماعیلی در شمال افریقا به وسیله عبیدالله مهدی (م ۳۲۲ ق) و تاسیس خلافت فاطمی مصربه وسیله المعزالدین الله (م ۳۶۵ ق) پیدا شد. با بنای شهر قاهرهبه امر المعز و ورود او به آن شهر (۳۶۲ ق) و بنای مسجد جامع و مدرسه دینی الازهر نخستین دانشگاه شیعی و نخستین دانشگاه اسلامی (۳۶۰ ق) رسمیت تشیع اعلام شد و نام خلفاء از خطبه جامع الازهر حذف گردید و به جای آن به نام علی (علیه‌السّلام) و اولاد او خطبه خوانده شد. این افکار و شعارها در تدوین تاریخ اسلام و شرح احوال صحابه و درایه و ارزش‌یابی حدیث اثر گذاشت. شاعرانی مانند ابوالقاسم محمد بن هانی اندلسی (م ۳۶۲ ق) و المؤید فی‌الدین هبةالله شیرازی (م ۴۷۰ ق) با قصاد فاخر خویش دنیای اسلام را متوجه قاهره کردند و تالیف کتاب‌هائی مانند: افتتاح الدعوة، المناقب و المثالب، مختصر الاثار فیما روی عن الائمة الاطهار، مناقب بنی‌هاشم و کتاب المجالس و المسامرات... که همه به وسیله ابن حیون نوشته شد، محور تاز‌ه‌ای برای تاریخ‌نویسی شیعهبه وجود آورد. اما شیعیان اثنا عشری با دعوت فاطمیان مخالفت کردند و آنان را ملحد شمردند. علمای اثنا عشری مثل ابوجعفر علی بن الحسین معروف بهصدوق و ابن بابویه قمی (م ۳۲۹ ق) مصنف کتابعیون اخبار الرضا، امالی، اکمال الدین، معانی الاخبار، الرضا، کتابالتوحید و ده‌ها کتاب دیگر در حدیث و کلام و فقه، محمد بن عمر کشی (م ۳۴۰ ق) صاحب کتابرجال و شیخ مفید (م ۴۱۳ ق) از بنیانگذاران فقه و مؤلف احوال ائمه و فضائل عزاداری شهدای طف کتاب ارشاد و احمد بن علی نجاشی کوفی صاحب کتابرجال و کتاب الکوفه و شیخ الطائفه ابوجعفر محمد (م ۴۶۰ ق) فرزند حسن معروف به شیخ طوسی مصنف کتابالرجال و کتابالغیبة و فهرست کتب الشیعة و اسماء المصنفین و کتابالمفصح فی الامامة و مقتل الحسین و اخبار مختار و کتاب‌های دیگر در حدیث و تاریخ و فقه و کلام و رجال، نه تنها اصول عقاید و شعار‌های شیعه اثنا عشری را مشخص نمودند بلکه محور تاریخ‌نویسی شیعه را هم استوار کردند.
تاسیس دولت صفوی در قرن دهم هجری بزرگ‌ترین توفیق برای مذهب اثنا عشری بود. این دولت نیرومند بیش از دو قرن در ایران دوام یافت (تا ۱۱۳۵ ق) و مجال کافی پیدا کرد تا جامعه دوازده امامی را بر اساسی استوار بنا نهد.
در این دوره در فضائل و مناقب امامان و تاریخ زندگی و شهادتشان کتب بسیار تالیف گردید. پیداست که چنین سیاستی با توجه به جنگ‌های طولانی ایران با عثمانی تاریخ را به طور کلی دگرگون می‌کند و تنها احادیث مخالف عامه مستند تاریخ به شمار می‌آید. در عهد صفویان مذهب و رسوم تشیع از ایران به کشور‌های همسایه به خصوص هند و آسیای میانه و اندونزی و عراق و سواحل خلیج فارس سرایت کرد و جوامع پیوسته شیعه از دکن تا فراتتقیه را کنار گذاشته شعار تشیع را آشکار کردند. تعزیه‌داری و نوشتن کتب مقتل و نمایشنامه‌های غم‌انگیز همه جا مرسوم شد و خواندن کتاب فارسی روضة الشهداء در همه مجالس شیعه باب گردید. سایر فرق شیعه مثل اسماعیلیه بهره و اسماعیلیه نزاری و خوجه‌ها در هند و نوربخشیه در اسکاردو و نواحی کشمیر و غلات علی‌اللهی و اهل حق در کردستان و عراق، و نیز صوفیان و سایر عقایدی که از مبادی شیعه نشات گرفته‌اند، همه آنها تاریخ تشیع و اسلام را بر طبق سنن و روایات خود تدوین نموده و از تاریخ برای ابطال دعاوی مخالفان و اثبات نظرات خویش استفاده کردند. در تمامی فروع تاریخ، اعم از تاریخ عالم یا یکی از اقطار اسلامی و تاریخ ملل و نحل و طبقات فقهاء و مفسرین و محدثین و نحویین و فلاسفه و منجمین و اطباء و ادباء و شعراء و نسب‌شناسان و موسیقی‌دانان تالیفات بسیار از مورخان شیعی بر جای مانده است که برای اطلاع از تفصیل آنها باید بهکتاب بیست و شش جلدی الذریعة الی تصانیف الشیعة و سایر معاجم و فهارس مراجعه نمود.
در دو قرن اخیر که صنعت چاپ رواج پیدا کرده و انقلابات سیاسی موجب ظهور رژیم‌ها و دولت‌های گوناگون در جهان اسلام شده است، شیعیان در ایران و کشور‌های آسیایی و افریقایی آنقدر کتاب و رساله و مقاله و زندگی‌نامه و داستان مذهبی و تاریخی و نسخه تعزیه و نمایشنامه و فیلم‌نامه تاریخی به زبان‌های مختلف انتشار داده‌اند که فهرست اسامی مؤلفان و مترجمان و سبک و هدف آنها خود کتابی بزرگ را فرا می‌گیرد.
کتابالرجال، نجاشی، مقدمه تاریخ العبر، ابن خلدون، ۱۳۶۶، ق، المواعظ والاعتبار فی ذکر الخطط والاثار، تقیالدین مقریزی، بولاق، ۱۲۷۰ ق، اعیان الشیعة، بیروت ۱۴۰۳ ق، عبیدالله المهدی، حسن ابراهیم و احمد شرف طه، مصر ۱۳۶۶ ق، المعزلدین الله، حسن ابراهیم و طه احمد شرف، مصر ۱۳۶۷ ق، تاریخ تفکر اسلامی در هند، عزیز احمد، ترجمه لطفی و یا حقی، تهران ۱۳۶۷ ش، بهجة الامال فی شرح زبدة المقال، حاج ملا علی علیاری، ج۱، تهران ۱۳۵۴ ش، الذریعة الی تصانیف الشیعة ذیل نام کتابهابه خصوص ج۳.
