تاریخ‌ قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

کتاب تاریخ قرآن کتابی است به زبان آلمانی در حوزه پژوهشهای قرآنی و منسوب به تئودور نولدکه.

---

آغازگر نگارش این کتاب تئودور نولدکه، زبان شناس و مورخ و قرآن پژوه نامدار آلمانی (۱۲۱۵ـ۱۳۰۹ ش/ ۱۸۳۶ـ۱۹۳۰) بود و کتاب نیز منتسب به اوست، اما در واقع محصول مشترک کار پژوهشی و علمی چند نسل از پژوهشگران نامدار در زمینه قرآن شناسی است.
این اثر در زمره نخستین و مهمترین کتاب‌هایی است که در اروپا درباره تاریخ پیدایش، ساختار، گردآوری و تدوین قرآن کریم منتشر گردید و مبنای بسیاری از پژوهشهای علمی در این زمینه شد.

۱.۱ - چگونگی نوشتن این کتاب

نولدکه در ۱۲۷۲/ ۱۸۵۶ با بهره گرفتن از مقاله مفصّلی که پیشتر به زبان لاتین درباره تاریخ پیدایش قرآن نگاشته، و به همین دلیل جایزه‌ای نیز دریافت کرده بود، رساله دکتری خود را در همین موضوع تقدیم دانشگاه گوتینگن آلمان کرد و با رتبه ممتاز در رشته شرق شناسی و زبانهای سامی فارغ التحصیل شد.
به سبب فزونی یافتن علاقه‌مندی به مطالعات اسلامی در آن ایام، آکادمی ادبیات پاریس در ۱۲۷۳/ ۱۸۵۷ مسابقه‌ای ترتیب داد و برای بهترین نوشته در زمینه «تاریخ انتقادی متن قرآن» جایزه‌ای تعیین کرد.
نولدکه با افزودن فصلهای جدیدی به متن رساله خود و انجام برخی اصلاحات در آن، در ۱۲۷۴/ ۱۸۵۸ نوشته‌ای را تقدیم آکادمی ادبیات پاریس نمود.
این آکادمی جایزه خود را مشترکاً به نولدکه و آلویس اشپرنگر آلمانی و میکله آماری ایتالیایی اعطا کرد.
کتاب (تاریخ قرآن) نولدکه صورت کمال یافته‌ای از همان نوشته بود که در ۱۲۷۶/ ۱۸۶۰ در گوتینگن به چاپ رسید.

۱.۲ - چاپ دوم این کتاب

در ۱۳۱۶/ ۱۸۹۸ ناشر کتاب از نولدکه درخواست کرد تا برای چاپ دوم (تاریخ قرآن) تجدیدنظری در متن آن به عمل آورد.
نولدکه با توجه به وضع سنّی و ضعف مزاج از این کار عذرخواست و برای انجام آن شاگرد فاضل خود فریدریش شوالی را پیشنهاد کرد.
شوالی با بهره گرفتن از دست نوشته‌های فراوان نولدکه و همچنین نقدها و اصلاحات کسانی چون گولدتسیهر و اسنوک ـ هورخرونیه موفق به اتمام این کار شد و چاپ دوم (تاریخ قرآن) پس از مطالعه خود نولدکه و با پیشگفتار وی در ۱۳۲۷/ ۱۹۰۹ منتشر گردید و بخش نخست کتاب شد.

۱.۲.۱ - بخش نخست این کتاب

این بخش به منشأ ظهور قرآن، تاریخچه نزول وحی بر پیامبر اکرم، اثراتی که وی به زعم نگارنده از محیط خود پذیرفته، انواع وحی، طبقه بندی و مشخص ساختن ترتیب نزول آیات و سوره‌ها، ویژگیهای ادبی و محتوایی سوره‌های مکّی و مدنی و سرانجام مطالبی که بر پیامبر نازل شده اما در قرآن درج نگردیده است می‌پردازد.

۱.۲.۲ - بخش دوم این کتاب و محتویات آن

شوالی با پژوهشهایی طاقت فرسا با بهره گیری از یادداشتهای نولدکه و با افزوده‌‍های عالمانه خود بر آن شد که بخش دوم کتاب را منتشر سازد، اما در فوریه ۱۳۱۷/ ۱۹۱۹ درگذشت و این کار را شوهر خواهرش هاینریش تسیمرن بر عهده گرفت و به انجام رساند.
بخش دوم کتاب (تاریخ قرآن) به گردآوری قرآن کریم، چگونگی حفظ آیات توسط حافظان وحی، نخستین نگارش آیات قرآن به دست کاتبان وحی در زمان حیات پیامبر اکرم، گردآوریهای نخستین آیات قرآن، نسخه گردآوری شده به دست زیدبن ثابت و سایر نسخ تهیه شده پیش از تدوین قرآن در زمان خلیفه سوم، تاریخچه نگارش نسخه رسمی تدوین شده در زمان عثمان بن عفان و مقایسه میان کتاب دینی مسلمانان، مسیحیان و یهودیان می‌پردازد و علاوه بر آن شامل مطالبی است درباره پژوهشهای نوین مسیحیان درباره منشأ ظهور قرآن، ادعاهای تاریخی در باره تحریف قرآن، شرح حال اصحاب پیامبر اکرم، تفاسیر موجود قرآن، و معرفی کتابهایی که می‌توانند به عنوان درآمدی برای مطالعه قرآن مفید باشند.
مجموع این دو بخش (تاریخ قرآن) در سالهای ۱۳۰۵ ش/ ۱۹۲۶ و ۱۳۰۸ ش/ ۱۹۲۹ به چاپ رسید.

۱.۲.۳ - نگارش بخش سوم این کتاب و محتویات آن

نگارش بخش سوم کتاب (تاریخ قرآن) که شوالی قسمتهایی از آن را به صورت یادداشت از خود باقی گذارده بود، به پیشنهاد تسیمرن، از جانب گوتهلف برگشترسر، جانشین شوالی در دانشگاه کونیگسبرگ، دنبال شد.
در شهریور ۱۳۱۲/ اوت ۱۹۳۳ برگشترسر نیز پس از سالها پژوهش بر روی بخش سوم در حالی درگذشت که بخشی از کار ناتمام مانده بود. همکار وی در دانشگاه کونیگسبرگ اتو پرتسل با افزودن فصل آخر این کتاب، درباره «تحول تاریخی قرآن»، این اثر را در ۱۳۱۷ ش/ ۱۹۳۸ به پایان برد و منتشر ساخت.
بخش سوم، که با پیشگفتار پرتسل آغاز می‌شود، به متن بدون اعراب قرآن، قرائات مختلف آن و اصول حاکم بر آنها، منابع پژوهشی در باره این قرائات، نسخ خطی قرآن، اعراب گذاری و نسخه‌های جدیدتر قرآن می‌پردازد.
در پایان کتاب فهرست جامع و مفصّلی از هر سه بخش آن آمده است که خانم آنه لیزه گوتشالک ـ باوئر آن را تهیه کرده و در بر دارنده کتاب شناسی، فهرست اعلام و فهرست موضوعی و فهرست آیات مورد استفاده در کتاب است.از این کتاب تاکنون چاپهای متعددی منتشر گردیده است.

۱.۳ - مقاله قرآن نولدکه در دایرةالمعارف بریتانیا

از میان مقالات متعدد نولدکه، مقاله «قرآن» وی در جلد شانزدهم از چاپ نهم دایره المعارف بریتانیکا و مقاله «درباره زبان قرآن» در مقالات جدید درباره زبان شناسی سامی (تکمله‌ای بر کتاب تاریخ قرآن) محسوب می‌شوند.

۱.۴ - کوشش درخور توجه نولدکه

کوشش نولدکه در زمینه قرآن پژوهی بسیار درخور توجه است؛ هر چند در مواردی، بویژه در دوره جوانی و به تعبیر خود او در مقدمه چاپ دوم به اقتضای «آثار جسارت جوانی»، گاه برخی از آنچه را که «کم یا بیش با اطمینان و تحک ّم» مطرح کرده است در ایام بعد «غیرقابل اطمینان» یافته است.

---

(۱) رودی پارت، الدراسات العربیّه و الاسلامیه فی الجامعات الالمانیه: المستشرقون الالمان منذ تیودور نولدکه، ترجمه مصطفی ماهر، قاهره (۱۹۶۷).

---