برهان امکان و وجوب (قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
یکی از
براهینی که خداوند در قرآن به آن اشاراتی کرده است
برهان امکان و وجوب است.
برهان امکان ، برهانی است که به واسطه
صفت امکان موجودات،
وجود واجب الوجود را اثبات می‌کند. این برهان در لسان
فلاسفه،
تقریرات مختلفی دارد که اشتراک همه آنها پی بردن از امکان موجودات به
موجود واجب است. منظور از
امکان، همسانی نسبت
ماهیت، با
وجود و
عدم است و چون
دور و
تسلسل علل باطل است، سلسله علل ممکنات به موجودی ختم می‌شود که وجودش ضروری است و وابسته به علتی نیست.
این اصطلاح در قرآن به کار نرفته است ولی مفسران و متکلمان در برخی آیات، اشاراتی به این برهان کرده اند البته مقصود این نیست که عین مقدمات ب
رهان امکان و وجوب در این آیات آمده، بلکه
فقر و
حاجت موجودات که در آیات مطرح شده، لازمه
مفهوم امکان (یکسانی نسبت شیء با وجود و عدم) است، نه عین آن فقر و غنا
وابستگی همیشگی خلایق، در وجود و
بقا به
خالق خویش : دلیل وجود
صانع است.
۱. یـایها الناس انتم الفقراء الی الله والله هو الغنی الحمید.
اى مردم شما (همگى) نيازمند به خدائيد تنها خداوند است كه بى نياز و شايسته هر گونه
حمد و
ستایش است!
مفاد آیه،
حصر غنا در ذات باری و حصر نیازمندی در مخلوقات است. برای خدا چیزی جز
غنای ذاتی و برای مخلوقات، چیزی جز
فقر ذاتی تصور نمی‌شود. ذکر
لفظ جلاله «
الله» و اشاره به خلق و تدبیر در آیه بعدی (ان یشا یذهبکم و یات بخلق جدید) و نیز وصف خدا به «
حمید» اشاره به همین نکته است. گفتنی است که عمومیت
علت حکم، اقتضا می‌کند مفاد آیه،
عام باشد یعنی هر شیئی که مخلوق و تحت
ربوبیت الهی است محتاج است. گویا خداوند فرموده: ای خلایق! همه شما در وجود و
تدبیر امورتان به خالق و مدبر خود محتاجید این تفسیر از آیه، بر برهان امکان و وجوب قابل
انطباق است که اساس آن نیازمندی ممکن به علتی واجب است
۲. ... . والله الغنی وانتم الفقراء.
آرى، شما همان گروهى هستيد كه براى انفاق در راه خدا دعوت مى شويد، بعضى از شما بخل مى ورزند و هر كس بخل ورزد، نسبت به خود
بخل كرده است و خداوند
بی نیاز است و شما همه نيازمنديد و هر گاه سرپيچى كنيد، خداوند گروه ديگرى را جاى شما مى آورد پس آنها مانند شما نخواهند بود (و سخاوتمندانه در راه خدا
انفاق مى‌كنند).
با توجه به توضیح پیشین، مفاد آیه می‌تواند اشاره به برهان امکان و وجوب باشد.
حصر در آیه، «
حصر قلب» است.بدین معنا که فقط خداوند غنی است.نه شما و فقط شما فقیرید نه خداوند.
۳. یسـله من فی السمـوت و الارض..
تمام كسانى كه در آسمانها و زمين هستند از او
تقاضا مى كنند، و او هر روز در
شأن و كارى است!
مقصود از «سؤال» در آیه، نیاز موجودات از همه جهات به ذات باری و وابستگی وجودی آنها به او است.اساس برهان امکان و وجوب نیز
وابستگی ممکنات به وجودی است که
قائم بالذات باشد، لذا می‌توان آیه را به برهان امکان و وجوب مربوط دانست.
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۶، ص۲۳۱، برگرفته از مقاله «ادعای بدون برهان».
