• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

باد در قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



باد جا به جایی هوا ، به خواست خداوند برای بارش باران و آثاری دیگر در طبیعت است.



واژه باد را معادل واژه «ریح» در زبان عربی دانسته‌اند.
[۱] لغت‌نامه، ج‌۳، ص‌۳۹-۳۵، «باد».
[۲] فرهنگ فارسی، ج‌۲، ص‌۱۷۰۱، «ریح».
واژه «ریح» از ریشه «ر‌و‌ح» است
[۳] لسان‌العرب، ج‌۵‌، ص‌۳۵۵، «روح».
که‌در معنای رایحه و بو و شکوه و قدرت نیز به کار رفته است. کلیدواژه‌هایی را که در قرآن به مفهوم باد اشاره دارد با توجه به معنای واژه می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
۱. واژه‌هایی که بر مطلق باد دلالت دارد. این واژه‌ها عبارت است از:ریح و ریاح (جمع ریح) که به ترتیب در ۱۷ و ۱۰ آیه آمده است.
[۱۲] المعجم المفهرس، ص‌۳۲۶.
[۱۳] المعجم الاحصائی، ج‌۲، ص‌۸۱۷‌.
[۱۴] المعجم الاحصائی، ج‌۲، ص ۸۱۹‌.

۲. واژه‌هایی که بر گونه‌ای از باد دلالت دارد. این واژه‌ها عبارت است از:حاصب (باد شدیدی که با خاک و سنگ همراه است)
[۱۵] لسان العرب، ج‌۳، ص‌۱۹۸، «حصب».
، اِعصار (باد همراه گرد و غبار)
[۲۰] الصحاح، ج۲، ص۷۵۰.
[۲۱] لسان‌العرب، ج۹، ص‌۲۳۸، «عصر».
و گردباد.
[۲۲] لسان العرب، ج‌۹، ص‌۲۳۸، «عصر»

۳. واژه‌هایی که به قرینه مناسبتی در معنا و مضمون آیه و بعضی روایات، برخی مفسران آن را به معنای باد تفسیر کرده‌اند. این واژه‌ها‌عبارت است از: ذاریات (پراکنندگان)
[۲۴] کشف‌الاسرار، ج‌۹، ص‌۳۰۷.
[۲۵] مجمع البیان، ج‌۹، ص‌۲۳۰.
[۲۶] التحقیق، ج‌۳، ص‌۲۹۲، «ذرو».
، حاملات (حمل‌کنندگان)
[۲۹] التفسیر الکبیر، ج‌۲۸، ص‌۱۹۵.
، جاریات (روان‌شوندگان)
[۳۲] التفسیر الکبیر، ج‌۲۸، ص‌۱۹۵.
، مقسّمات (قسمت کنندگان) ، مرسلات (فرستادگان)
[۳۹] مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۲۸‌.
، عاصفات (تندروندگان)
[۴۲] مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۲۸‌.
، ناشرات (گسترانندگان)
[۴۶] مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۲۹‌.
، فارقات (جدا کنندگان)
[۵۰] مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۲۹‌.
و ملقیات (القاکنندگان)
[۵۳] مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۲۹.
همچنین آیات متضمن واژه‌های طوفان، موج، برق و صاعقه که معمولا همراه با وزش باد پدید می‌آید با مفهوم باد مرتبط‌است.

۱.۱ - باد نعمت و رحمت خداوند

عموم آیاتی که در آن‌ها از واژه «ریاح» استفاده شده است آثار باد را در جایگاه نعمت و رحمت خداوند بیان می‌کند. بیشتر آیات متضمن واژه ریح‌ و آیاتی که در آن‌ها واژه‌های «حاصب» و «اعصار» به کار رفته است، کارکرد باد را در عذاب کافران توضیح می‌دهد. در دسته آیاتی که از واژه «ریح» استفاده شده است سه آیه فرمانروایی سلیمان (علیه‌السلام) را بر باد بازگو می‌کند. از مجموع آیات در ۷ آیه از باد در مقام تمثیل استفاده شده است و در آیات متضمن واژه‌های ذاریات، حاملات، جاریات، مقسّمات،
[۷۲] التفسیر الکبیر، ج‌۲۸، ص‌۱۹۵.
مرسلات، عاصفات، ناشرات، فارقات و ملقیات به باد سوگند یاد شده‌است.
[۷۳] کشف الاسرار، ج‌۱۰، ص‌۳۳۶.
[۷۴] مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۲۸‌-۶۲۹‌.


۱.۲ - فواید باد

باد پدیده‌ای طبیعی است که انسان با بعضی از دو کارکرد مفید و راحتی‌بخش و مخرب و مشقت‌آفرین آن برای طبیعت و انسان آشناست، ازاین‌رو قرآن به یادآوری پدیده باد و کارکرد دوگانه آن پرداخته است. برای بیان دوگانگی کارکرد باد به تأثیر آن در حرکت کشتی یا دستخوش موج و طوفان کردن آن اشاره شده است:«هُوَ الَّذی یُسَیِّرُکُم فِی البَرِّ والبَحرِ حَتّی اِذا کُنتُم فِی الفُلکِ وجَرَینَ بِهِم بِریح طَیِّبَة وفَرِحوا بِها جاءَتها ریحٌ عاصِفٌ وجاءَهُمُ المَوجُ مِن کُلِّ مَکان».
[۷۹] مجمع‌البیان، ج‌۵‌، ص‌۱۵۳.
بازگویی بعضی از کارکردهای دوگانه باد در آیات دیگر دنبال شده است. قرآن در بیان کارکردهای مفید آن، باد را به حرکت درآورنده کشتیها
[۸۰] تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۳، ص‌۴۴۵.
[۸۱] تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۴، ص‌۱۲۷.
(این سخن ناظر به چگونگی کشتیرانی در دوره‌های پیشین است) و حرکت‌دهنده و بارورکننده
[۸۷] مجمع البیان، ج‌۶، ص‌۵۱۱‌.
[۸۸] تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۱۲.
ابرهای بارانزا یا بارور کننده نباتات می‌داند. قرآن‌باد را برای انسان، بشارت‌دهنده باران می‌داند که به آشنایی انسان با نقش باد در بارش باران اشاره دارد. بازگویی این کارکردها برای توضیح جایگاه باد در طبیعت نیست، بلکه قرآن با انتساب پدیده باد و این امور به خداوند از دانسته‌های انسان برای توجه به خالقیت و قدرت خدا و دعوت به توحید و نفی شرک و شکرگزاری بهره می‌گیرد و متناسب با این دیدگاه، باد و کارکرد آن را آیه و نشانه‌ای از خداوند برای انسانهای عاقل و صابر و شکرگزار ترسیم می‌کند.

۱.۳ - ابتلا انسان و عذاب

قرآن در بیان کارکرد مخرّب باد، توانایی باد برای تخریب طبیعت و به مشقت و هلاکت انداختن انسان را با دو رویکرد ابتلا و امتحان انسان و عذاب و نابودی کافران بازگو می‌کند. گرفتاری در دریای طوفانی و موج‌خیز به علت باد شدید و زرد و پژمرده شدن زراعت و گیاهان زمین بر اثر وزش‌باد آفتزا را می‌توان از موارد کارکرد باد در ابتلا و امتحان دانست. این ابتلا و امتحان، یا تنبیه و بیداری از غفلتها و روی‌آوری صادقانه به خداوند را در پی دارد یا زمینه کفر را فراهم می‌آورد. کارکرد باد در عذاب و نابودی کافران، هم در گذشته برای قوم عاد
[۱۰۵] روض‌الجنان، ج‌۱۷، ص‌۶۵‌.
[۱۰۶] تفسیر ابن کثیر، ج‌۴، ص‌۱۰۲.
و لوط
[۱۱۲] مجمع البیان، ج‌۹، ص‌۲۹۱.
[۱۱۳] فتح القدیر، ج‌۵‌، ص‌۱۲۷.
رخ داده است و هم در جایگاه تهدیدی برای کفرورزی انسان بازگو شده است. قرآن بادِ نابودکننده قوم عاد را با تعابیری چون صَرْصَر (صدای شدید
[۱۱۷] مجمع البیان، ج‌۹، ص‌۱۱.
[۱۱۸] المیزان، ج‌۱۷، ص‌۳۷۷.
، سرمای شدید)
[۱۱۹] تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۴، ص‌۲۸۴.
[۱۲۰] المیزان، ج‌۱۷، ص‌۳۷۷.
، عقیم (بی‌فایده)
[۱۲۴] مجمع البیان، ج‌۹، ص‌۲۴۰.
و عاتیه:(سرکش
[۱۲۷] تفسیر بیضاوی، ج‌۴، ص‌۳۱۳.
و خارج از حد)
[۱۲۹] التبیان، ج‌۱۰، ص‌۹۵.
[۱۳۰] تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۴، ص‌۴۴۰.
وصف می‌کند و از بادی که سبب هلاکت قوم لوط شده است با واژه حاصب یاد می‌کند:«اِنّا اَرسَلنا عَلَیهِم حاصِبًا اِلاّ ءالَ لوط نَجَّینهُم بِسَحَر». قرآن داستان عذاب امتهای پیشین را برای انذار و بازداشتن دیگران از کفرورزی بیان می‌کند:«فَاِن اَعرَضوا فَقُل اَنذَرتُکُم صعِقَةً مِثلَ صعِقَةِ عاد و‌ثَمود».
نیروی باد ممکن است در شرایطی برای یاری بندگان با ایمان به کار رود؛ مانند وزش باد شدید بر سپاه مشرکان در جنگ احزاب که آنان را از جنگ با مسلمانان بازداشت
[۱۳۴] مجمع البیان، ج‌۸‌، ص‌۵۳۱‌.
:«یاَیُّها الَّذینَ ءامَنوا اذکُروا نِعمَةَ اللّهِ عَلَیکُم اِذ جاءَتکُم جُنودٌ فَاَرسَلنا عَلَیهِم ریحًا».
فقیهان شیعه هنگام وزش باد شدید به رنگهای سرخ و سیاه و زرد که موجب وحشت مردم شود، خواندن نماز آیات را واجب دانسته‌اند؛ اما فقیهان‌سنی
[۱۳۷] الفقه علی المذاهب الاربعه، ج‌۱، ص‌۵۰۳‌.
به استحباب آن نظر داده‌اند.


خداوند نیروی باد را در اختیار و فرمان سلیمان (علیه‌السلام) نهاده بود. سلیمان (علیه‌السلام) خواستار حکومتی از خدا بود که پس از او زیبنده کسی نباشد و خداوند اختیار باد را به او واگذاشت:«فَسَخَّرنا لَهُ الرّیحَ تَجری بِاَمرِهِ». شتاب حرکت باد در مُلک سلیمان (علیه‌السلام) به گونه‌ای بود که صبح به اندازه مسافت یک ماه و عصر به اندازه مسافت یک ماه دیگر راه می‌پیمود:«وَ لِسُلَیمنَ الرّیحَ غُدُوُّها شَهرٌ ورَواحُها شَهرٌ». در بعضی از روایتها آمده است که سلیمان با استفاده از سرعت حرکت باد از جایی به جای دیگر می‌رفت.
[۱۴۳] جامع‌البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۲، ص‌۸۴‌۸۵‌.
[۱۴۴] الدرالمنثور، ج‌۵‌، ص‌۴۲۷‌-۴۲۸.
[۱۴۵] کنزالدقائق، ج‌۱۰، ص‌۴۷۰.
بعضی بر این باورند که خداوند باد را ویژگی حکومت سلیمان قرار داد تا نشانه‌ای بر ناپایداری و گذرا بودن مُلک‌او باشد.
[۱۴۶] حقائق‌التفسیر، ج۲، ص۹، ۱۸۶-۱۸۷.
[۱۴۷] کشف‌الاسرار، ج‌۲، ص‌۲۶۰.



بخشی از سوگندهای قرآن به چیزهایی که به معنای باد دانسته شده عبارت است از:«و الذّ‌ریتِ... فَالحمِلتِ... فَالجرِیتِ... فَالمُقَسِّمتِ...» و «و‌المُرسَلتِ.... فَالعصِفتِ... والنّشِرتِ... فَالفرِقتِ... فَالمُلقِیتِ...». هریک از این اموری که به آن‌ها سوگند یاد شده است، به سبب مناسبتی که معنای آن‌ها با ویژگی یا کارکرد باد دارد، به معنای باد تفسیر شده است. بیشتر مفسران از ۴ سوگند سوره ذاریات تنها ذاریات (پراکنندگان) را به معنای باد دانسته‌اند.
[۱۵۱] مجمع البیان، ج‌۹، ص‌۲۲۹.
در روایتی از امیرمؤمنان، علی (علیه‌السلام) نیز ذاریات به باد معنا شده است.
[۱۵۳] تفسیر قمی، ج‌۲، ص‌۳۳۶.
[۱۵۴] الدرالمنثور، ج‌۶‌، ص‌۱۳۳.
زمخشری
[۱۵۵] الکشاف، ج‌۴، ص‌۳۹۵.
و فخررازی
[۱۵۶] التفسیر الکبیر، ج‌۲۸، ص‌۱۹۵.
بر خلاف بیش‌تر مفسران حاملات (حمل‌کنندگان)، جاریات (روان‌شوندگان) و مقسّمات (تقسیم‌کنندگان) را نیز به باد معنا کرده‌اند. بعضی از مفسران از ۵ سوگند ابتدای سوره مرسلات تنها عاصفات (تندروندگان) را به معنای باد دانسته‌اند
[۱۵۷] الدرالمنثور، ج۶‌، ص۴۹۲.
[۱۵۸] المیزان، ج۲، ص‌۱۴۵.
؛ اما برخی مرسلات (فرستادگان) و ناشرات (گسترانندگان) را هم باد معنا کرده‌اند.
[۱۵۹] جامع‌البیان، مج۱۴، ج‌۲۹، ص‌۲۸۳.
[۱۶۰] جامع‌البیان، مج۱۴، ج‌۲۹، ص۲۸۷.
بنا به روایت طبرسی بعضی فارقات را هم به معنای باد دانسته‌اند
[۱۶۲] مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۲۹‌.
و میبدی نظر کسانی را آورده است که هر ۵ سوگند را به معنای باد دانسته‌اند.
[۱۶۳] کشف الاسرار، ج‌۱۰، ص‌۳۳۶.



باد پدیده‌ای طبیعی است که قدما چگونگی پیدایش و تأثیر آن در طبیعت را در بخش طبیعیات فلسفه بررسی می‌کردند
[۱۶۴] الشفاء، ص‌۵۹‌.
و در علوم جدید بر پایه تجربه نظراتی درباره آن سامان یافته است. براساس این علوم باد جزئی از هوا و جوّ زمین است که دارای وزن و حرکت گردشی است و حرکت آن به سبب فشاری است که از سوی خورشید یا گردش زمین بر آن وارد می‌شود و برای بارش باران وجود بادهایی از جناحهای گرم و سرد و صعود به بالا برای بارور کردن ابرها و ایجاد حالت‌ انقلاب و ناپایداری در منطقه تشکیل ابر لازم‌است.
[۱۶۵] الجواهر، ج‌۲، ص‌۱۸۰.
[۱۶۶] مجموعه آثار، ج‌۷، ص‌۳۳۰‌-۳۳۱، «باد و باران در قرآن».

می‌رساند که چیزی از مبدأی به مقصدی با نیرو یا وسیله‌ای به‌راه افتاده است.
[۱۶۷] مجموعه آثار، ج‌۷، ص‌۳۳۷، «باد و باران در قرآن».
[۱۶۸] مجموعه آثار، ج‌۷، ص‌۳۵۷، «باد و باران در قرآن».
یادآوری تابش خورشید و گردش شب و روز پیش از ذکر باد به تأثیر خورشید و گردش زمین در حرکت باد اشاره دارد.
[۱۷۲] مجموعه آثار، ج‌۷، ص‌۳۳۷، «باد و باران در قرآن».
استفاده از واژه «ریاح» در آیاتی که باد را زمینه‌ساز و بشارت دهنده باران می‌داند رساننده نیاز به وجود بادهایی برای بارش باران است.
[۱۷۶] مجموعه آثار، ج‌۷، ص‌۳۶۰‌-۳۶۳، «باد و باران در قرآن».
در روایتی آمده است که پیامبر هنگام وزش باد، از خداوند وزیدن بادها (ریاح) و نوزیدن‌باد (ریح) را درخواست می‌کرد.
[۱۷۷] کشف الاسرار، ج‌۱، ص‌۴۳۷.
برخی در توضیح این روایت گفته‌اند که وزش بادهای متعدد، بارش باران را به دنبال دارد اما وزش یک باد، حاصلی ندارد یا سبب خسارت می‌شود
[۱۷۸] مجمع البحرین، ج‌۲، ص‌۲۴۵.
واژه «یَعرُجُ» در «یَعلَمُ... ما یَنزِلُ مِنَ السَّماءِ و ما یَعرُجُ فیها» به بالا‌رفتن باد اشاره دارد.
[۱۸۱] مجموعه آثار، ج‌۷، ص‌۳۵۹‌-۳۶۰، «باد و باران در قرآن».
واژه «لَوقِحَ» در «واَرسَلنَا الرِّیحَ لَوقِحَ» کارکرد‌باد را در باروری ابرها
[۱۸۳] مجموعه آثار، ج‌۷، ص‌۳۶۰‌-۳۶۱، «باد و باران در قرآن».
[۱۸۴] معارف قرآن، ص‌۲۵۸.
یا درختان و گیاهان
[۱۸۵] المیزان، ج‌۱۲، ص‌۱۴۵‌-۱۴۶.
می‌رساند. واژه «تُثیرُ» در «یُرسِلُ الرّیحَ فَتُثیرُ سَحابًا» و «اَرسَلَ الرّیحَ فَتُثیرُ سَحابًا» بر وجود حالت انقلاب و ناپایداری هوا به هنگام تشکیل ابرهای بارانزا دلالت دارد، زیرا «تُثیرُ» از ریشه «ث‌و‌ر» به‌معنای انقلاب و دگرگونی است.
[۱۸۸] مجموعه آثار، ج‌۷، ص‌۳۵۸، «باد و باران در قرآن».



در پاره‌ای از تمثیلهای قرآن، از باد و بعضی کارکردهای آن سخن به میان آمده است. بازگویی این تمثیلها برای توضیح وضع مشرکان و کافران و تأثیر انفاق برای غیر خدا بر اعمال و زودگذر بودن جلوه‌های دنیا و چگونگی حیات پس از مرگ است. قرآن کسی را که به خدا شرک بورزد مانند شخصی می‌داند که، از آسمان سقوط کرده، باد او را به مکانی دور پرتاب می‌کند:«فَکَاَنَّما خَرَّ مِنَ السَّماءِ... تَهوی بِهِ الرّیحُ فی مَکان سَحیق». بعضی از مفسران سقوط از آسمان و پرتاب شدن به مکان دور دست را کنایه از سقوط مشرک، از مقام انسانیت و قرار گرفتن در جایگاهی بسیار دور از شأن انسانی می‌دانند. کفر به خداوند نابودی اعمال را در پی دارد. قرآن اعمال کافران را به خاکستری در برابر تندباد در روزی طوفانی، مثال می‌زند، به گونه‌ای که نتوانند کمترین چیزی از آن را به دست آورند
[۱۹۸] الامثال فی‌القرآن، ص‌۲۲۶‌-۲۲۸.
[۱۹۹] مثال‌های زیبای قرآن، ص‌۳۱۵.
:«مَثَلُ الَّذینَ کَفَروا بِرَبِّهِم اَعملُهُم کَرَماد اشتَدَّت بِهِ الرِّیحُ فی یَوم عاصِف لا یَقدِرونَ مِمّا کَسَبوا عَلی شَیء». براساس این آیه اعمال کافران هیچ اثر سعادتبخشی در پی ندارد، چنان‌که در آیه‌۲۳ فرقان هم آمده است:«قَدِمنا‌اِلی ما عَمِلوا مِن عَمَل فَجَعَلنهُ هَباءً مَنثورا».
[۲۰۲] مجمع‌البیان، ج۶‌، ص۴۷۵.
‌این‌ویژگی اعمال کافران (سعادتبخش نبودن) در تمثیل دیگری مشخصاً درباره اثر انفاق آنان آمده است. قرآن انفاق کافران را در دنیا مانند باد سردی می‌داند که بر زراعت قومی که بر خود ستم کرده‌اند بوزد و آن‌را نابود کند
[۲۰۴] الامثال فی القرآن، ص‌۲۵۸.
[۲۰۵] الامثال فی القرآن، ص۲۶۰.
:«مَثَلُ ما یُنفِقونَ فی هذِهِ الحَیوةِ الدُّنیا کَمَثَلِ ریح فیها صِرٌّ اَصابَت حَرثَ قَوم ظَلَموا اَنفُسَهُم فَاَهلَکَتهُ». برخی انفاق کافران را برای رسیدن به مقاصد فاسدشان در دنیا، عملی فاسد می‌دانند که جز نتیجه‌ای فاسد به بار نمی‌آورد.
[۲۰۷] الکشاف، ج‌۱، ص‌۴۰۵.

انفاق برای غیر خدا و انفاق همراه با منت و اذیت مانند کفر موجب نابودی اعمال می‌شود. قرآن این انفاق را مانند گردبادی آتشین می‌داند که هنگام پیری و ناتوانی شخص و داشتن فرزندانی ناتوان در باغ خرما و انگور او که از زیر درختان آن نهرهایی جاری است بوزد و همه را نابود کند:«اَیَوَدُّ اَحَدُکُم اَن تَکونَ لَهُ جَنَّةٌ مِن نَخیل واَعناب تَجری مِن تَحتِهَا الاَنهرُ لَهُ فیها مِن کُلِّ الثَّمَرتِ واَصابَهُ الکِبَرُ ولَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفاءُ فَاَصابَها اِعصارٌ فیهِ نارٌ فَاحتَرَقَت». مفسران ویژگی پیری:«اَصابَهُ الکِبَرُ» و داشتن فرزندانی ناتوان:«لَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفاءُ» را اشاره به شدت نیاز شخص و جبران‌ناپذیر بودن خسارتی می‌دانند که بر اثر انفاق برای غیر خدا و انفاق همراه با منت و اذیت حاصل می‌شود.
[۲۱۰] مجمع البیان، ج‌۲، ص‌۶۵۴‌.
زودگذری جلوه‌های دنیا را یکی از این تمثیلها بیان می‌کند؛ در این تمثیل زندگی دنیا مانند گیاهان سرسبزی است که در پی بارش باران رخ می‌نماید و پس از مدتی به زردی می‌گراید و باد آن را به هر سو می‌پراکند:«واضرِب لَهُم مَثَلَ الحَیوةِ الدُّنیا کَماء اَنزَلنهُ مِنَ‌السَّماءِ فاختَلَطَ بِهِ نَباتُ الاَرضِ فَاَصبَحَ هَشیمًا تَذروهُ الرِّیحُ».
[۲۱۳] البحرالمحیط، ج۷، ص۱۸۶.
فرایند وزش باد تا بارش باران و حیات و سرسبزی دوباره زمین مثالی برای توانایی خداوند بر زنده کردن انسان پس از مرگ و حقانیت معاد است:«هُوَ الَّذی یُرسِلُ الرِّیحَ بُشرًا بَینَ یَدَی رَحمَتِهِ حَتّی اِذا اَقَلَّت سَحابًا ثِقالاً سُقنهُ لِبَلَد مَیِّت فَاَنزَلنا بِهِ الماءَ فَاَخرَجنا بِهِ مِن کُلِّ الثَّمَرتِ کَذلِکَ نُخرِجُ المَوتی».


در بعضی فرهنگنامه‌ها،
[۲۱۶] کشاف اصطلاحات الفنون، ج‌۱، ص‌۳۰۶.
[۲۱۷] شرح اصطلاحات تصوف، ج‌۲، ص‌۲۳۸.
[۲۱۸] شرح اصطلاحات تصوف، ج‌۲، ص ۲۳۹.
باد در شمار اصطلاحات صوفیه و به معنای نصر ضروری الهی برای همه موجودات و موافق‌ترین اسم برای حال سالک
[۲۱۹] کشاف اصطلاحات الفنون، ج‌۱، ص‌۳۰۶.
آمده است. برخی نیز آن را به دگرگونیِ دل از حالی به حال دیگر معنا کرده‌اند. این دگرگونی اگر از مشرق و عالم وحدت باشد آن را « باد صبا » و اگر از مغرب و عالم کثرت باشد «باد دبور» می‌گویند.
[۲۲۰] شرح اصطلاحات تصوف، ج‌۲، ص‌۲۳۸‌-۲۳۹.
برخی به نقل از تذکرة الاولیاء گفته‌اند:باد صبا، بادی است که از زیر عرش میوزد
[۲۲۱] کشاف اصطلاحات الفنون، ج‌۱، ص‌۳۰۶.
؛ همچنین باد صبا را نفحه‌ای رحمانی از شرق عالم روح دانسته‌اند که به خیر و نیکی برمی‌انگیزد
[۲۲۲] مصطلحات التصوف، ص‌۵۲۳‌.
و زمینه پذیرش و موافقت با شرع را فراهم می‌آورد. باد دبور را با ویژگی مخالف باد صبا شناسانده و آن را زمینه‌ساز چیرگی هوای نفس و مخالفت با شرع دانسته‌اند.
[۲۲۳] کشاف اصطلاحات الفنون، ج‌۱، ص‌۵۲۲.
[۲۲۴] شرح اصطلاحات تصوف، ج‌۵، ص‌۲۰۴.
از باد صبا و «باد دبور» با واژه‌های «صبا»
[۲۲۵] مصطلحات التصوف، ص‌۵۲۳‌.
و « دبور »
[۲۲۶] کشاف اصطلاحات الفنون، ج‌۱، ص‌۷۸۰.
[۲۲۷] شرح اصطلاحات تصوف، ج‌۵‌، ص‌۲۰۴.
[۲۲۸] مصطلحات التصوف، ص‌۳۴۹.
نیز یاد شده است.
در اصطلاحات صوفیان واژه « نسیم » هم آمده است که معنایی نزدیک به باد صبا دارد و آن را به وزیدن باد عنایت معنا کرده‌اند.
[۲۲۹] کشاف اصطلاحات الفنون، ج‌۲، ص‌۱۶۹۵.
[۲۳۰] شرح اصطلاحات تصوف، ج‌۱۰، ص‌۲۱.
برای بعضی کاربردهای واژه باد در مثنوی معنوی معانی گوناگونی از جمله خواست، قدرت ، عنایت و نصرت خداوندی را بازگو کرده‌اند.
[۲۳۱] شرح اصطلاحات تصوف، ج‌۲، ص‌۲۳۸‌-۲۳۹.


۶.۱ - باد در تفسیر عرفانی

در رویکرد تفسیر عرفانی قرآن هم، برای باد معناهای گوناگونی بازگو شده است. این معانی بیش‌تر در تفسیر آیاتی آمده است که باد را بشارت دهنده رحمت خداوند می‌داند. سلمی در تفسیر آیه ۵۷ اعراف از بعضی نقل می‌کند که هر بادی گونه‌ای از رحمت را می‌پراکند؛ مثلا باد توبه رحمت محبت را بر قلب می‌پراکند و بادهای خوف ، رجاء ، قرب و شوق ، هریک به ترتیب، رحمتِ هیبت، انس ، شوق و شعله‌های شیفتگی را می‌پراکنند.
[۲۳۵] حقائق التفسیر، ج‌۱، ص‌۲۳۱.
سلمی برای بادهای بشارت دهنده معناهای دیگری نیز نقل کرده است که بعضی از آن‌ها عبارت است از:بادهای پشیمانی پیشاپیش توبه،
[۲۳۶] حقائق التفسیر، ج‌۲، ص‌۶۲‌.
بادهای قدرت بشارت دهنده به منازل انس، بادهای فضل خداوند بشارت دهنده به نجات از عدل او، بادهای شفقت خداوند به سوی قلبهای اولیایش
[۲۳۷] حقائق التفسیر، ص‌۱۲۷.
، بادهای فضل خداوند پیشاپیش انوار معرفتش و بادهای کرم خداوند بر قلبهای بندگان برگزیده‌اش.
[۲۳۸] حقائق التفسیر، ج‌۲، ص‌۹۵.
سلمی ریح طیبه را بادهای کرم خداوند معنا کرده‌است که بر سالکان راه شوق و قرب خداوند میوزد و خشنودی آنان را از این عنایت و رعایتِ خداوند در پی دارد و ریح عاصف را جلوه‌ای از قدرت خداوند می‌داند تا این سالکان را به فنا برساند.
[۲۴۱] حقائق التفسیر، ج‌۱، ص‌۲۹۸.
ابن عربی باد را به نفحات الهی
[۲۴۲] تفسیر ابن‌عربی، ج‌۱، ص‌۶۶۳‌.
و ربّانی
[۲۴۳] تفسیر ابن‌عربی، ج‌۲، ص‌۱۶۲.
معنا کرده است که قلبها را زنده
[۲۴۴] تفسیر ابن‌عربی، ج‌۲، ص‌۱۶۲.
می‌کند، صفا می‌دهد و استعداد پذیرش تجلیات را فراهم‌می‌آورد.
[۲۴۵] تفسیر ابن‌عربی، ج‌۱، ص‌۶۶۳‌.
میبدی در معنای چند آیه باد را باد عنایت
[۲۴۸] کشف‌الاسرار، ج‌۴، ص‌۲۷۹.
[۲۴۹] کشف‌الاسرار، ج‌۵‌، ص‌۳۱۱.
و گاهی هم باد شادی
[۲۵۰] کشف‌الاسرار، ج‌۴، ص‌۲۷۹.
و رعایت
[۲۵۱] کشف‌الاسرار، ج‌۷، ص‌۵۴‌.
نام نهاده است که از افق و کانون عنایت میوزد؛ همچنین در تفسیر آیه‌ ۲۲‌ حجر تعبیر بادهای کرم را که بر اسرار عارفان میوزد آورده است.
[۲۵۳] کشف‌الاسرار، ج‌۵‌، ص‌۳۱۱.



الامثال فی القرآن الکریم؛ انوار التنزیل و اسرارالتأویل، بیضاوی؛ البحر المحیط فی‌التفسیر؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن‌کثیر؛ التفسیر القرآن الکریم، ابن‌عربی؛ تفسیرالقمی؛ التفسیر‌الکبیر؛ تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم؛ جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام؛ حقائق التفسیر؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ روض الجنان و روح‌الجنان؛ شرح اصطلاحات تصوف؛ الشفاء (طبیعیات)؛ الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه؛ فتح القدیر؛ فرهنگ فارسی؛ الفقه علی المذاهب الاربعه؛ الکشاف (طبیعیات)؛ کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار؛ لسان العرب؛ لغت‌نامه؛ مثال‌های زیبای قرآن؛ مجمع البحرین؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ مجموعه آثار، بازرگان؛ معارف قرآن؛ المعجم الاحصائی لالفاظ القرآن الکریم؛ المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم؛ مفردات الفاظ القرآن؛ موسوعة‌کشاف اصطلاحات الفنون و‌العلوم؛ موسوعة مصطلحات التصوف الاسلامی؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ النکت و‌العیون، ماوردی.


۱. لغت‌نامه، ج‌۳، ص‌۳۹-۳۵، «باد».
۲. فرهنگ فارسی، ج‌۲، ص‌۱۷۰۱، «ریح».
۳. لسان‌العرب، ج‌۵‌، ص‌۳۵۵، «روح».
۴. یوسف/سوره۱۲، آیه۹۴.    
۵. انفال/سوره۸، آیه۴۶.    
۶. ‌آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۱۷.    
۷. یونس/سوره۱۰، آیه۲۲.    
۸. سبأ/سوره۳۴، آیه۱۲.    
۹. ‌بقره/سوره۲، آیه۱۶۴.    
۱۰. اعراف/سوره۷، آیه۵۷‌.    
۱۱. روم/سوره۳۰، آیه۴۸.    
۱۲. المعجم المفهرس، ص‌۳۲۶.
۱۳. المعجم الاحصائی، ج‌۲، ص‌۸۱۷‌.
۱۴. المعجم الاحصائی، ج‌۲، ص ۸۱۹‌.
۱۵. لسان العرب، ج‌۳، ص‌۱۹۸، «حصب».
۱۶. اسراء/سوره۱۷، آیه۶۸‌.    
۱۷. عنکبوت/سوره۲۹، آیه۴۰.    
۱۸. قمر/سوره۵۴، آیه۳۴.    
۱۹. ملک/سوره۶۷، آیه۱۷.    
۲۰. الصحاح، ج۲، ص۷۵۰.
۲۱. لسان‌العرب، ج۹، ص‌۲۳۸، «عصر».
۲۲. لسان العرب، ج‌۹، ص‌۲۳۸، «عصر»
۲۳. بقره/سوره۲، آیه۲۶۶.    
۲۴. کشف‌الاسرار، ج‌۹، ص‌۳۰۷.
۲۵. مجمع البیان، ج‌۹، ص‌۲۳۰.
۲۶. التحقیق، ج‌۳، ص‌۲۹۲، «ذرو».
۲۷. ذاریات/سوره۵۱، آیه۱.    
۲۸. مفردات، ص‌۲۵۸، «حمل».    
۲۹. التفسیر الکبیر، ج‌۲۸، ص‌۱۹۵.
۳۰. ذاریات/سوره۵۱، آیه۲.    
۳۱. مفردات، ص‌۱۹۴، «جری».    
۳۲. التفسیر الکبیر، ج‌۲۸، ص‌۱۹۵.
۳۳. ذاریات/سوره۵۱، آیه۳.    
۳۴. مفردات، ص‌۶۷۰‌، «قسم».    
۳۵. الکشاف، ج‌۴، ص‌۳۹۵.    
۳۶. ذاریات/سوره۵۱، آیه۴.    
۳۷. مفردات، ص‌۳۵۲، «رسل».    
۳۸. تفسیر ماوردی، ج‌۶‌، ص‌۱۷۵.    
۳۹. مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۲۸‌.
۴۰. مرسلات/سوره۷۷، آیه۱.    
۴۱. تفسیر ماوردی، ج‌۶‌، ص‌۱۷۶.    
۴۲. مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۲۸‌.
۴۳. مرسلات/سوره۷۷، آیه۲.    
۴۴. مفردات، ص‌۸۰۵‌، «نشر».    
۴۵. تفسیر ماوردی، ج‌۶‌، ص‌۱۷۶.    
۴۶. مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۲۹‌.
۴۷. مرسلات/سوره۷۷، آیه۳.    
۴۸. مفردات، ص‌۶۳۳‌، «فرق».    
۴۹. تفسیر ماوردی، ج‌۶‌، ص‌۱۷۶.    
۵۰. مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۲۹‌.
۵۱. مرسلات/سوره۷۷، آیه۴.    
۵۲. مفردات، ص‌۷۴۵، «لقی».    
۵۳. مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۲۹.
۵۴. مرسلات/سوره۷۷، آیه۵.    
۵۵. عنکبوت/سوره۲۹، آیه۱۴.    
۵۶. هود/سوره۱۱، آیه۴۲.    
۵۷. بقره/سوره۲، آیه۱۹.    
۵۸. فصّلت/سوره۴۱، آیه۱۳.    
۵۹. اسراء/سوره۱۷، آیه۶۹‌.    
۶۰. فصّلت/سوره۴۱، آیه۱۶.    
۶۱. انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۱‌.    
۶۲. سبأ/سوره۳۴، آیه۱۲.    
۶۳. ص/سوره۳۸، آیه۳۶.    
۶۴. بقره/سوره۲، آیه۲۶۶.    
۶۵. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۱۷.    
۶۶. اعراف/سوره۷، آیه۵۷‌.    
۶۷. ابراهیم/سوره۱۴، آیه۱۸.    
۶۸. کهف/سوره۱۸، آیه۴۵.    
۶۹. حج/سوره۲۲، آیه۳۱.    
۷۰. فاطر/سوره۳۵، آیه۹.    
۷۱. الکشاف، ج‌۴، ص‌۳۹۴‌-۳۹۵.    
۷۲. التفسیر الکبیر، ج‌۲۸، ص‌۱۹۵.
۷۳. کشف الاسرار، ج‌۱۰، ص‌۳۳۶.
۷۴. مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۲۸‌-۶۲۹‌.
۷۵. بقره/سوره۲، آیه۱۶۴.    
۷۶. جاثیه/سوره۴۵، آیه۵.    
۷۷. یونس/سوره۱۰، آیه۲۲.    
۷۸. التبیان، ج‌۵‌، ص‌۳۵۹‌-۳۶۰.    
۷۹. مجمع‌البیان، ج‌۵‌، ص‌۱۵۳.
۸۰. تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۳، ص‌۴۴۵.
۸۱. تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۴، ص‌۱۲۷.
۸۲. روم/سوره۳۰، آیه۴۶.    
۸۳. شوری/سوره۴۲، آیه۳۳.    
۸۴. اعراف/سوره۷، آیه۵۷‌.    
۸۵. روم/سوره۳۰، آیه۴۸.    
۸۶. فاطر/سوره۳۵، آیه۹.    
۸۷. مجمع البیان، ج‌۶، ص‌۵۱۱‌.
۸۸. تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۱۲.
۸۹. حجر/سوره۱۵، آیه۲۲.    
۹۰. المیزان، ج‌۱۲، ص‌۱۴۵‌-۱۴۶.    
۹۱. اعراف/سوره۷، آیه۵۷‌.    
۹۲. فرقان/سوره۲۵، آیه۴۸.    
۹۳. نمل/سوره۲۷، آیه۶۳‌.    
۹۴. روم/سوره۳۰، آیه۴۶.    
۹۵. نمل/سوره۲۷، آیه۶۳.    
۹۶. روم/سوره۳۰، آیه۴۶.    
۹۷. روم/سوره۳۰، آیه۴۶.    
۹۸. بقره/سوره۲، آیه۱۶۴.    
۹۹. جاثیه/سوره۴۵، آیه۵.    
۱۰۰. شوری/سوره۴۲، آیه۳۳.    
۱۰۱. یونس/سوره۱۰، آیه۲۲.    
۱۰۲. روم/سوره۳۰، آیه۵۱.    
۱۰۳. یونس/سوره۱۰، آیه۲۲.    
۱۰۴. روم/سوره۳۰، آیه۵۱.    
۱۰۵. روض‌الجنان، ج‌۱۷، ص‌۶۵‌.
۱۰۶. تفسیر ابن کثیر، ج‌۴، ص‌۱۰۲.
۱۰۷. فصّلت/سوره۴۱، آیه۱۶.    
۱۰۸. احقاف/سوره۴۶، آیه۲۴.    
۱۰۹. قمر/سوره۵۴، آیه۱۹.    
۱۱۰. ذاریات/سوره۵۱، آیه۴۱.    
۱۱۱. حاقّه/سوره۶۹، آیه۶.    
۱۱۲. مجمع البیان، ج‌۹، ص‌۲۹۱.
۱۱۳. فتح القدیر، ج‌۵‌، ص‌۱۲۷.
۱۱۴. قمر/سوره۵۴، آیه۳۴.    
۱۱۵. اسراء/سوره۱۷، آیه۶۸-۶۹‌.    
۱۱۶. ملک/سوره۶۷، آیه۱۷.    
۱۱۷. مجمع البیان، ج‌۹، ص‌۱۱.
۱۱۸. المیزان، ج‌۱۷، ص‌۳۷۷.
۱۱۹. تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۴، ص‌۲۸۴.
۱۲۰. المیزان، ج‌۱۷، ص‌۳۷۷.
۱۲۱. فصّلت/سوره۴۱، آیه۱۶.    
۱۲۲. قمر/سوره۵۴، آیه۱۹.    
۱۲۳. حاقّه/سوره۶۹، آیه۶.    
۱۲۴. مجمع البیان، ج‌۹، ص‌۲۴۰.
۱۲۵. المیزان، ج‌۱۸، ص‌۳۸۰.    
۱۲۶. ذاریات/سوره۵۱، آیه۴۱.    
۱۲۷. تفسیر بیضاوی، ج‌۴، ص‌۳۱۳.
۱۲۸. وأما المیزان، ج‌۱۹، ص‌۳۹۳.    
۱۲۹. التبیان، ج‌۱۰، ص‌۹۵.
۱۳۰. تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۴، ص‌۴۴۰.
۱۳۱. حاقّه/سوره۶۹، آیه۶.    
۱۳۲. قمر/سوره۵۴، آیه۳۴.    
۱۳۳. فصّلت/سوره۴۱، آیه۱۳.    
۱۳۴. مجمع البیان، ج‌۸‌، ص‌۵۳۱‌.
۱۳۵. احزاب/سوره۳۳، آیه۹.    
۱۳۶. جواهرالکلام، ج‌۱۱، ص‌۴۰۷.    
۱۳۷. الفقه علی المذاهب الاربعه، ج‌۱، ص‌۵۰۳‌.
۱۳۸. انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۱‌.    
۱۳۹. صاد/سوره۳۸، آیه۳۶.    
۱۴۰. ص/سوره۳۸، آیه۳۵.    
۱۴۱. ص/سوره۳۸، آیه۳۶.    
۱۴۲. سبأ/سوره۳۴، آیه۱۲.    
۱۴۳. جامع‌البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۲، ص‌۸۴‌۸۵‌.
۱۴۴. الدرالمنثور، ج‌۵‌، ص‌۴۲۷‌-۴۲۸.
۱۴۵. کنزالدقائق، ج‌۱۰، ص‌۴۷۰.
۱۴۶. حقائق‌التفسیر، ج۲، ص۹، ۱۸۶-۱۸۷.
۱۴۷. کشف‌الاسرار، ج‌۲، ص‌۲۶۰.
۱۴۸. ذاریات/سوره۵۱، آیه۱-۴.    
۱۴۹. مرسلات/سوره۷۷، آیه۱-۵.    
۱۵۰. تفسیر ماوردی، ج‌۵‌، ص‌۳۶۰.    
۱۵۱. مجمع البیان، ج‌۹، ص‌۲۲۹.
۱۵۲. المیزان، ج‌۱۸، ص‌۳۶۴‌-۳۶۵.    
۱۵۳. تفسیر قمی، ج‌۲، ص‌۳۳۶.
۱۵۴. الدرالمنثور، ج‌۶‌، ص‌۱۳۳.
۱۵۵. الکشاف، ج‌۴، ص‌۳۹۵.
۱۵۶. التفسیر الکبیر، ج‌۲۸، ص‌۱۹۵.
۱۵۷. الدرالمنثور، ج۶‌، ص۴۹۲.
۱۵۸. المیزان، ج۲، ص‌۱۴۵.
۱۵۹. جامع‌البیان، مج۱۴، ج‌۲۹، ص‌۲۸۳.
۱۶۰. جامع‌البیان، مج۱۴، ج‌۲۹، ص۲۸۷.
۱۶۱. التبیان، ج‌۱۰، ص‌۲۲۳.    
۱۶۲. مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۲۹‌.
۱۶۳. کشف الاسرار، ج‌۱۰، ص‌۳۳۶.
۱۶۴. الشفاء، ص‌۵۹‌.
۱۶۵. الجواهر، ج‌۲، ص‌۱۸۰.
۱۶۶. مجموعه آثار، ج‌۷، ص‌۳۳۰‌-۳۳۱، «باد و باران در قرآن».
۱۶۷. مجموعه آثار، ج‌۷، ص‌۳۳۷، «باد و باران در قرآن».
۱۶۸. مجموعه آثار، ج‌۷، ص‌۳۵۷، «باد و باران در قرآن».
۱۶۹. فرقان/سوره۲۵، آیه۴۵.    
۱۷۰. بقره/سوره۲، آیه۱۶۴.    
۱۷۱. جاثیه/سوره۴۵، آیه۵.    
۱۷۲. مجموعه آثار، ج‌۷، ص‌۳۳۷، «باد و باران در قرآن».
۱۷۳. اعراف/سوره۷، آیه۵۷‌.    
۱۷۴. حجر/سوره۱۵، آیه۲۲.    
۱۷۵. نمل/سوره۲۷، آیه۶۳.    
۱۷۶. مجموعه آثار، ج‌۷، ص‌۳۶۰‌-۳۶۳، «باد و باران در قرآن».
۱۷۷. کشف الاسرار، ج‌۱، ص‌۴۳۷.
۱۷۸. مجمع البحرین، ج‌۲، ص‌۲۴۵.
۱۷۹. سبأ/سوره۳۴، آیه۲.    
۱۸۰. حدید/سوره۵۷، آیه۴.    
۱۸۱. مجموعه آثار، ج‌۷، ص‌۳۵۹‌-۳۶۰، «باد و باران در قرآن».
۱۸۲. حجر/سوره۱۵، آیه۲۲.    
۱۸۳. مجموعه آثار، ج‌۷، ص‌۳۶۰‌-۳۶۱، «باد و باران در قرآن».
۱۸۴. معارف قرآن، ص‌۲۵۸.
۱۸۵. المیزان، ج‌۱۲، ص‌۱۴۵‌-۱۴۶.
۱۸۶. روم/سوره۳۰، آیه۴۸.    
۱۸۷. فاطر/سوره۳۵، آیه۹.    
۱۸۸. مجموعه آثار، ج‌۷، ص‌۳۵۸، «باد و باران در قرآن».
۱۸۹. حجّ/سوره۲۲، آیه۳۱.    
۱۹۰. ابراهیم/سوره۱۴، آیه۱۸.    
۱۹۱. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۱۷.    
۱۹۲. بقره/سوره۲، آیه۲۶۶.    
۱۹۳. کهف/سوره۱۸، آیه۴۵.    
۱۹۴. اعراف/سوره۷، آیه۵۷.    
۱۹۵. فاطر/سوره۳۵، آیه۹.    
۱۹۶. حجّ/سوره۲۲، آیه۳۱.    
۱۹۷. المیزان، ج‌۱۴، ص‌۳۷۳.    
۱۹۸. الامثال فی‌القرآن، ص‌۲۲۶‌-۲۲۸.
۱۹۹. مثال‌های زیبای قرآن، ص‌۳۱۵.
۲۰۰. ابراهیم/سوره۱۴، آیه۱۸.    
۲۰۱. فرقان/سوره۲۵، آیه۲۳.    
۲۰۲. مجمع‌البیان، ج۶‌، ص۴۷۵.
۲۰۳. المیزان، ج۱۲، ص‌۳۶.    
۲۰۴. الامثال فی القرآن، ص‌۲۵۸.
۲۰۵. الامثال فی القرآن، ص۲۶۰.
۲۰۶. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۱۷.    
۲۰۷. الکشاف، ج‌۱، ص‌۴۰۵.
۲۰۸. المیزان، ج‌۳، ص‌۳۸۶.    
۲۰۹. بقره/سوره۲، آیه۲۶۶.    
۲۱۰. مجمع البیان، ج‌۲، ص‌۶۵۴‌.
۲۱۱. المیزان، ج‌۲، ص‌۳۹۲‌-۳۹۳.    
۲۱۲. کهف/سوره۱۸، آیه۴۵.    
۲۱۳. البحرالمحیط، ج۷، ص۱۸۶.
۲۱۴. المیزان، ج۱۳، ص۳۱۸.    
۲۱۵. اعراف/سوره۷، آیه۵۷‌و نیز فاطر:۹.    
۲۱۶. کشاف اصطلاحات الفنون، ج‌۱، ص‌۳۰۶.
۲۱۷. شرح اصطلاحات تصوف، ج‌۲، ص‌۲۳۸.
۲۱۸. شرح اصطلاحات تصوف، ج‌۲، ص ۲۳۹.
۲۱۹. کشاف اصطلاحات الفنون، ج‌۱، ص‌۳۰۶.
۲۲۰. شرح اصطلاحات تصوف، ج‌۲، ص‌۲۳۸‌-۲۳۹.
۲۲۱. کشاف اصطلاحات الفنون، ج‌۱، ص‌۳۰۶.
۲۲۲. مصطلحات التصوف، ص‌۵۲۳‌.
۲۲۳. کشاف اصطلاحات الفنون، ج‌۱، ص‌۵۲۲.
۲۲۴. شرح اصطلاحات تصوف، ج‌۵، ص‌۲۰۴.
۲۲۵. مصطلحات التصوف، ص‌۵۲۳‌.
۲۲۶. کشاف اصطلاحات الفنون، ج‌۱، ص‌۷۸۰.
۲۲۷. شرح اصطلاحات تصوف، ج‌۵‌، ص‌۲۰۴.
۲۲۸. مصطلحات التصوف، ص‌۳۴۹.
۲۲۹. کشاف اصطلاحات الفنون، ج‌۲، ص‌۱۶۹۵.
۲۳۰. شرح اصطلاحات تصوف، ج‌۱۰، ص‌۲۱.
۲۳۱. شرح اصطلاحات تصوف، ج‌۲، ص‌۲۳۸‌-۲۳۹.
۲۳۲. فرقان‌/سوره۲۵، آیه۴۸.    
۲۳۳. نمل/سوره۲۷، آیه۶۳.    
۲۳۴. اعراف/سوره۷، آیه۵۷.    
۲۳۵. حقائق التفسیر، ج‌۱، ص‌۲۳۱.
۲۳۶. حقائق التفسیر، ج‌۲، ص‌۶۲‌.
۲۳۷. حقائق التفسیر، ص‌۱۲۷.
۲۳۸. حقائق التفسیر، ج‌۲، ص‌۹۵.
۲۳۹. یونس/سوره۱۰، آیه۲۲.    
۲۴۰. یونس/سوره۱۰، آیه۲۲.    
۲۴۱. حقائق التفسیر، ج‌۱، ص‌۲۹۸.
۲۴۲. تفسیر ابن‌عربی، ج‌۱، ص‌۶۶۳‌.
۲۴۳. تفسیر ابن‌عربی، ج‌۲، ص‌۱۶۲.
۲۴۴. تفسیر ابن‌عربی، ج‌۲، ص‌۱۶۲.
۲۴۵. تفسیر ابن‌عربی، ج‌۱، ص‌۶۶۳‌.
۲۴۶. یونس/سوره۱۰، آیه۲۲.    
۲۴۷. حجر/سوره۱۵، آیه۲۲.    
۲۴۸. کشف‌الاسرار، ج‌۴، ص‌۲۷۹.
۲۴۹. کشف‌الاسرار، ج‌۵‌، ص‌۳۱۱.
۲۵۰. کشف‌الاسرار، ج‌۴، ص‌۲۷۹.
۲۵۱. کشف‌الاسرار، ج‌۷، ص‌۵۴‌.
۲۵۲. حجر/سوره۱۵، آیه۲۲.    
۲۵۳. کشف‌الاسرار، ج‌۵‌، ص‌۳۱۱.



مرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «باد».    




جعبه ابزار